لەسەردەمی شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیی، میدیا بە قۆناخی كارلێكردن لەنێوان بەرهەمە میدیاكان و وەرگردا تێدەپەرێت. گەشەی فراوانی تەكنەلۆژیا وایكردووە، كاریگەرییەكەی (بە هەردوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنی) لەسەر كۆی میدیا و بەرهەمە میدیاییەكان رەنگدانەوەی هەبێت و شێوازێكی تازەی بۆ میدیا دروستكردووە كە ئەویش پیشەسازیی میدیایە لەسەر ئاستی جیهان، بەڵام ئەم پیشەسازییەش لەلایەن دەوڵەتەكانەوە بەڕێوەنابرێت، بەڵكو لەلایەن چەند كۆمپانیاكەوە هەڵدەسووڕێت و، قۆرخكاری لە میدیادا دروستكردووە و بەرهەمە میدیاییەكان بوونە كاڵایەكی بازرگانیی بێ ناوەرۆك. لایەنێكی دیكەی میدیا لەم سەردەمەدا ئەوەیە كە تیرۆریستان بە گشتی و تیرۆریستانی داعش توانییان سوودێكی هێجگار گەورە لە میدیا و تۆڕەكانی ئەنتەرێت وەربگرن، بێگومان پاشاگەردانیی میدیا ئەگەر لە وڵاتانی جیهان بەو ئاستە گەیشتبێت، ئەوا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، پاشاگەردانیی میدیا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە پسپۆڕان بە «میدیای بێ خاوەن» ناوزەدی دەكەن و خۆی لە پرسی ئیتنیك و نیشتمان و نەتەوە داماڵیوە و جۆرێك لە ئیرهابی فیكری بەرهەم دەهێنێت كە بۆتە هەڕەشەیەك بۆ سەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی و پاشاگەردانی لەناو سیستمی سیاسیدا، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پاشاگەردانییەی میدیای كوردستان و چۆنیەتی هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی، ئەم دیمانە تایبەتەمان لەگەڵ د.نەزاكەت حسێن حەمەسەعید پسپۆڕ و تایبەتمەند لە بواری راگەیاندن و مامۆستای زانكۆی سلێمانی ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

ریشەی ئیرهابی فیكری لە سلێمانی سیاسەتی رژێمی بەعسە، دوای راپەڕین حزبەكان بۆ یەكتری شكاندن بەردەوامییان بەو سیاسەتە دایەوە

داعش چۆن سوودی لە میدیا وەردەگرت بۆ شكاندنی بەرامبەری، هەندێك لە حزبەكانی سلێمانی بە هەمان شێوەی داعش میدیا لە دژی بەرامبەرەكەیان بەكار دەهێنن


لەسەردەمی شۆڕشی چوارەمی پیشەسازیی، میدیا بە قۆناخی كارلێكردن لەنێوان بەرهەمە میدیاكان و وەرگردا تێدەپەرێت. گەشەی فراوانی تەكنەلۆژیا وایكردووە، كاریگەرییەكەی (بە هەردوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنی) لەسەر كۆی میدیا و بەرهەمە میدیاییەكان رەنگدانەوەی هەبێت و شێوازێكی تازەی بۆ میدیا دروستكردووە كە ئەویش پیشەسازیی میدیایە لەسەر ئاستی جیهان، بەڵام ئەم پیشەسازییەش لەلایەن دەوڵەتەكانەوە بەڕێوەنابرێت، بەڵكو لەلایەن چەند كۆمپانیاكەوە هەڵدەسووڕێت و، قۆرخكاری لە میدیادا دروستكردووە و بەرهەمە میدیاییەكان بوونە كاڵایەكی بازرگانیی بێ ناوەرۆك. لایەنێكی دیكەی میدیا لەم سەردەمەدا ئەوەیە كە تیرۆریستان بە گشتی و تیرۆریستانی داعش توانییان سوودێكی هێجگار گەورە لە میدیا و تۆڕەكانی ئەنتەرێت وەربگرن، بێگومان پاشاگەردانیی میدیا ئەگەر لە وڵاتانی جیهان بەو ئاستە گەیشتبێت، ئەوا لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان، پاشاگەردانیی میدیا گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە پسپۆڕان بە «میدیای بێ خاوەن» ناوزەدی دەكەن و خۆی لە پرسی ئیتنیك و نیشتمان و نەتەوە داماڵیوە و جۆرێك لە ئیرهابی فیكری بەرهەم دەهێنێت كە بۆتە هەڕەشەیەك بۆ سەر ئاشتیی كۆمەڵایەتی و پاشاگەردانی لەناو سیستمی سیاسیدا، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پاشاگەردانییەی میدیای كوردستان و چۆنیەتی هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی، ئەم دیمانە تایبەتەمان لەگەڵ د.نەزاكەت حسێن حەمەسەعید پسپۆڕ و تایبەتمەند لە بواری راگەیاندن و مامۆستای زانكۆی سلێمانی ئەنجامدا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.


