ئەریك داڤیس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی روتگێرز و پێشتریش بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە لە هەمان زانكۆ. لە چەند بوارێكدا توێژینەوەی ئەنجام داوە، وەك پەیوەندیی نێوان دەسەڵاتی دەوڵەت و یادەوەریی مێژوویی لە عێراقی هاوچەرخدا، ئایدیۆلۆژیا و بناغە كۆمەڵایەتییەكانی بزووتنەوە ئایینییە رادیكاڵەكان لە میسر و ئیسڕائیل و كاریگەریی سامانی نەوت لەسەر دەوڵەت و كەلتوور لە وڵاتانی عەرەبی و بەرهەمهێنەری نەوتدا. لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵ تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی و ئەگەرەكانی ئایندە لە بەردەم ئەو وڵاتانە و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار، ئەویش بەم شێوەیەی خوارەوە بۆچوونەكانی خستەڕوو.

* وەك شارەزایەك لە كاروبارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێتوایە هۆكاری ئەو ناسەقامگیرییە درێژخایەنە چییە كە ئەم ناوچەیە بەدەستیەوە دەناڵێنێت، یاخود با بڵێین كێشەی سەرەكیی ئەم ناوچەیە لە چیدایە؟
- بە تێڕوانینی من هۆكاری سەرەكی بریتییە لەوەی گەنجان لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا بێكارن، هەروەها كێشەكە لە سەركردەكانی ئەم وڵاتانەدایە، كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، ئەمە بۆ عێراق و بۆ وڵاتانی عەرەبی و بۆ كوردستانیش راستە. چونكە ئەم سەركردانە خزم و كەسوكاری خۆیان دادەمەزرێنن و كار بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندیی خەڵكەكە ناكەن. لە راستیدا ئەم كێشەیەش تەنیا پەیوەست نییە بە عێراق و ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، بەڵكو تەنانەت لە خودی ئەمریكاش ئەم كێشەیە لەئارادایە، كە لە ئەمریكادا سەرۆكێك هەیە، ئەوەندەی لە خەمی كۆكردنەوە و كەڵەكەكردنی پارەدایە، هێندە بایەخ بە سیاسەتێكی گشتی نادات كە لە خزمەتی خەڵكدا بێت. كەواتە ئەمە كێشەیەكی جیهانییە كە بریتییە لە بوونی سەركردایەتییەكی خراپ، رێژەی بەرزی بێكاری لەنێوان گەنجان و نەبوونی ئومێد بە ئایندە لەلای لاوان.
* كەواتە چەندین هۆكار هەن بۆ ئەوەی گەنجان بە نائومێدی و بێهیوایی بمێننەوە؟
- ئەمە راستە، بەتایبەتی لە عێراقدا كە لەم وڵاتەدا نزیكەی لە سەدا 70ی خەڵكەكە لە توێژی گەنجانن، باشە چی روودەدات ئەگەر بێتو ئەم گەنجانە خوێندن تەواو بكەن و نەتوانن كار بدۆزنەوە و دابمەزرێنن و لە هەمان كاتدا ببینین كە كەسانی دیكە لەسەر بنەمایەكی سیاسی دادمەزرێن، واتە لە رێی واستەكارییەوە؟ بێگومان ئەمە دەبێتەهۆی تووڕەكردنی ئەو گەنجانە و ئەو كاتەش دەبنە نێچیری گرووپە توندڕەوەكان و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی گرووپێكی وەك داعش، وەك ئەوەی لە موسڵدا بینیمان. كەواتە كێشەكە لە سەركردایەتی سیاسیدایە كە بایەخ بە بەرژەوەندییەكانی خەڵكی وڵاتەكەی نادات، بەڵكو پەنا دەبەنەبەر سیاسەتی تایفەگەری بۆ برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆیان و دروستكردنی لێكترازان لەنێو خەڵكدا، لەبری ئەوەی یەكگرتوویی لەنێو خەڵكەكەدا بەدی بهێنن.
