پرسی خاك و نەتەوە بە درێژایی مێژوو خاڵی هاوبەشی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بووە و لە ئێستادا ساڵێك بە سەر بڕیاری مێژوویی ئەنجامدانی ریفراندۆم لە هەرێمی كوردستاندا تێدەپەڕێت. ئەم رووداوە مێژووییە كە دواتر خیانەتی گەورەی 16ی ئۆكتۆبەری لێكەوتەوە، هەڵسەنگاندنی جۆراوجۆری بۆ دەكرێت. رایەك پێداگری لەسەر دەستوەردانی دەرەكی دەكاتەوە و هەموو رووداوەكە بەو فاكتەوە گرێ دەداتەوە، رایەكیش پەنجە لەسەر پەرتەوازەیی كورد و ململانێی ناڕەوای ناوخۆیی و سیاسەتی هەڵەی هەندێك لە حزبەكان دادەنێت، كە ئینتیمای نیشتمانییان لاواز كردووە، رایەكی دیكەش ئەو دیاردە ئاڵۆزەی ئێستای گۆڕەپانی سیاسیی كورد بە پاشخانێكی مێژووییە دەبەستێتەوە. بۆ شەن و كەوی ئەو پرسە گرینگە ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر .د. هۆگر مەحموود مامۆستای زانكۆی سلێمانی ساز كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

* ساڵی پار لە مانگی حوزەیران هەموو هێز و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان (بێجگە لە كۆمەڵی ئیسلامی و گۆڕان) بڕیاریان دا لە 25ی ئەیلوولی 2017 ریفراندۆم ئەنجام بدرێت، پاشانیش هەموو هێز و لایەنە سیاسییەكان (بە گۆڕان و كۆمەڵیشەوە) دەنگیان بە «بەڵێ» بۆ ریفراندۆمەكە دا، بەڵام پاش ئەوەی خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر روویدا، بەشكێكی زۆری لایەنە سیاسییەكان پاكانەیان لە ریفراندۆم كرد، ئایا وەك مامۆستایەكی زانكۆ دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بەسەر بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆم، ئەم رووداوە مێژووییە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
- بڕیاری ریفراندۆم یەكێكە لەو بڕیارە گرنگ و مێژووییانەی كە ساڵی پار لەلایەن هێزە كوردستانییەكانەوە بڕیاری لە سەر درا، ئەو هێز و لایەنە سیاسییانەشی دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەر لەم هەنگاوە مێژووییە پەشیمان بوونەوە، ئەگەر لایەنی نەتەوەییان رەچاو بكردایە، نەدەبوو هەرگیز لەو بڕیارە پەشیمان ببنەوە، بەڵام من پێموایە ئەو حزبانە دەنگدانەكەشیان بە بەڵێ لە ریفراندۆمدا جۆرێك لە كوردەنامووسی بووە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەوان باش دەزانن كە هەموو میللەتی كورد سەربەخۆیی دەوێت، بۆیە نەیانتوانی دژی رابوەستن، لەلایەكی دیكەوە هەڵگرتنی هەنگاوێكی وەك ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم، هەنگاوێكی زۆر قورسە و بوێریی خۆی دەوێت، بۆیە دەبێت چاوەڕێی ئەوەش بكەیت كە هەنگاوی لەوجۆرە قوربانی دەوێت، بێگومان وەك لەكاتی ئەنجامدانی پرۆسەی ریفراندۆم بینیمان میللەتی ئێمە ئامادەیی تێدا بوو ئەو قوربانییە بدات، ئەمەش لەو رێژە بەرزەی بەشداریی خەڵك رەنگی دایەوە كە دەنگیان بە «بەڵێ بۆ سەربەخۆیی»دابوو، بەڵام زۆر بەداخەوە، من گلەییم لە هەموو حزبەكانی كوردستان هەیە، بە هەردوو لایەنی (پارتی و یەكێتی)یشەوە، چونكە ئەگەر هەموو حزبەكان بەپێی پێویستییە نەتەوەییەكان هەنگاویان هەڵبگرتایە، ئەو ژینگە سیاسییە دروست نەدەبوو، كە ئەو هەموو حزبە سیاسییە دروست ببێت، لەگەڵ ئەوەی من زانیاریی وردم لەبەردەست نییە، بەڵام وەك باس دەكرێت، لەناو ئەو حزبانەدا خەڵكانێك هەن كە پاشكۆی وڵاتانی ترن، لەم حاڵەتەشدا هەر ئەوەی لێ چاوەڕێ دەكرێت كە روویدا، بەڵام لە هەموو حاڵەتێكدا ریفراندۆم هەنگاوێكی مێژووییە و دیكۆمێنتێكە كە رۆڵی خۆی هەیە و دەمێنێت، ئەو حزب و لایەنە سیاسییانەشی پەشیمان بوونەوە، ئەوا مێژوو بە دیوە خراپەكەیدا ئەو هەڵوێستەیان بۆ تۆمار دەكات.