* ئێستای جیهان بە قۆناخی شۆڕشی چوارەمی پیشەسازی پێناسە دەكرێت، لەم قۆناخەدا راگەیاندن كۆمەڵێك ئاستەنگی گەورەی بۆ دروست بووە، ئایا دەكرێت لەسەر ئەم ئاستەنگانە قسەمان بۆ بكەیت؟
- راگەیاندن بە شێوەیەكی گشتی هەتا ئێستا چوار قۆناخی بڕیوە، ئەم قۆناخەی ئێستا راگەیاندنی پێدا تێدەپەڕێت، بە قۆناخی كارلێكردن (Interaction) پێناسە دەكرێت، ئەمەش واتە كارلێكردن لەنێوان بەرهەمە میدیاكان و وەرگردا، لە قۆناخەكانی پێشتری میدیادا، وەرگر رۆڵێكی پاسیڤ و ناچالاكی هەبووە، بەڵام لەم قۆناخەدا وەرگر رۆڵێكی تایبەتی لە بەرهەمە میدیاییەكاندا هەیە و لەگەڵ بەرهەمە میدیاییەكاندا بە كۆمێنت و لایك و بەشداریی راستەوخۆ رۆڵی خۆی هەیە. ئەمەش مانای ئەوەیە وەرگر لە هەمانكاتدا دەبێتە بەرهەمهێنەری میدیا، بەتایبەتیش لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و هەتا دەگاتە ئەو میدیایەی كە پێی دەگوترێت (میدیای هاووڵاتی)، ئەمەش واتە هاووڵاتی بە رێگەی ئەكاونتێك، یان پەیجێك، یان كەناڵێكی راگەیاندنی بینراو، یان بیستراو، خۆی بەرهەمی دەهێنێت.
ئەگەر لەسەر ئەم قۆناخە بمانەوێت قسە بكەین، ئەوا دەبێت لەسەر چەند لایەنێك هەڵوەستە بكەین، پێش هەموو شت لە رووی تەكنیكەوە گەشەیەكی یەكجار فراوان هاتۆتەئاراوە، گەشە فراوانەكە لە هەردوو لایەنی ئەرێنی و نەرێنییەوە كاریگەری هەیە. هەر بۆ نموونە ئەم گەشەی تەكنەلۆژیایە كاریگەرییەكی ئەرێنی هەیە و وایكردووە كە بەرهەمە میدیاییەكان بە شێوەیەكی باشتر و خێراتر بەرهەم بێت، بەڵام لە هەمانكاتدا ئەم گەشەی تەكنەلۆژیایە وایكردووە كە تەكنەلۆژیای بەرهەمهێنانی میدیا لە بەردەستی هەموو كەسێكدا هەبێت، ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی كە نەزانرێت بەرهەمهێنەری بەرهەمە میدیاییەكە كێیە. لە قۆناخەكانی پێشتردا، كاتێك سەیری بەرهەمێكی میدیاییت دەكرد، دەتزانی كێ بەرهەمی هێناوە، چ سیاسەت و ستراتیژێك لە پشت ئەو بەرهەمە میدیاییەوە هەیە، بەڵام ئێستا نازانرێت كێ بەرهەمی دەهێنێت، ئەمە لەسەر میدیاكانی جیهانیش هەر بەو شێوەیەیە، لەبەر ئەوەی میدیا بۆتە پیشەسازی و چەند كۆمپانیایەك بەرهەمە میدیاییەكان بەرهەم دەهێنن، بۆیە ئەمەش وایكردووە، ئەگەر تۆێژەرێك بیەوێت توێژینەوەیەكی سایكۆلۆژی و سیاسی لەسەر بەرهەمە میدیاییەكان بكات، ئەوا هەست دەكەیت، خاوەنی بەرهەمە میدیاییەكان دیار نین، بۆیە دیار نەبوونی خاوەنی بەرهەمە میدیاییەكان بۆتە هۆكاری ئەوەی قۆرخكاری لە بواری میدیا دروست بێت، ئەمەش پێی دەگوترێت: «ئیمپراتۆریەتی میدیا لە جیهاندا» بۆیە شتێك بە ناوی میدیای جیهانییەوە بوونی نییە.