* بەڵام لەسەر ئاستی سیاسەت و رێگاچارەكان پێویستە چی بكرێت بۆ شكاندنی ئەم بازنەی نائومێدی و ناسەقامگیرییە؟
- لە زمانی ئینگلیزیدا دەستەواژەیەك هەیە دەڵێت: (PEOPLE UNITED ARE NEVER DEFEATED) واتە كەسانی یەكگرتوو هەرگیز نابەزن، لەبەر ئەوە پێموایە ئەگەر رێژەیەكی زیاتری گەنجان بەشدار بن لە سیاسەتدا و دەنگ بە سەركردە باشەكان بدەن، ئەوانەی لە خەمی پەرەپێدانی دیموكراسیدان، نەك بایەخ بەوە بدەن كە تەنیا لە پێناوی دزینی سامانی وڵاتەكەدا ببنە سەركردە، ئەوا ئەمە باشترین چارەسەرە. واتە دیموكراسیەتی زیاتر و خۆڕێكخستنی زیاتر و پەروەردەی زیاتر بەتایبەتی بۆ چینی گەنجان.
* ئەمە لەسەر ئاستی ناوخۆ، بەڵام ئایا پێتوایە هێزە دەرەكییەكان دەتوانن رۆڵی ئیجابی و بنیادنەر ببینن لە كاركردن بەو ئاراستەیەدا كە لە وەڵامی پێشوودا ئاماژەت پێكرد؟
- ئەمە بەندە بەوەی باسی چ وڵاتێك، یان هێزێكی دەرەكی دەكەین، چونكە من پێموانییە ئێران نیازی باش هەبێت لە ئاست عێراقدا، هەروەها هەندێ جار ئەمریكا هەندێ سیاسەت لە ئاست عێراقدا دەگرێتەبەر كە پتر لە بەرژەوەندی خۆیەتی نەك لە بەرژەوەندی عێراق، هەروەها ناكرێت وێنای ئەوە بكەین كە یەكێتی ئەوروپا و نەتەوە یەكگرتووەكان سەرەتا بیر لە بەرژەوەندیی عێراق و وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەنەوە و دواتر لە بەرژەوەندی خۆیان. لەبەر ئەوە پێموایە دەبێت خەڵكی عێراق و وڵاتانی ئەم ناوچەیە و كورد- كە رێزێكی زۆرم هەیە بۆیان- خۆیان هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكانی خۆیان بدەن، تاكە رێگاش بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە ئەوەیە خۆیان رێكبخەن و لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگ بۆ كاندیدی باش بدەن.
* ئەی چۆن لە ئەزموونی ئەمریكا دەڕوانێت لە پەیوەندی بە داگیركردنی عێراق و هەوڵەكانی بۆ بنیادنانی نەتەوە لەم وڵاتەدا؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە ئەمریكا لە پێناو هێنانی دیموكراسی بۆ وڵاتەكە عێراقی داگیر نەكرد، دەكرێت ئاماژە بە چەندین هۆكاری داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە بكەین، بەڵام هێنانی دیموكراسی بۆ ئەو وڵاتە یەكێك نەبوو لە هۆكارەكان. لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەتا لە عێراقدا چەند هەڵبژاردنێك ئەنجام بدرێت، كە بە پێچەوانەی وڵاتانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە كەس نەیدەزانی كێ براوە دەبێت، ئەمەش ئاماژەیە بە هەڵبژاردنێكی دیموكراتی و راستەقینە. چونكە ئەگەر من پێشوەختە بزانم كێ براوە دەبێت لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوا ئەمە دیموكراسی نییە. كەواتە پێموایە ئەوەی لە عێراقدا هەیە سەرەتایەكی باشە، كە ئەمەش بەهۆی ئەمریكاوە نەبووە، بەڵكو بەهۆی ئەوە بووە كە عێراقییەكان دەیانەوێت هەڵبژاردنی دیموكراسی بۆ هێنانەئارای گۆڕانكاریی