* كێشەی ئێمە وەك نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت، كێشەی خاك و ناسنامەیە، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت خاك و ناسنامە پێویستیی هاوبەش و كۆكەرەوەی نێوان هەموو لایەنە سیاسییەكان بێت، بۆچی تا ئێستا خاك و ناسنامە نەبۆتە خاڵی هاوبەشی نێوان هەموو هێزە سیاسییەكانی كوردستان بەتایبەتی لە باشووردا؟
- پرسی خاك و نەتەوە بە درێژایی مێژوو خاڵی هاوبەشی ناو مێژووی بزاڤی رزگاریخوازی كوردستان بووە، ئەگەر سەرنج بدەین، هەر لە شێخ سەعیدی پیرانەوە تا دەگاتە رۆژگاری شێخ مەحموود، ئامانجی نەتەوەیی ئێمە سەربەخۆیی بووە، بەڵام بەداخەوە لەماوەی 27 ساڵی دوای راپەڕین و دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان، لایەنێكی سەرەكی فەرامۆش كراوە، كە ئەویش لایەنی پەروەردەیی نەتەوەیی و نیشتمانییە، ئەگەر بە نموونە باسی وڵاتێكی وەك سوید بكەین، كە یەكێكە لە پێشكەوتووترین دەوڵەتانی ئەسكەندیناڤی و ئاستێكی زۆر بەرزی لە رێزگرتنی مافەكانی مرۆڤدا هەیە، ئەگەر سەیریان بكەین، ئەوكات دەزانین چۆن رێز لە ئاڵا و زمان و كولتووری خۆیان دەگرن، ئەوان لە باخچەی ساوایانەوە كار لەسەر ئەوە دەكەن كە هەستی نەتەوەیی و نیشتمانی لەناخی تاكەكاندا بڕوێنن، لەسەر ئاستی خێزان كار لەسەر ئەوە دەكرێت كە دەبێت وڵات و زمان و كولتووری خۆیان خۆش بوێت، بەڵام با ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا ئێمە لەم بوارەدە چیمان كردووە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە بێگومان بە قسە دەڵێن ئێمە وامان كردووە و پەیڕەو و پڕۆگرامی سیستمی خوێندمان گۆڕیوە، بەڵام با لەباری پراكتیكدا سەیری بكەین، ئایا كام لایەن هەوڵیداوە كە منداڵێكی كورد بەوجۆرە پەروەردە بكات، لە كاتێكدا كە بینی ئاڵایەكی كوردستان لەسەر زەوی كەوتووە، هەڵیبگرێتەوە و بە پیرۆزی بزانێت؟ ئەمە مانای ئەوەیە لەماوەی 27 ساڵی رابردوودا نەمانتوانیوە تاكی كورد بەو شێوەیە پەروەردە بكەین كە ئاڵاكەی بە پیرۆزی سەیر بكات، هەروەها ئەگەر سەیری ئەو بۆنانە بكەین كە رێكدەخرێن، زۆر جار لەو بۆنانەدا بە دەیان ئاڵای كوردستان دەبینین لەسەر زەوی كەوتوون و كەس ئاوڕیان لێ ناداتەوە، كەواتە لێرەدا دەمەوێت بڵێم، ئەگەر سەیری حزبەكانی كوردستان بكەین، زۆر بەداخەوە هەندێكیان بەو جۆرە قسە دەكەن، وەك ئەوەی ئێمە غەدرمان لە دەوڵەتی عێراق كردبێت، ئەگەرنا ئەوان باش بوون، ئەم پەیامە چی پێدەڵێن؟ بێگومان ئەمە حزبایەتی نییە و وەك دەڵێن ئاو دەكاتە ئاشی داگیركەرانی كوردستانەوە، بۆیە گرنگە حكومەتی هەرێمی كوردستان بە جددی هەڵوەستە لەسەر ئەم لایەنە بكات و بایەخ بە پەروەردە بدات و بە ئاراستەی نەتەوەیی پڕۆگرامی خۆی دابڕێژێتەوە. پرسیاری من ئەوەیە: ئایا لەماوەی 27 ساڵی رابردوودا چ بەرهەمێكی هونەری بەرهەم هاتووە كە جیهان بە هۆی ئەو بەرهەمەوە نەتەوەكەی من بناسێت و ئەو هەموو كوێرەوەرییەی ئەنفال و كیماباران ببینێت كە بەسەر ئەم نەتەوەیەدا هاتووەو هەمووشی لە پێناوی ئازادی و سەربەخۆیی كوردستان بەسەریدا هاتووە؟ لێرەدا كە ئەم قسانە دەكەین، مەبەستمان ئەوە نییە كە هەموو حزبەكان بەیەك چاو و یەك پێوانە سەیر بكەین، بەڵام لە بواری پەروەردەی تاكدا و لە ماوەی 27 ساڵی رابردوودا وەك پێویست هەنگاو بۆ ئەم پرسە گرنگە هەڵنەگیراوە.
