ئاری پێرلیگەر پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی ئەمنییە لە زانكۆی ماساشوسێتس لۆوێڵ. پێشتریش پڕۆفیسۆر و بەڕێوەبەری دیراساتی پەیوەست بە تیرۆریزم بووە لە سەنتەری بەرەنگاریی تیرۆریزم و بەشی زانستە كۆمەڵایەتییەكانی ئەكادیمیای سەربازی ئەمریكی (وێست پوینت). ئاری پێرلیگەر بە چڕوپڕی توێژینەوەی كردووە لەبارەی تیرۆریزم و توندوتیژیی سیاسی و سیاسەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند بوارێكی گرنگی دیكە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاراستە كرد كە پەیوەست بوون بە هۆكار سەرەكییەكانی سەرهەڵدانی گرووپە تیرۆریستییەكان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەیان و پرسی داڕووخان، یان شكستی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا و ئەگەری هەڵكشانی بارودۆخی سووریا و روودانی شەڕێكی ئیقلیمی بەتایبەتی لە نێوان ئێران و ئیسڕائیلدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* ئێوە بە چڕوپڕی كارتان لەسەر پرسەكانی پەیوەست بە توندوتیژیی سیاسی كردووە، بەتایبەتی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بە تێڕوانینی ئێوە ئایا هۆكارە بنەڕەتی و ریشەییەكانی ئەو ناسەقامگیرییە سیاسییە درێژخایەنەی ئەم ناوچەیە چین؟
- لە راستیدا بە چەشنی هەر دیاردەیەكی دیكە، چەند هۆكارێك هەن بۆ سەرهەڵدانی توندوتیژی لەم ناوچەیەدا، بۆ نموونە چەند فاكتەرێك هەن پەیوەستن بە بوونی گرووپە ئیتنی و نەتەوەییەكانەوە كە لە پێناو مافی بڕیاردانی چارەنووس و سەربەخۆیی سیاسیی خۆیان تێدەكۆشن. هۆكارێكی دیكە پەیوەستە بە دەستێوەردانی هێزە دەرەكییەكانەوە كە هەوڵی پەرەپێدانی دەستڕۆیشتوویی و كاریگەریی خۆیان دەدەن. لەگەڵ بوونی چەند گرووپێكی ئایینی كە تەحەددی و بەرهەڵستی ئەو سیستمە دەكەن كە لە ناوچەكەدا لە ئارادایە.
* بەڵام بۆچی تا ئێستا نەتوانراوە بۆ ئیدارەدان و چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییانە، رێككەوتن لەسەر چوارچێوەیەك بكرێت؟
- ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ بوونی چەند بەرژەوەندییەكی جیاواز، هەروەها پەیوەستە بە بێتوانایی، یان لاوازیی دەوڵەتانی ناوچەكە لە پەیوەندی بە حوكمڕانیكردنەوە، بەو پێیە ناتوانن سەقامگیری دەستەبەر بكەن، یاخود بیگەڕێننەوە، چونكە ئەگەر تۆ لە وڵاتانی یەمەن و سووریا و عێراق بڕوانیت، ئەوا دەبینیت كێشەیان هەیە لە سەپاندنی سەروەریی یاسا و قەڵەمڕەوی حوكمڕانیكردنیاندا، كەواتە كاتێك ئەدای حوكمڕانیی ئەم دەوڵەتانە لاواز بوون، ئەوا گروپەكانی دیكە- بە چەشنی ئەو گروپانەی لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا ئاماژەم پێكرد- دەرفەت وەردەگرن و هەوڵەكانیان دەخەنەگەڕ و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ ناسەقامگیری.