راستەقینە بەكار بهێنن. لەبەر ئەوە پێموایە دەبێت لە هەموو وڵاتێكدا ئیدی عێراق بێت، یان هەر وڵاتێكی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یاخود تەنانەت لە ئەمریكاش، دەبێت خەڵكی خۆیان رێبكخەن، لە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا، هەروەها دەبێت پارتە سیاسییەكان پەیوەست نەبن بە سەركردەكانەوە، بەڵكو دەبێت پابەند بن بە پرەنسیپەكانەوە، كە دەبێت ئەو پرەنسیپانەش بە منداڵان بوترێتەوە لە قوتابخانەكاندا و ئەوەیان فێر بكرێت كە ئێمە هەموومان بەشێكین لە كۆمەڵگەكە و هەموومان لە ئادەمەوە سەرچاوەمان گرتووە و ئەگەری هاوكاری یەكتر نەبین، ئەوا یەكتر تێكدەشكێنین. كەواتە دەبێت پابەند بین بەو بەهایانەوە كە گەورەترە لە خۆمان، كە ئەمە داواكاری ئایینی ئیسلام و مەسیحییەت و جوولەكەشە، دواتر موسڵمانی راستەقینە ئەوەیە كە كۆمەڵگەی خۆش بوێت و هەوڵی هاوكاریكردنی بدات.
* بەڵام هەروەك دەزانن عێراق وڵاتێكە بە دەست دابەشبوونی قووڵەوە دەناڵێنێت، ئایا هیچ ئەگەرێكی راستەقینە هەیە كە ئەم وڵاتە بتوانێت لەسەر پێی خۆی رابوەستێت و هەنگاو بەرەو ئایندەیەكی باشتر بنێت؟
- سەرەتا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە من زۆر هاوسۆزم لەگەڵ كورددا بۆ ئەوەی گوزارشت لە ناسنامە و لە بەرژەوەندیی نەتەوەیی خۆیان بكەن. بەڵام كاتێك باسی عێراق دەكەین، ئەوا پێموایە پێویستە ئەم وڵاتە لە مەودای نزیكدا هاوچەشنی وڵاتی كەنەدا ببێتە وڵاتێكی فیدڕاڵیی راستەقینە. دواتر پێموایە ئەگەر گەنجانی كورد و گەنجانی عێراق خۆیان كۆبكەنەوە و دەست بدەنە كاری ئاشتییانە و بتوانن پارتی سیاسی پێكبهێنن، ئەوا دەرفەتێكی زۆر باش دروست دەبێت بۆ هێنانەئارای گۆڕانكاری، چونكە ئەوان بەشێكی زۆری دەنگدەران پێكدەهێنن. چونكە ئەگەر بەشی زۆری دانیشتووان لە گەنجان پێكهاتبێت و ئەوانیش لە هەڵبژاردنەكاندا دەنگ بە پاڵێوراوە باشەكان بدەن، ئەوا گۆڕانكاریی گرنگ بەدی دەهێنن.
* ئەی مەترسی ئەوەت نییە ئەگەر بێتو پەراوێزخستن و دوورخستنەوەی سیاسی لە عێراقدا بەردەوام بێت، بەتایبەتی لە دژی عەرەبی سوننە، ئەوا دروستبوونەوە و سەرهەڵدانەوەی گرووپی هاوشێوەی داعش شتێكی حەتمی دەبێت؟
- من نازانم شتێكی حەتمی دەبێت، یان نا، لەبەر ئەوەی ئەو خەڵكانەی حوكمڕانیی داعشیان بینی، بۆیان دەركەوت ئەو حوكمڕانییە چەند مەترسیدارە. لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە گرووپی توندڕەوی دیكە دروست دەبن لە ئایندەدا ئەگەر نوخبە و سەركردە سیاسییەكان بەردەوام بن لە بایەخدان بە بەرژەوەندییە بەرتەسكەكانی خۆیان، نەك بیركردنەوە لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەكە، تاكە رێگاش بۆ ناچاركردنیان بۆ ئەوەی بیر لە بەرژەوەندیی خەڵك بكەنەوە، ئەوەیە كە خەڵكی خۆیان رێكبخەن و دەنگ بە كەسانی باش بدەن، بۆ ئەوەی دەسەڵات بگرنەدەست و كەسانی خراپیش لە دەسەڵات دووربخەنەوە لە رێی هەڵبژاردنەكانەوە.