* ئایا تاچەند رەفتاری نابەرپرسیارانەی حزبەكان بۆتە هۆكاری لاوازیی ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی لای تاكەكانی كوردستان؟
- لە كوردەواری خۆماندا پەندێكی نەستەق هەیە كە دەڵێت: «گەورە ئاو دەڕێژێت و بچووك پێی لێ دەخشێنێت.» ئەوجا ئەگەر لەم پەندەوە سەرنج بدەین، كاتێك خەڵك بە چاوی خۆی دەبینێت بەرپرسێكی حزبی لایەكی شارێكی داگیركردووە و چەندین كۆمپانیای هەیە، كاتێك دۆسیەی تاوانبارێك دەچێتە دادگا و فڵان بەرپرس دەستێوەردان دەكات و رەوتی دادگاكان دەگۆڕێت و زۆر جاریش ئەو دۆسییە هەر دادەخرێت، دیارە خەڵكی ئێمەش بێزار دەبێت لەوەی پێی بڵێن چاو لە كێ بكات، هەربۆیە ئێمە بمانەوێت، یان نەمانەوێت، لە سروشی مرۆڤدا دیاردەی چاولێكەری هەیە، بۆیە كاتێك نموونەكانت دەبێت بەمجۆرە لە بەرپرسە حزبییەكان، ئەوا بێگومان خەڵك بێزار دەبێت و لەوانەیە گاڵتەش بە زۆر پرسی نەتەوەییش بكات، بەداخەوە ئێستا ئێمە گەیشتووینەتە ئەو قۆناخە، ئەگەرنا لە ساڵانی پێش راپەڕین دەمانبینی چۆن ئەو هەموو لاوە قارەمانەی كوردستان دەچوونە بەر پەتی سێدارە لە پێناوی پاراستی شكۆی نەتەوەیی و نیشتمانیمان، بەڵام لەدوای راپەڕینەوە كە ئەم نموونە ناشیرینانە دەركەوتن و گەیشتنە ئەوەی نموونەكان زۆر ناشیرین بن، ئەوا جۆرێك لە بێ هیوایی لای تاك دروست كردووە، بۆیە ئەگەر خوانەخواستە ئەمە بەردەوامی هەبێت، دەبێت چاوەڕێی ئەوەش بكەین، كاری دزێویش بكرێت، بۆیە ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە سەیری ئەو وڵاتانە بكەین كە توانیویانە نەتەوەی خۆیان رزگاربكەن و بەرەو قۆناخێكی شایستە و پێشكەوتنی بەرن، دەبینین سەركردەكانی ئەو وڵاتانە وەك پێشمەرگەكانی ئێمەی سەرەتای شەستەكانی سەدەی رابردوو كاریان كردووە، ئەگەر بە نموونە سەیری دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بكەین، دەبینین وڵات هەیە 25 ساڵ لەمەوپێش دواكەوتووترین وڵاتی جیهان بووە، بەڵام ئێستا یەكێكە لەوڵاتە پێشكەوتووەكانی جیهان، لێرەدا دەبێت پرسیار لەخۆمان بكەین، ئایا بەچی گەیشتنە ئەو پێشكەوتنە؟ دیارە وەك یەكێك لە سەركردەكانی ئەو وڵاتانە ئاماژەی پێكردووە و دەڵێت: «كاتێك بووم بە سەركردە سەیرم كرد، من دوو بژارەم لەبەردەمدایە، یەكەمیان ئەوەیە بیر لەوە بكەمەوە خۆم و كەسوكارەكەم دەوڵەمەند بكەم و ئایندەیان بۆ مسۆگەر بكەم، بژارەی دووەمیش ئەوە بوو كە بیر لەوە بكەمەوە كە نەتەوەكەم لەم نەهامەتییە رزگار بكەم، بۆیە من بژارەی دووەمم هەڵبژارد.» ئەمە پەندێكە بۆ ئێمەش كە دەبێت بیر لەوە بكەینەوە میللەتەكەمان لەم نەهامەتییە رزگار بكەین.