ئەگەر لە رووی ناوەڕۆكی بەرهەمە میدیاییەكانیشەوە هەڵسەنگاندن بكەین، ئەوا دەبینین لەگەڵ ئەم گەشە گەورەیەی تەكنەلۆژیا و ئاسانی و خێرا بەرهەمهێنانی بەرهەمە میدیاییەكان، ئەوا ناوەڕۆكی ئەم بەرهەمە میدیاییانە كاڵ و كرچن، راستگۆیی بەرهەمەكان كەمتر بۆتەوە، هەر بۆیە هاتنە خوارەوەی ئاستی راستگۆیی و كاڵ و كرچیی ناوەرۆكی بەرهەمە میدیاییەكان ئەمڕۆ بۆتە بابەتی سەرەكیی ئەو كۆڕ و كۆنفڕانسە نێودەوڵەتییانەی كە لەسەر ئاستی جیهان لەسەر میدیا گرێ دەرێن، لەیەك دوو مانگی رابردوو من خۆم بەشداری كۆنفڕاسێك بووم لە وڵاتی لوبنان، لەسەر ئاستەنگەكانی میدیا لە ئێستادا، لەو كۆنفڕانسە باس لەوە دەكرا كە ئێستا زۆر بە ئاسانی دەتوانن هەواڵی ساختە بەرهەم بهێنن، ڤیدیۆیەك بەرهەم بهێنن كە ساختە بێت و خەڵكی پێ هەڵخەڵەتێنن، لەمبارەیەوە پسپۆڕێك دەڵێت: ئێستا كاتی ئەوەیە بەدوای ئەوەدا بگەڕێین، چۆن میدیایەكی راستگۆ دەست بكەوێت؟ ئەمەش لەبەر ئەوەیە وێڕای ئەوەی چەندین سەرچاوەی زانیاری لەبەردەستە، بەڵام هەموویان گومانەكانمان زیاتر دەكەن.
بۆیە ئێستا لەسەر ئاستی جیهان قۆناخی پیشەسازیی میدیا و قۆرخكاری میدیایە، هۆیەكانی راگەیاندن بوونەتە بازاڕێك بۆ فرۆشتنی بەرهەمە میدیاییەكان، واتە هاووڵاتی بۆتە بەكاربەر، میدیا لەبری ئەوەی سەرچاوەیەك بێت بۆ پێدانی زانیاری بە هاووڵاتی، بۆتە سەرچاوەیەك بۆ گەڕان بە دوای قازانج و هەڵخەڵەتاندنی كڕیارەكانی.
* پێشتر لەناو میدیادا بنەمایەك هەبوو كە پێی دەگوترا بنەمای ئەخلاقی (The Code Of Ethics)، بەڵام ئێستا بە هۆی گەشەی تەكنەلۆژیا و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە ئەم بنەمایە بوونی نەماوە، ئایا دەكرێت بڵێین: نەمانی كۆدی ئەخلاقی، ئەم پاشاگەردانییەی لەناو میدیا دروست كردووە؟
- پێشتر میدیا سەرچاوەیەك بوو بۆ چارەسەری كێشەكان، جیا لەوەی رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە پێدانی زانیاری بۆ ئەوەی هاووڵاتی بەشداری لە دەسەڵاتی سیاسیدا بكات، پێش ئەوەی میدیا ببێتە پیشەسازی، وابەستەی ئیتیك و خواست و پێداویستییەكانی وەرگر بوو لە وڵاتەكەدا، بۆیە ئەمە وایكردبوو كە میدیا ببێتە سەرچاوەیەك بۆ چارەسەركردنی كێشە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان. لە هەندێك وڵاتی ئەوروپی وەك بەریتانیا، توانراوە بە شێوەیەك پارێزگاری لە میدیای خزمەتگوزاریی خەڵك وەك (BBC) بكەن، بۆیە ئەم جۆرە میدیایە هاوشان لەگەڵ دەسەڵاتی سیاسی كاردەكات، بۆ ئەوەی تاك پەروەردە بكات و ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە وڵاتدا فەراهەم بكات. بەڵام میدیا كە بووە ناوەندێك بۆ بارزگانی، سیفەتی میدیای راستەقینە لەدەست دەدات و ژینگەیەكی پاشاگەردانی دروست دەكات، تەنانەت ئێستا سۆشیال میدیاش بۆتە بەشێك لە میدیای بازرگانی و بە رێگەی پارەدان لایك و بینینی بابەتەكە زیاتر دەبێت.