* بە شێوەیەكی گشتی گەشبینیت، یان رەشبین بەرامبەر بە ئایندەی ئەم وڵاتە؟
- من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە بۆچی ئێمە هەموو رۆژێك لە خەو هەڵدەستین و درێژە بە ژیان دەدەین، ئەگەر ئەگەری گۆڕانكاری لە ئارادا نەبێت؟ دواتر بۆچی ئێمە ئەم گفتوگۆیە دەكەین ئەگەر هیچ ئومێد و هیوایەك نەبێت؟ بەڵام ئەمە بەوە نابێت خەڵكی دەستەوەستان دابنیشن، بەڵكو دەبێت خۆیان كۆبكەنەوە و قسە لەگەڵ یەكتردا بكەن. چونكە من باوەڕم وایە ئەگەر خەڵكی خۆیان رێكبخەن، ئەوا گۆڕانكاریی زۆر گرنگ روودەدات لە عێراقدا و ئومێد دەكرێت لە ئایندەدا گەشەكردنیش رووبدات و سەقامگیرییش بێتەئاراوە، ئەو كاتە كورد و عەرەبیش رێككەون لەسەر ئەوەی پەیوەندیی نێوانیان چۆن بێت، ئایا دەیانەوێت بەشێك بن لە یەك وڵات؟ یان خوازیاری ئەوەن ببن دوو وڵاتی جیاواز، یان لە وڵاتێكی فیدڕاڵیدا پێكەوە بژین، بەڵام پێموایە هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كە گەنجانی ناوچەی كوردنشین و عەرەبنشین خۆیان رێكبخەنەوە و بزووتنەوەیەكی گەورە پێكبهێنن بۆ هێنانەئارای گۆڕانكاری گەورە.
* كەواتە زیاتر گەشبینی؟
- بەڵێ، دەبێت هەنگاوی یەكەم هەڵبژاردنی سەركردەی باش بێت. دواتر لە چ وڵاتێكی دیكەی عەرەبیدا سەرۆكێكی كورد هەیە؟ ئەمە تەنیا لە عێراقدا هەیە و هەر ئەمەش نیشانەی بەرەوپێشچوونێكی باشە، هەرچۆنێك بێت سەرەتایەك دەستپێكراوە لە عێراقدا، هەڵبژاردن ئەنجام دراوە، راستە بێ كەموكوڕی نییە و زۆر كەس بە ئەنجامەكانی خۆشحاڵ نییە، بەڵام ئەمە دۆخێكی باشترە بە بەراورد بە سەردەمی سەدام، چونكە لە سەروەختی سەدام، ئەگەر دەنگت بەرزبكردایەتەوە، ئەوا دەكوژرایت، هەروەها ئێمە نەماندەتوانی ئەم گفتوگۆیە بكەین، ئەگەر سەددام لە دەسەڵاتدا بوایە، ئەمەش خۆی لە خۆیدا بەرەوپێشچوونە. هەمان شت لە ئەمریكاش راستە، واتە ئێمەش لەگەڵ ئەوەدا نین كە رێگە لە موسڵمانان بگیرێت بۆ ئەوەی بێنە ئەمریكا، ئێمەش لەگەڵ ئەوەدا نین، منداڵانی كەسانی كۆچبەر لە كەسوكاریان جیا بكرێنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا هەموومان باوەڕمان بە گیانی مرۆیی و بە بەها باشەكان هەیە و دەبێت بەرەنگاری ئەمانە ببینەوە، بەڵام بە شێوەیەكی ئاشتییانە، واتە لە رێی گفتوگۆوە، نەك توندوتیژییەوە كە دەبێت ئەم بەهایە فێری گەنجەكانمان بكەین.