* ئێوە ئاماژەتان بە خاڵێكی گرنگ كرد، كە پەیوەستە بە بێتوانایی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیەوە، یاخود بڵێین شكستی ئەم دەوڵەتانە بە ئەداكردنی ئەركە بنەڕەتییەكانیان، ئایا ئەمە دۆخێكی دروست نەكردووە كە زۆرێك لە خەڵكی بەتایبەتی گەنجان نائومێد بن، كە ئەمەش هەلومەرجێك دروست دەكات كە تیرۆریستان سوودی لێوەردەگرن؟
- ئەمە بەشێكی كێشەكەیە، چونكە كاتێك دەوڵەت ناتوانێت خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان دابین بكات، ئەوا خەڵكی روو دەدەنە هەر گرووپ و لایەنێكی دیكە كە بتوانێت ئاسایش و پێداویستییە بنەڕەتییەكانی ژیانیان بۆ دەستەبەر بكات. هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری كەمبوونەوەی متمانە بە دەوڵەت، كە خەڵكی لە نوخبەی سیاسی بێزار دەبن و متمانەیان پێ ناكەن، ئەمەش دۆخ و دەرفەتێك دەخوڵقێنێت بۆ ئەوەی گرووپە سەربازی و چەكدارییەكان ئەو خەڵكانە بەلای خۆیاندا رابكێشن. بۆ نموونە لە فەلەستین و لە ئەنجامی نائومێدبوونی خەڵك لە دەسەڵاتی نیشتمانیی فەلەستینی، ئەوا پشتیوانی گرووپەكانی دیكە دەكەن، هەروەها ئەمە حاڵەتەكەیە لە یەمەن و لە سووریا كە خەڵكی متمانەیان بە حكومەتەكانیان لەدەست داوە و بە دوای بەدیلدا دەگەڕێن.
* بەڵام ئایا پێویستە ستراتیژیەتێكی كارا و سەركەوتووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم چی لەخۆ بگرێت؟
- پێموایە سەرەتا دەبێت سیستمێكی سەقامگیری سیاسی بنیاد بنرێتەوە كە بوار بە گرووپە ئیتنییە جیاوازەكان بدات بۆ ئەوەی گوزارشت لە ئیرادەی سیاسیی خۆیان بكەن و بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا بكەن. بەم شێوەیە متمانە بۆ سیستمە سیاسییەكە دەگەڕێتەوە و حكومەت دەتوانێت سەروەریی یاسا بسەپێنێت. دواتر ئەگەر گرووپ و لایەنێكیش هەبوون و هەوڵی ناسەقامگیركردنی دۆخەكەیان دەدا، ئەوا دەبێت میكانیزمی كاری هاوبەش بدۆزرێتەوە بۆ لاوازكردنی توانای ئەو گرووپانە. كە لێرەدا گرنگە ئاماژە بەوەش بكەین كە پێویستە رۆژئاوا و ئەمریكا سیاسەتێكی جێگیریان هەبێت بۆ برەودان بە ئازادییە مەدەنییەكان و مافەكانی مرۆڤ و.. هتد.
* كەواتە پێتوایە پێویستە رۆژئاوا و بەتایبەتی ئەمریكا پابەندبوونێكی درێژخایەنیان هەبێت بە پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە و بنیادنانی دەوڵەتەوە، بەتایبەتی كە ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە كێشە بۆ جیهان و داڕووخانی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا كاریگەریی لەسەر سەرجەم جیهان دەبێت؟
- بەڵێ، ئەمە بۆچوونی منە و لەو باوەڕەشدا نیم رێگایەكی دیكە هەبێت. چونكە لە رابردووشدا باس لە گرنگیی بنیادنانی دامەزراوەكان كراوە، كەواتە پێویستە هەلومەرجێك بڕەخسێنرێت كە گرووپە جیاوازەكان بتوانن بەشداری لە پرۆسە سیاسییەكەدا بكەن. بۆ نموونە لە عێراقدا دەبێت كورد و شیعە و سوننە، خۆیان بە خاوەنی پرۆسەكە بزانن و پێكەوە كاربكەن بۆ بەدیهێنانی ئاسایش و سەقامگیری، هەمان شت بۆ سووریا و یەمەنیش راستە. لێرەدا من باسی ئەوە ناكەم كە پێویستە ئەمریكا و رۆژئاوا دەست بدەنە پرۆسەی بنیادنانی دەوڵەت، بەڵام دەبێت هاوكاری ئەم وڵاتانە بن بۆ ئەوەی چوارچێوە و میكانیزمی پێكەوەكاركردن دابڕێژدرێت. دووبارەی دەكەمەوە رێگایەكی دیكەی بەدیل نییە، چونكە ئەگەر گرووپێك، یان لایەنێك هەست بكات بەشێك نییە لە پرۆسەكە، ئەوا هەوڵی ناسەقامگیركردنی دەدات، كەواتە دەبێت هەمووان هەست بكەن كە بەشێكن لە پرۆسەكە.