* هەموو كات لە نێوان هۆیەكانی میدیا و كارە تیرۆریستییەكاندا لینكێك هەبووە، ئەمەش بەو مانایەی تیرۆریستان سوودێكی گەورەیان لە میدیا و هۆیەكانی راگەیاندن وەرگرتووە، بەبێ ئەوەی رۆژنامەنووسان، یان هۆیەكانی راگەیاندن بە خۆیان زانیبێت، ئایا تاچەند میدیا خزمەتی بە تیرۆریستان كردووە؟
- ئەگەر تیرۆریستان و رێكخراوە تیرۆریستییەكان لە قۆناخەكانی پێشتردا سوودێكی دیاریكراویان لە میدیا و هۆیەكانی راگەیاندن وەرگرتبێت، ئەوا لەگەڵ سەرهەڵدانی رێكخراوی تیرۆریستیی داعش سوودێكی زۆریان لە میدیا وەرگرتووە. فاكتەری سەرەكیی گەشەی خێرای رێكخراوی تیرۆریستانی داعش و بڵاوبوونەوەیان لەسەرانسەری جیهان دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە داعش لەگەڵ ئەوەی رێكخراوێكی تیرۆریستی بوو، بەڵام چالاكوانێكی زۆر بەهێزی ناو تۆڕەكانی ئەنتەرنێتیش بووە و توانییان زۆر بەباشی سوود لە ئەنتەرنێت و هۆیەكانی راگەیاندن بۆ بڵاوكردنەوەی فیكری خۆیان و شكاندنی بەرامبەرەكانیان و پەخشكردنی بابەتەكانیان وەربگرن، ئەمەش واتە جیا لەسەر چاوەكانی میدیاكانی خۆیان، توانیبوویان سوود لە بەشكێكی زۆری میدیای ئەو وڵاتەنەش وەربگرن كە بە باشی رێكنەخرابوون و، خستبوویانە خزمەتی خۆیانەوە. تەنانەت لەسەر ئەم پرسە، یەكێك لە بەرپرسە تیرۆریستەكانی داعش لە توێتێكدا نووسیبووی: «هێندەی میدیای وڵاتانی عەرەبی و عێراق و كوردستان خزمەتی بڵاوكردنەوەی كارەكانی ئێمەی كردووە، هێندە میدیاكانی خۆمان خزمەتی نەكردووین، ئەمەش هەمووی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەو وڵاتانە بە كوردستانیشەوە جۆرێك لە پاشاگەردانی میدیایی هەیە.
* ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ ژینگەی گوتاری میدیایی لە كوردستاندا، هەست دەكەین میدیا لە بری ئەوەی بووبێتە پردێك لەنێوان دەسەڵاتی سیاسی و هاووڵاتی، كەچی بۆتە دیوارێك لەنێوان هاووڵاتی و دەسەڵاتی سیاسی و لێكی جیاكردوونەتەوە، ئایا سەبارەت بە ژینگەی میدیای كوردستان چی دەڵێن؟
- ئەگەر بمانەوێت قسە لەسەر هەر مودێلێكی میدیا بكەین، یان بمانەوێت بزانین چ مودێلێكی میدیا لەو وڵاتە بەڕێوەدەچێت، ئەوا دەبێت پێش هەموو شت بزانین لەو وڵاتە بە چ یاسایەك میدیا رێكخراوە و چ ئەرك و بەرپرسیاریەتییەك بۆ میدیا دیاری كراوە. بۆیە ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە باسی میدیا بەشێوەیەكی گشتی لە جیهان و بەتایبەتی لە كوردستان بكەین، ئەوا دەبێت شێوەكانی میدیا پۆلێن بكەین، كە دابەش دەبێت بۆ سێ مودێل و بریتین لە:
1- شێوازی میدیای حكوومیی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان، وەك میدیای سەردەمی رژێمی پێشووی بەعس، یان ئەو میدیایانە لە قۆناخەكانی پێشتردا لە ئەوروپا لە ژێر دەسەڵاتی كەنیسە بووە.
2- شێوازی میدیای خزمەتگوزاریی گشتی، وەك میدیای BBC كە لە ژێر دەسەڵاتی پەرلەماندا بەڕێوە دەچێت و خەڵك دەبێتە سەرچاوەی داهاتەكەی، ئەم جۆرە میدیایە بەرپرسیاریەتی بۆ دیاریكراوە بەرامبەر هاووڵاتی و هاووڵاتی سەنتەری كێشەكەیەتی و پارێزەری پرسە نیشتمانی و نەتەوەییەكان و خواستی هاووڵاتییە.
3- شێوازی بارزگانی میدیایی كە ئێستا میدیای لەسەر ئاستی جیهان قۆرخكردووە.