* ئایا تاچەند سیاسەتی هەڵەی حزبەكان هۆكاری هاندەر بووە بۆ لاوازیی ئینتمای نیشتمانی؟ یان ئایا بۆ ئەو دیاردەی ئێستا هەستی پێدەكرێت پاشخانێكی مێژوویی هەیە؟
- بۆ ئەم دیاردەیە كۆمەڵێك هۆكار هەن، كە بوونە هاندەر بۆ ئەوەی ئەم حاڵەتە بێتەئاراوە، یەكێك لەوانە سیاسەتی چەوتی حزبایەتییە كە بووە هۆكاری ئەوەی ئەو هەموو خەڵكەیان كرد بە مووچەخۆر و باری خۆیان قورس كرد و بیریان لەوە نەكردەوە رۆژێك دێتە پێشەوە، ئەوجا لەبەر هەر هۆكارێك بێت، ناتوانن مووچە دابین بكەن و لە ئاكامی دابین نەكردنی مووچەشدا خەڵك برسی دەبێت و گوزەرانی قورس دەبێت و سەرەنجامیش ماڵ و منداڵی خۆی پێ بەخێو ناكرێت، كەواتە هەڵەی حزبەكان بە تایبەتی (پارتی و یەكێتی) كە بۆ مەرامی حزبی هەموو خەڵكی كوردستانیان كرد بە مووچەخۆر، دیارە یەكێك لەو دەرهاویشتە خراپانەشی ئەوە بوو كە لە بارودۆخێكی تایبەتدا حكومەت ناتوانێت مووچە دابین بكات، ئەمەش وادەكات خەڵك بێ ئومێد و بێ هیوا بێت، هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە دەبێت راشكاوانە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، ئەویش جۆرێك لە هاندانە لەلایەن دەوڵەتانی داگیركاری كوردستانەوە بۆ ناشیرینكردنی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئێمە دەوروبەرمان وڵاتانی داگیركاری كوردستانن و ئێستا هیچ گومان لەوە نییە كە سیخوڕی ئەو وڵاتانە لەناو دامەزراوەكانی ئێمەدا بوونیان هەیە و ئەمانە هەموویان كار بۆ ئەوە دەكەن كە تاكی كوردستان ئینتمای لاواز بێت و خۆی بە بێ ئیرادە بزانێت، لەمەشدا زۆر جار وەك دەڵێن تاكی كورد لەبەرامبەر ئەم حزبانە ئیرادەی خۆی بە سفر دەزانێت، بۆیە چاوی لەوەیە بزانێت ئەمریكا، یان لایەنێكی دەرەكی چی پێ دەڵێت، ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا سەیری مێژووی ئەم 60-70ساڵەی جووەكان بكەین، كە توانییان دەوڵەتی خۆیان دروست بكەن، زۆر جار ئێمەیان واتێگەیاندووە كەوا ئینگلیز پشتیوانیان بووە، بۆیە توانییان دەوڵەتی خۆیان دروست بكەن، بەڵام راستییەكەی ئەوەیە جووەكان دژایەتی ئینگلیزیان كرد بۆ ئەوەی خۆیان دروست بكەن و ببن بە خاوەنی دەوڵەتی خۆیان، هەر بۆیە ئەگەر سەیری ئەم مێژووە بكەین، دەبینین لە ساڵی 1948 لەگەڵ راگەیاندنی دەوڵەتی ئیسڕائیل، یەكەمین كاریان ئەوە بوو، چی بكەن بۆ ئەوەی زمانەكەیان بكەنە زمانێكی زیندوو، ئاشكرایە زمانی عیبری پێش دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسڕائیل، زمانێكی مردوو بوو، تەنیا هەندێك خەڵك قسەیان پێدەكرد، كە دەقەكانی ئایینی یەهودیان پێ دەخوێندەوە، بەڵام ئەوان ئەو زمانەیان زیندوو كردەوە. با پرسیار لە خۆمان بكەین: ئێمە لەم بوارە چیمان كردووە؟ بێگومان ئێمە لەماوەی 27 ساڵی رابردوو هاتین ئەوەی رێچكەی ستاندەری زمانی خۆمان بوو، سستمان كرد، بۆیە ئەم ئاراستەیەی ئێمە وای كرد، یەكەم: خەڵكی ئێمە خۆی بە ئیرادە بزانێت، دووەم: بە شێوەیەك بیر بكاتەوە كە ئێستا دەیبینین، بۆیە ئەگەر بمانەوێت ئەم حاڵەتە نەخوازراوە تێپەڕێنین، دەبێت هەنگاوی یەكەم خۆمان هەڵیبگرین، دەبێت تاكی نەتەوە بەو ئاراستەیە پەروەردە بكەین، كە لە هەموو روویەكەوە بڕوای بەخۆی هەبێت.