لەسەر ئەم بنەمایە، دەتوانم بڵێم میدیا لە هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی پاشاگەردانی چۆتە ناو میدیای بازرگانییەوە، ئەمەش بەو مانایەی ناتوانین بڵێین ئێمە وەك ئەوروپا خاوەنی میدیایەكی بازرگانین كە بە سپۆنسەری رێكلام خۆیان بەڕێوەبەرن، هەروەها ناشتوانین بڵێین نەچووینەتە ناو میدیای بازرگانی. لە كوردستان میدیای حكوومی بە شێوازی دیكتاتۆرییانە بوونی نییە، بەڵام میدیای حزبی بوونی هەیە كە تا رادەیەكی زۆر بە سیاسەت و ستراتیژیەتی حزبەكان هەڵدەسووڕێت، میدیای خزمەتگوزاریی گشتی وەك ئەوەی لە بەریتانیا پی دەڵێن: (Public Service Media)، لە كوردستان وەك دامەزراوە بوونی نییە، بەڵام لەوانەیە هەندێك بابەت لە هۆیەكانی راگەیاندن بڵاودەكرێنەوە، ئەم پێناسەیە وەربگرن. هەر بۆیە لە هەرێمی كوردستاندا میدیا تێكەڵەیەكە لە نێوان میدیای بارزگانی و حزبی و بوونی هەندێك بابەتی خزمەتگوزاریی گشتی، ئەوەی بۆشاییە و پڕنەكراوەتەوە، نەبوونی (میدیای نیشتمانی و خەڵكە) و نەتوانراوە میدیا لە كوردستاندا بە یاسا رێكبخرێت، تەنیا یەك یاسا هەیە، ئەویش یاسای رۆژنامەگەرییە كە تەنیا چاپكراوەكان دەگەڕێتەوە و لە ئاستی ئەو گەشەكردنە میدیاییەی ئێستای كوردستاندا نییە.
ئێستا لە كوردستاندا زیاتر لە 100 كەناڵی تەلەفزیۆن و زیاتر لە 100 رادیۆمان هەیە، بەڵام لەبەرامبەردا یاسایەكی گشتیی راگەیاندن، یان یاسای پەخشكردنمان نییە، تا ئێستا پەیمانێكی شەرەفی رۆژنامەنووسیمان نییە، یان بۆردی رێكخستنی میدیاییمان نییە، كە لە هەموو وڵاتانی جیهان بە دەوڵەتە دیكتاتۆرەكانیشەوە ئەو بۆردەیان بۆ ریكخستنی میدیا دروستكردووە. ئەم بۆردە لە وڵاتانی دیموكراتی دامەزراوەیەكە لە ژێر چەتری یاسادا توانیویەتی تا رادەیەكی زۆر باش میدیا بەرپرس بكات بەرامبەر بە هاووڵاتی و نیشتمان.
ئێمە لە كوردستان نە یاسامان هەیە، نە ئەو بۆردەشمان هەیە كە میدیا رێكبخات، بۆیە بە راشكاوی دەیڵێم میدیا لە كوردستان بێ خاوەنە، لە كاتی سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و هێرشكردنیان بۆ سەر كوردستان، من خۆم كێشەی ئەوەم بۆ دروست بوو، چی بكرێت بۆ ئەوەی رێگە نەدەین میدیای كوردستان بكەوێتە خزمەتی تیرۆریستانی داعشەوە، بۆ ئەم مەبەستە پەیوەندیم بە پەرلەمانی كوردستانەوە كرد، پێیان گوتم: هیچ یاسایەكمان نییە، لەگەڵ وەزارەتی رۆشنبیری قسەم كرد، ئەوانیش گوتیان ئەگەر رێنماییش دەربكەین، دەبێت لە چوارچێوەی یاسایەكدا بێت و یاساشمان نییە، بۆیە دەبێت داواكاری گشتی بێتەدەنگ.
لەلایەكی دیكەوە ئێمە لە كوردستاندا (یاسای رێكخستنی رێكلام)مان نییە، هەتا ئەو رێكلامانە بەركەوتەی پەروەردەیی و كولتوور نەبێت و كاریگەریی خراپی لەسەر منداڵ و هاووڵاتی نەبێت، ئەمە وایكردووە هاووڵاتی لە كوردستاندا چەقی میدیا نەبێت، لە بەرامبەریشدا میدیایەكی نیشتمانی دەوڵەتیشمان نییە كە بەرپرس بێت لە سیاسەت و ستراتیژیەتی كاری میدیایی، بۆیە ئێستا نازانرێت سیاسەت و ستراتیژیەتی میدیای كوردی چییە.