* لەسەر ئاستی گوتاری میدیایی و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەست دەكرێت جۆرێك لە زمانی زبر و شەڕەجنێو بۆتە گوتاری باو، ئایا ئەمەش دەرهاویشتەی سیاسەتی هەڵەی حزبەكانە، یان هۆكاری دیكەشی لە پشتەوە هەیە؟
- ئەوەی من سەرنجم داوە، لەو كاتەوەی هەموو حزبەكان بوونەتە خاوەنی كەناڵ و رادیۆ و ئەو هەموو بڵاوكراوە بێ سەروبەرەی هەیانە و هەر یەكەیان بە ئاراستەیەك بەرەو لای خۆی رایدەكێشێت، ئەمە وایكردووە چوارچێوەیەك نەبێت بۆ گوتاری میدیایی نیشتمانی، هەروەها سنوورێك نەبێت بۆ پاراستی بەرژەوەندییە نیشتمانی و نەتەوەییەكان، ئەم دیاردەیە بەشێوەكی گشتی لە دوای راپەڕینەوە و بە شێوەیەكی تایبەتی لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە، ئێمە لە كوردستان بەناو ئازادی كاری لەسەر دەكەین و برەوی پێدەدەین، بۆیە ئەگەر لێرەدا ئەو پرسیارە لە خۆمان بكەین، ئایا مانای ئازادی لە جیهاندا بەمشێوەیەیە؟ بێگومان لەهیچ شوێنكی دنیادا ئەمە نییە كە میدیا بەناوی ئازادییەوە هەموو شتێك ژێر پێ بنێت و هیچ سنوورێك نەمێنێت بۆ پاراستنی پیرۆزییەكان، لەلایەكی دیكەوە ئەوانەی لای ئێمە كراون بە راگەیاندكار و و كراون بە بەرپرسی هۆیەكانی راگەیاندنی بینراو، بیستراو و نووسراو، ئایا خۆیان لەو ئاستەدان كە بتوانن سنوورێكی ئیتكی بۆ پاراستی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان دابنێن؟ یان ئایا خۆیان گونجاون بۆ ئەوەی بەرپرسیاریەتی ئەو هۆیانەی راگەیاندن وەربگرن؟ دیارە كاتێك بارودۆخەكە بەمجۆرە بێت، ئەم پاشاگەردانییەی ئێستای لێ دەكەوێتەوە كە هەموومان دەیبینین، كە هەر لایەنێك بەلای خۆیدا رایدەكێشێت و گەیشتۆە ئەو رادەیە ئەوەی لە كوردستان پێی دەگوترێت: «ئازادیی میدیا» لە خانەی بەڕەڵایی و بێسەروبەریدا نەبێت، جێگەی نابێتەوە، سەیری رۆژنامەنووسانی وڵاتانی جیهان بكەن، ئایا شتێك باس دەكەن، دژی بەرژەوەندی نەتەوەیی خۆیان بێت؟ بەڵام لێرە بەداخەوە هەموو شتێك دەگوترێت. بۆیە من وای دەبینم لە هەر وڵاتیكدا پلەی تێدا وەلانرا، رێزی مامۆستا شكێندرا، قووتی خەڵك وای لێ بێت كە خەڵك ئومێد بۆ رۆژگاری بخوازێت كە شمشێری دوژمنەكەمان لەسەر ملی هەموومان بوو، ئەوا لەم حاڵەتە لەناو خەڵكی ئاساییدا خەڵكانێك دروست دەبن كە رەحمەت بۆ ئەوانە بنێرێت كە داگیركار و بكوژی ئێمە بوون، لەوانەی خەڵكانێك لە وەڵامی ئەم قسانەی من بڵێن، ئەی چۆن رووسەكان لە شەڕی دووەمی جیهانیدا گەیشتنە ئەو حاڵەتەی گۆشتی مرۆڤە مردووەكانی خۆیان بخۆن و تەسلیمی نازی نەبوون؟ لە وەڵامی ئەوەدا دەبێت دان بەو راستییەدا بنێین كە قارەمانیەتی ئەو خەڵكە پەروەردەی لە پشت بوو، بەڵام ئێمە پێش هەموو شت پێمان لە پەروەردە ناوە. لێرەدا پرسیار دەكەم: ئایا ئەوەی پێی دەڵێن خوێندی باڵا لە كوردستان، بە راستی خوێندنی باڵایە؟ ئایا ئەوەی ناومان لێناوە تواناسازی و ئەو هەموو خەڵكەمان رەوانەی زانكۆكانی دەرەوە كرد، ئایا ئەو خەڵكانەمان بەپێی پێداویستیی نەتەوەیی خۆمان ناردووە؟ بۆیە من پێوایە ئێمە لە پاشاگەردانییەكی زۆر سەیردا دەژین، بەڵام هەر چۆنێك بێت وەك ئیسماعیل بێشكچی دەڵێت: «خراپترین حوكمڕانی خۆم لە باشترین حوكمڕانی داگیركەران بە باشتر دەزانم.» منیش دەڵێم هەر چۆنێك بێت، ئەمە حوكمڕانی خۆمە، بەڵكو ئینشاڵا سبەی ئەوانەی سەرۆكایەتیی ئەم حوكمڕانییە دەكەن، بیرێك بكەنەوە و وەرچەرخانێك دروست بكەن. بۆیە لەم روانگەیەوە دەڵێم، ئەم ئەزموونەی ئێمە لەگەڵ ئەوەی لە هەموو لایەكەوە خراپ نییە، بەڵام كەلێن و كەموكورتی زۆری تێدایە، ئەوانەی دڵسۆزن بەردەوام ئەم راستییانە بە حكومەتی خۆیان دەڵێن، بەڵام كێشەكەیان ئەوەیە كەس گوێیان لێ ناگرێت، یان كاتێك دەیانەوێت بەرپرسەكان ببینن و راستەوخۆ كەموكوڕییەكانیان پێ بڵێن و هاوكارییان بكەن، بەڵام سەد ئاستەنگیان بۆ دروست دەكرێت و رێگە نادرێت كە بەرپرسە باڵاكان ببینن.
* لە مێژووی هەموو نەتەوەكانی جیهاندا، كاتێك نەتەوەیەك دوچاری كارەساتێك دەبێت، دەستەبژێری رووناكبیر هەوڵدەدەن كە تاكەكانی نەتەوە لەدەوەری ئاڵاكەیان كۆبكەنەوە، بەڵام ئێمە وێڕای ئەو هەموو كارەساتەی بەسەرماندا هاتووە، لە ناوخۆماندا هەوڵێكی لەمجۆرە هەستی پێناكرێت، ئایا چۆن دەست بەم هەڵمەتە بكەین؟
- پێش هەموو شت ئەو هەموو كارەساتەی بەسەر كورددا هاتووە، هەمووی بە دەستی داگیركەرانی كوردستان بووە، یان دەستی داگیركەرانی كوردستانی لەپشتەوە بووە، لەدوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەریش، من بەش بەحاڵی خۆم گوتوومە ئەنجامدانی ریفراندۆم هەنگاوێكی زۆر گرنگی مێژووی بووە، بەڵام ئێمەی رۆشنبیر، یان ئەكادیمی چی بكەین، كە حزبەكانی كوردستان بارودۆخێكیان دروستكردووە كە ئەو خەڵكە بێجگە لە حزبەكەی خۆی گوێ لەكەسی دی نەگرێت؟ هەروەها چی بكەین كاتێك میدیا چاوپێكەوتنێكت لەگەڵ دەكات، ئەو دێت لەناو قسەكاندا ئەوەی خۆی بەدڵی بێت، بڵاوی دەكاتەوە و ئەوەی دیكە فڕێ دەدات؟ ئەمە وایكردووە كە دەنگی میللەتی ئێمە نەبیسترێت، لەلایەكی دیكەوە ئەگەر سەیری ئەو خەڵكانە بكەین كە ئێستا حزبەكان دەیانكەنە نوێنەری خۆیان و دەیاننێرن بۆ پەرلەمانی عێراق و بەراوردیان بكەین بەو خەڵكانەی كە لە بیستەكانی سەدەی رابردوو لە پەرلەمانی عێراق نوێنەرایەتیی كوردیان كردووە، دەزانین جیاوازییەكان چەند زۆرن. لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی عێراق مەلای گەورە نوێنەرایەتی كوردی كردووە لە ئەنجومەنی ئەعیانی عێراقی، لەساڵی 1925 كەسایەتی وەك ئیسماعیل بەگی رەواندز و ئەمین زەكی بەگ نوێنەرایەتی كوردیان كردووە، لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو كەسایەتی وەك مسعود محەمەد ئەندام پەرلەمان بووە، بەڵام ئێستا حزبەكان بۆ پەرلەمانی كوردستان كەسانێك دەنێرن تەنیا بۆ دژایەتیكردنی حزبی دیكەیە، بۆ عێراقیش كەسانێك دەنێرن كە هەندێكیان تەنیا لەبەر خاتری خاترانە و بۆ دەوڵەمەندكردنیانە لەسەر حیسابی كوێرەوەرییەكانی نەتەوەی كورد، نەك ببنە دەنگی نەتەوە لەو كایە گرنگەدا.