* لە خیتابی ئێستای میدیای كوردیدا، زمانێكی زبر و شەڕەجنێۆ و دروست بووە و هێرش دەكەنە سەر كەسایەتییەكان و برینداریان دەكەن، پرسە نیشتمانییەكان بە سووكی پێناسە دەكەن، ئایا هۆكاری دروستبوونی ئەم زمانە ناشیرینە لە میدیای كوردیدا بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- ئەگەر لە وڵاتێكدا رێكخستنی میدیا نەبوو، یاسایەكی باش چاودێر نەبوو، ئەمە دەبێتە ژینگەیەك كە میدیایەكی شازی ئەوتۆ دروست بێت كە وێنەی لە جیهاندا نەبێت، بۆیە لەناو ئەم پاشاگەردانییەدا ئەگەر میدیای كوردی پۆلێن بكەین، دەبینین جۆرێك میدیا هەیە بە خۆی دەڵێت: «من میدیای ئەهلیم»، باشە كە بەخۆت دەڵێیت «ئەهلی»، مانای ئەوەیە دەبێت هاووڵاتی چەقی بەرهەمە میدیاییەكەی تۆ بێت و میدیایەكی خزمەتگوزاریی گشتی بیت و، پردێكی باش لە نێوان دەسەڵات و هاووڵاتی دروست بكەیت، بەڵام سەیر دەكەیت، هەر ئەم میدیایەی بە خۆی دەڵێت «ئەهلی» خۆی بۆتە بەشێك لە ململانێ سیاسییەكان و بۆتە بەشێك لەو شەڕە میدیایەی لە كوردستاندا بوونی هەیە. میدیایەكی دیكە بە خۆی دەڵێت: «من میدیای سەربەخۆم»، بەڵام لە بەرهەمە میدیاییەكانیدا بۆتە زمانحاڵی حزبێكی سیاسی، جۆرێك میدیای تر هەیە كە پێیان دەڵێن: «میدیای سێبەر»، ئەم میدیا سیبەرەش دەموچاوی دیار نییە نازانی كێ خاوەنیەتی، بۆیە خەریكە سیما و تایبەتمەندیی میدیا لە كوردستان ون دەبێت و پاشاگەردانییەك دروست دەبێت كە شتی سەمەرەی لێ بەرهەم هاتووە، بە سەدان پەیجی سێبەر دروست بووە كە تەنیا كاریان ئەوەیە سایكۆلۆژیەتی خەڵك بڕووخێنن، هەواڵی درۆ و ساختە بڵاودەكەنەوە و كەسایەتی و كاندید و رۆژنامەنووس و رۆشنبیر دەشكێنن.
كەواتە ئێمە لەناو پاشاگەردانییەكی گەورەداین، ئەگەر بمانەوێت ئەم پاشاگەردانییە نەهێڵین، دەبێت هەوڵبدەین یاسایەكمان هەبێت، پەیمانێكی شەرەفی رۆژنامەنووسیمان هەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە تەنیا بە یاسا و ئیتیك دەتوانین رووبەڕووی ئەم پاشاگەردانییە ببینەوە. نابێت میدیا هاوبەش بێت لە دروستكردنی قەیران و ئاژاوەدا، بەپێچەوانەوە دەبێت میدیا هۆكارێك بێت بۆ چارەسەكردنی قەیران و ئاژاوە. لێرەدا بە راشكاوی دەڵێم: ئەگەر ئەم پاشاگەردانییە چارەسەر نەكرێت، دەبێت مەزندەی پاشاگەردانی گەورەتریش بكەین. ئەمڕۆ كاریگەریی میدیا لە كاریگەریی سیاسی زیاترە، دوو حزب لەیەكتر نزیك دەبنەوە، میدیا دەكەوێتە نێوانیان و تێكیان دەداتەوە، كێشەیەكی بچووكی كۆمەڵایەتی دروست دەبێت، میدیا دەیكاتە هەرایەك و ئاشتیی كۆمەڵایەتی پێ تێكدەدات، بۆیە ئەم دۆخە دەبێت سنوورێكی بۆ دابنرێت.
* پێشتر ئاماژەمان بە بوونی لینكێك لەنێوان میدیا و تیرۆریستان كرد، ئایا دەتوانین بڵێین لە نێوان ئەو پاشاگەردانییەی ئێستای میدیای كوردستان و ئیرهابی فیكریشدا لینكێك دروست بووە؟
- پێناسەی ئیرهابی فیكری ئەوەیە كە بەرامبەرەكەت قبووڵ نەكەیت و رەتی بكەیتەوە و بە هەموو شێوەیەك بیشكێنێت و لێی بدەیت و هەموو شتێكی بە نەرێنی پیشانی خەڵك بدەیت، ئەگەر لە چوارچێوەی ئەم پێناسەیە سەیری میدیای كوردستان بەگشتی و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بەتایبەتی بكەین، دەبینین بە هەموو شێوەیەك هەوڵدەدرێت كەسایەتی بشكێندرێت، حزبی سیاسی ناشیرین بكرێت، بۆیە ئەمە نەك دەتوانین بڵێین بەشێكە لە ئیرهابی فیكری، بەڵكو ئەمە مودێلكە لە بەكارهێنانی میدیا لەلایەن تیرۆریستانی داعشەوە، داعش میدیای بەكار دەهێنا بۆ شكاندنی بەرامبەرەكەی و بۆ بڵاوكردنەوەی فیكری توندڕۆیی، ئەمانەش بە ئاشكرا لەناو میدیای كوردیدا هەستی پێدەكرێت، بەداخەوە بەشێك لە میدیاكانیش كەوتوونەتە ژێر كاریگەریی میدیا سێبەرەكان و بەردەوامی بە ئیرهابی فیكری دەدەن، تەلەفزیۆن هەیە، بە خۆی بزانێت، یان نەزانێت، خەریكی ئیرهابی فیكرییە. لە چەند رۆژی رابردوو لە رادیۆیەك بانگهێشت كرابووم بۆ قسەكردن لەسەر پرسێك، لەو كاتە بەڕێوەبەری رادیۆكە هاتە ژوورەوە و كۆمەڵێك رۆژنامەی بە دەستەوە بوو، بە یەكێك لە كارمەندەكانی رادیۆكەی وت: «لەم رۆژنامەنەدا هەر هەواڵێك دژی فڵان لایەنی سیاسی هەبوو، دەمەوێت هەمووی لە رادیۆ بڵاوبكەنەوە.» بۆیە ئەمە ئیرهابی فیكری نەبێت، دەبێت چی بێت؟ ئێستا وای لێهاتووە خەڵك دەترسێت رای خۆی ئازادانە دەرببڕێت. خەڵك دەناسم لە ترسی جنێودان و شكاندنی، نەیوێراوە خۆی كاندید بكات، بۆیە ئەوەی ئێستا لە میدیای كوریدا دەكرێت، ئیرهابی فیكری و كوشتنی مەعنەویی كەسایەتیی مرۆڤ و حزبەكانە.
* ئەگەر سەیری سەرچاوەی ئەم ئاراستەیە بكەین، هەست دەكەین زیاتر لە سلێمانی ئەم ئاراستەیە بوونی هەیە، سلێمانی كە پایتەختی رۆشنبیری و شوێنی لێبووردەیی و پێكەوەژیانە، بۆچی ئێستا بۆتە داینەمۆی ئەم پاشاگەردانییەی میدیا؟
- ئەمە كولتووری سلێمانی نییە، كلتووری سلێمانی پێكەوەژیانە، بە دریژایی مێژوو سلێمانی مەڵبەندی پێكەوەژیانی ئایین و نەتەوە جیاوازەكان بووە و ئامێزی كراوە بووە بۆ قبووڵكردنی جیاوازییە ئایینی و نەتەوەییەكان، بەڵام ئەم ئیرهابە فیكرییەی ئێستا لە سلێمانی هەیە، بەشێكی دەگەڕێتەوە بۆ كاریگەریی سیاسەتی رژێمی بەعس و سەدام حوسێن. لە هەشتاكانی سەدەی رابردوو رژێمی بەعس كاری لەسەر ئەم ئیرهابە فیكرییە دەكرد، بۆ ئەوەی خەڵكی ناو شاری سلێمانی خەڵكی دەرەوەی شاری قبووڵ نەبێت، یان خەڵكی سلێمانی خەڵكی هەولێری قبووڵ نەبێت، یان سۆرانی رقی لە بادینی بێت، بەداخەوە حزبە سیاسییەكان لەدوای ساڵی 1991 بۆ یەكتری شكاندن درێژەیان بەم ئیرهابە فیكرییەی رژێمی بەعس دا و یەكتریان رەتكردەوە، بۆیە پێش ئەوەی پاشاگەردانییەكی میدیایی لە سلێمانی بوونی هەبێت، پاشاگەردانییەكی سیاسیش بوونی هەیە، لە سلێمانیدا میدیایەك كاری كرد، لەلایەن ئەوانەی بە خۆیان دەگوت: «ئۆپۆزسیۆن»، كە بووە هۆكار و دەروازەیەك بۆ تێكدانی شیرازەی كۆمەڵایەتی و دروستكردنی خەڵكی ناڕازی، ئیشیان لەسەر ئەوە كرد، بەرامبەر بسڕنەوە و دەسەڵات ناشیرین بكەن، بۆ ئەوەی بەرامبەر نەمێنێت، ئینجا ئەوان سەربكەون و دەسەڵات بگرنەدەست. ئەوجا ئەم حاڵەتە هەتا سۆشیال میدیا بوونی نەبوو، باشتر بوو، بەڵام لەو كاتەوەی سۆشیال میدیا پەیدا بووە، هەر تاكێك كە بە ئایدیۆلۆژیەتی ئەو ئۆپۆزسیۆنە پەروەردە كراوە، بۆتە كەسێكی بێ تاقەت و بێ ئومید و حەزی لە تۆڵەكردنەوەیە، تۆڵە كردنەوەكەشی بە جنێودان و رەتكردنەوەی بەرامبەر بەتاڵ دەكاتەوە. ئەوجا ئەو لایەنانەشی كە لە میدیاكانی خۆشیانەوە بەردەوامی بەم ئیرهابە فیكرییە دەدەن. هەر خۆیان بە سەدان پەیج و ئەكاونتی بێ دایك و باوكیان هەیە و لەناو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بەردەوامی بە ئیرهابی فیكری دەدەن.