* ئەگەر چاوێك بە مێژووی سیاسیی خۆماندا بخشێنینەوە، دەبینین لە هەموو قۆناخێكدا ئایدیۆلۆژیەتێكی چەپ، یان ئیسلامی، هاتۆتە ناو بزافی رزگاریخوازیی كوردستانەوە، ئایا ئەم رەوتە ئایدیۆلۆژییە تاچەند كاریگەری لەسەر هەستی نەتەوەیی تاكی كوردستان هەبووە؟ ئایا ئەم رەوتە بۆچی لەناو بزاڤی رزگاریخوازیی كوردستاندا برەوی هەبووە؟
- پێش هەموو شت هۆكاری بوونی بەردەوامی ئەم جۆرە ئایدیۆلۆژییانە ئەوەیە كە نەتەوەی ئێمە تا ئێستاش بابردەڵەی بەردەم ئایدیۆلۆژییەكانە، هەروەها نەتەوەی ئێمە لەبەر ئەوەی بە دریژایی 2500 ساڵ ژێردەستە بووە، بۆیە جۆرێك لە هەستی خۆ بە كەم زانینی تێدا خولقێنراوە، لێرەدا ئاماژە بە بیرەوەرییەكانی رەوانشاد دكتۆر مستەفا زەڵمی دەكەم كە نووسیویەتی: «لە مێژوودا ئێمە مەلای زۆر گەورەمان هەبووە كە بەشێكیان زۆر لە ئیمامی شافعی لە زانستی ئیسلامیدا شارەزاتر بوون، بەڵام نەیوێراوە شتێك بڵێت، خۆ ئەگەر بیشگوتایە، ئەوا خەڵكەكەی خۆمان بەو جۆرە گوێی لێ نەدەگرت، وەك ئەوەی گوێ لە ئیمامی شافیعی دەگرت.» هەروەها كاتێك لە سییەكانی سەدەی رابردوو حزبی شیوعی عێراق دامەزرا، لە چل و پەنجاكانی سەدەی رابردوودا، ئێمە خەڵكانێكمان هەبوو كە ئەندامی حزبی شیوعی عێراقی بوو، لە روانگەی پێناسەكردنی ستالینەوە بۆ نەتەوە، بە ئاشكرا دەیگوت، كورد نەتەوە نییە، ئەمە تەنیا لەبەر ئەوەی ستالین گوتوویەتی نەتەوە دەبێت ئابوورییەكی یەكگرتووی هەبێت، ئەو جۆرە خەڵكانە ئەو قسەیان دووبارە دەكردەوە، بەبێ ئەوەی بیر بكەنەوە، باشە نەتەوەی داگیركراو چۆن ئابووریی یەكگرتووی دەبێت؟ پرسیاری من لێرەدا ئەوەیە: ئایا لە هەموو جیهاندا تاكێك هەیە، خۆی بڵێت: من نەتەوەم نییە؟ دیسان لێرەدا ئاماژە بە نموونەی جووەكان دەكەمەوە، ئاشكرایە جووەكان خەڵكی زۆر ناسراو و بیرمەندیان لەناو كۆمۆنیستەكان هەبووە، هەروەها خەڵكی ناسراو و بیرمەندیشان لەناو دیموكراتیشدا هەبووە، ئایا جوویەك گوتوویەتی: «ئێمە نەتەوەمان نیە؟» بەپێچەوانەوە، ئەوان لەناو هەموو ئایدیۆلۆژییە جیاوازەكاندا ئیشیان بۆ خۆیان كرد و دەیانگوت: ئێمە یەكەیەكین لەناو بازنەی مرۆڤایەتی، هەر بۆیە كاتێك من كار بۆ یەكەی جوو دەكەم، وەك ئەوایە كار بۆ هەموو بازنەی مرۆڤایەتی بكەم، بەڵام بەداخەوە ئەوانەی ئێمە هەڵگری هەر ئایدیۆلۆژیەتێك بن، نەتەوەكەی خۆیان دەكەن بە قوربانی ئایدیۆلۆژیەتەكە، لێرەدا ئەگەر سەیری هەندێك لەوانە بكەین كە بوونە هەڵگری ئایدیۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسی، هەر بۆ نموونە پێغەمبەر (د.خ) لە یەكێك لە فەرموودەكانی دەڵێت: «من حق الولد علی الوالد أن یحسن إسمه...»، واتە مافی كوڕ و كچ لەسەر باوك ئەوەیە كە ناوێكی باشی لێ بنێت، بەڵام ئەمە چ بەڵایەكی خوایە خەڵكانێك هەن لە كوردستاندا هانی خەڵكی دەدەن ناوی عەرەبی لە منداڵەكانیان بنێن. یان دەڵێن نابێت بڵێن (بەیانیت باش) و دەبێت بڵێیت (سلام و علیكم)، هەروەها لە پەرلەمانی كوردستان 102 واژوو كۆكرابۆەوە بۆ ئەوەی خوێندن بكرێت بە ئینگلیزی، دیارە لە ئەزموونی هیچ نەتەوەیەكدا شتی وا نییە، بەتایبەتی ئێمە كە قوربانییەكی زۆرمان لە پێناوی زمانەكەماندا داوە.
* ئایا چۆن دەتوانین رێگەچارەیەك بۆ ئەم بڕوا بەخۆنەبوونەمان بدۆزینەوە؟
- ئەمە چەندین بواری جیا جیا دەگرێتەوە، لەوانە ئەگەر باسی پەرلەمان بكەین، بەتایبەتی ئەو كەسانەی كە دەیاننێرن بۆ پەرلەمانی عێراق، دەبێت بزانین ئایا ئەم كەسە گونجاوە بۆ ئەو ئەركە؟ دڵنیا بین لەوەی كە ئەو كەسە بەرگری لە مافە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانی كوردستان دەكات، لایەنێكی دیكە كە پێویستە هەڵوەستەی لەسەر بكەین و جەختی لەسەر بكەینەوە، لایەنی پەروەردەیە، ئەمەش بەو مانایەی دەبێت سیستمی پەروەدەی ئێمە تاكی كورد بەو شێوەیە پەروەردە بكات، كە نەتەوەی كورد وەك یەكەیەكی مرۆڤایەتی لەناو بازنەی مرۆڤایەتی سەیر بكات و كاتێك خزمەتی نەتەوەكەی خۆی دەكات گەیشتبێتە ئەو قەناعەتەی كە خزمەتی هەموو مرۆڤایەتی دەكات. هەروەها دەكرێت لە دەستووری كوردستاندا پێناسەی خیانەتی نەتەوەیی و نیشتمانی بكرێت، بۆ ئەوەی كەس نەتوانێت خیانەتی نەتەوەیی نیشتمانی بكات، كاتی خۆی كە پڕۆژەی دەستووری كوردستان بڵاوكرایەوە، من ئەوەم نووسی كە پێویستە لە دەستووری كوردستاندا دەقێك هەبێت پێناسەی تاوانی گەورە (خیانة العظمی) بكات، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو كاتێك تۆ ئەمە پێناسە دەكەیت و دەبێتە ماددەیەك لەناو دەستووری كوردستاندا، ئەوا ئەو كاتە كارەساتێكی وەك ئەو كارەساتەی لە 16ی ئۆكتۆبەر لە كەركووك روویدا، لەوانە بوو رووی نەدایە، یان هەتا ئەگەر رووشی بدایە، ئەوكاتە میللەت بە جۆرێكی دیكە هەڵوێستی لەبەرامبەر وەردەگرت، بەڵام چونكە ئەمەمان نەكردووە، ئەوا هەر یەكە و بە جۆرێك سەیری دەكات و حزبەكەی خۆیشی هەزار و یەك بیانووی بۆ دەهێنێتەوە بۆ ئەوەی پینەی بكات. لێرەدا ئەگەر وەك نموونە باسی ئێران لە سەروەختی شەڕی ئێران – عێراق بكەین، بێگومان حزبی تودەی ئێرانی تاسەر ئێسقان دژی سیستمی كۆماری ئیسلامی ئێران بووە، بەڵام كە جەنگەكە دەستی پێكرد، زۆر لە ئەندامانی حزبی تودەی ئێرانی وەك خۆبەخشێك دەچوون بەشداری شەڕیان دەكرد و ئێرانیان دەپاراست، ئەوان دەیانگوت كاتێك دژایەتی، یان هێرش كرایە سەر خاكی نیشتمان، ئەوا هەموو شتەكانی دیكە دەبن بە لاوەكی، بەڵام ئایا لە ئێستای كوردستاندا حزبی سیاسی نییە حەز بكات حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕووخێت؟ بۆیە لە كۆتاییدا دەگەڕێمەوە بۆ ئەو دێڕە شیعرەی جگەرخوێن كە دەڵێت: «ئەگەر نەبینە یەك. تیادەچین یەك یەك»، ئێمە وەك كورد بەردەوام یەكنەگرتوو بووین، هەر بۆیە تا ئێستاش رۆژانە و بە بەر چاوی جیهان و مافی مرۆڤەوە لاوەكانمان دەكرێن بە پەتی سێدارەوە، یاخود داگیركەران بە ئاشكرا دژایەتی كورد و خواستەكانی دەكەن.