* دیارە سلێمانی لە مێژووی كوردستاندا یەكەم شاری كوردستان بووە كە قبووڵی نەبووە كوردستان بە عێراقەوە بلكێندرێت، بەڵام ئێستا لەم شارەدا خەڵك شانازی دەكات بەشێك بێت لە عێراق و دژی دەوڵەتی كوردستان قسە دەكات، ئایا ئەمەش كاریگەریی ئەو ئیرهابە فیكرییەی لەسەرە؟
- ئینتیمای نیشتمانی بەشێكی میدیا دروستی دەكات، كە لە وڵاتدا میدیایەكی نیشتمانی و نەتەوەیی بوونی نەبێت، ئەوا ئینتیماكەش لاواز دەبێت و پاشاگەردانی لە میدیادا دروست دەبێت، بەشێكی دیكە ئینتیمای نەتەوەیی سیستمی پەروەردە دروستی دەكات، ئاشكرایە سیستمی پەروەردەیی ئێمە لە ئاستی پێویستدا نییە، بەشێكی دیكەشی سیستمی سیاسی دروستی دەكات، ئاشكرایە لەناو سیستمی سیاسیی ئێمەدا پاشاگەردانی هەیە. ئەوەی ئێستا لە سلێمانی دەگوزەرێت، پرسەكە هەر ئەوەندە نییە كە ئینتیمای نیشتمانی لای تاك لاواز بووە، بەڵكو ئینتیمای نیشتمانی و نەتەوەیی لای هەندێك حزبی سیاسی هەر بوونی نەماوە، ئەمەش مانای ئەوەیە پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكان لای هەندێك حزبی سیاسی بوونەتە پرسی كەسی. حزبی سیاسی پرۆژەیەكی نیشتمانییە، بۆیە زۆر سەیرە حزبێكی سیاسی گاڵتە بە پرسی سەربەخۆیی، یان ریفراندۆم بكات. دەبێت پرسیار لەو حزبە بكەین: ئەگەر خەبات بۆ سەربەخۆیی كوردستان ناكات، ئەی بۆچی دروست بووە؟ لێرەوە دەبێت بگەڕێینەوە سەر ئەوەی كە ئینتیمای نیشتمانی بە سیاسەت و ستراتیژ دروست دەبێت، بەشێك لە حزبە سیاسییەكانی كوردستان، بەتایبەتی حزبە بچووكەكان، سیاسەت و ستراتیژیان دیار نییە، ئەمەش واتای ئەوەیە نازانرێت ئەو حزبە بۆچی دروست بووە و دەیەوێت چۆن سیاسەت بكات.
* ئەگەر بمانەوێت ستراتیژێك و سیاسەتێك دابنێین بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئیرهابی فیكری لە كوردستاندا، ئایا دەبێت ئەم سیاسەت و ستراتیژە لەسەر چ بنەمایەك بێت؟
- رووبەڕووبوونەوەی ئیرهابی فیكری بەشێكی بە یاسا دەكرێت، بەشێكی دیكەی بە دەستكاری و هەمواركردنەوەی هەندێك یاسای دیكە دەكرێت. بۆ ئەوەی لە پاشاگەردانی میدیا دوور بكەوینەوە، دەبێت میدیا بە یاسا رێكبخرێت، دەبێت دەستكاریی یاسای حزبەكان بكرێت، كە تیایدا دەڵێت: هەموو حزبێك مافی خۆیەتی میدیای هەبێت، بەڵام ناڵێت چەند میدیای هەبێت، ئەمەش مانای ئەوەیە نابێت یاسای حزبەكان رێگە بدات لە ماوەی یەك دوو مانگدا حزبێك دروست بێت و چەندین كەناڵی میدیایی بۆ ئیرهابی فیكری بخاتەگەڕ، هەروەها دەبێت كار لەسەر سایكۆلۆژیەت و پەروەردەی تاك بكەینەوە. رووبەڕووبوونەوەی ئیرهابی فیكری بەشێكی بە سیستمی پەروەردە دەكرێت، بەشێكی بە هەڵمەتێكی هوشیاركردنەوەی بەرفراوان دەكرێت، كە ئەم كارە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان، یان پارتی دیموكراتی كوردستان پشتیوانی بكات، لەبەر ئەوەی بە پلەی یەكەم ئەم ئیرهابە فیكریە ئاراستەی حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان دەكرێت. بۆیە دەبێت ئەوە رەچاو بكەین و بزانین ئەم ئیرهابە فیكریە لە كوێوە سەرچاوەی گرتووە، دەبێت لەو سەرچاوانە چارەسەر بكرێت، ئەگەر بەشێكی پەیوەندی بە پاشاگەردانیی میدیا هەبێت، ئەوا بەشێكیشی پەیوەندی بە سیستمی پەروەردە و سیستمی سیاسییەوە هەیە، بۆیە دەبێت لەسەر هەموو ئاستەكان هەنگاو بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئیرهابی فیكری هەڵبگیرێت.