* ئەگەر واقیعبینانە قسە بكەین، ئایا هیچ ئەگەرێكی راستەقینە هەیە بۆ بەرەوپێشبردنی دیموكراسی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەلەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی كە هەر هەوڵێك لەم رووەوە تەنیا بووەتە هۆی قووڵبونەوەی پشێوییەكان، بەتایبەتی ئەوەی لە میانەی بەهاری عەرەبیدا بینیمان؟
- ئەوەی لە پرۆسەكانی هەڵبژاردنی ئەم وڵاتانە بەدیكرا، ئەوە بوو كە هەر كاتێك ئەم هەڵبژاردنانە ئەنجامدرابن، ئەوا پارتە ئیسلامییەكان سەركەوتنیان بەدەست هێناوە، ئەم حاڵەتمان لە تونسدا بەدی كرد، هەروەها لە جەزائیردا چەند ساڵێك پێش ئێستا، بە هەمان شێوە لە توركیا لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا. بەڵام دەبێت لەگەڵ ئەوەشدا ئارامگر بین، بونیادنانی ژێرخانی دیموكراسی پرۆسەیەكی درێژخایەنە، هەروەها دەمەوێت دووپاتی ئەوە بكەمەوە كە بوار رەخساندن بە بەشداری سەرجەم گرووپەكان دەبێتە هۆی هێنانەئارای شەرعییەت و ئەمەش بوار بەوە دەدات كە وردە وردە پرۆسەی دیموكراسی و مومارەسەی دیموكراسی تۆكمەتر بێت. كەواتە جارێكی دیكە دەیڵێمەوە دەبێت ئارامگر بین، چونكە لە میانەی مومارەسەكردنیدا كەلتووری دیموكراسی گەشە دەدات. ئێمە بینیمان ئەم حاڵەتە لە تونسدا باش بەڕێوەچوو، هەروەها لە لوبنانیشدا- ئەگەرچی دوچاری چەندین هەوراز و نشێو بۆتەوە- دەبینین لە دوای شەڕی ناوخۆییەوە جۆرێك لە دیموكراسی هەیە، ئەگەرچی رووبەڕووی چەندین تەحەددیش بۆتەوە.
* هەروەك دەزانن چەندین شەڕی ناوخۆیی و شەڕی بەوەكالەت لەم ناوچەیەدا هەن، بەتایبەتی لە سووریادا، ئایا پێتوایە بارودۆخەكە بە چەشنێك پەرە دەستێنێت كە سەربكێشێت بۆ شەڕێكی ئیقلمی بەتایبەتی لە نێوان ئێران و ئیسڕائیلدا؟
- من پێموایە ئەمە بەندە بە هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، مەبەستم ئەوەیە لە غیابی رۆڵبینینی هێزە دەرەكییەكاندا، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە بارودۆخەكە بە چەشنێك هەڵكشێت كە سەربكێشێت بۆ رووبەڕووبوونەوەیەكی سەربازی لە نێوان ئێران و ئیسڕائیلدا، چونكە ئیسڕائیل سوورە لەسەر ئەوەی رێگەنەدات ئێران بونیاد و ژێرخانێكی سەربازی و هەمیشەیی لە سووریا دروست بكات، لەلایەكی دیكەوە ئێران پێداگیرە لەسەر پارێزگاریكردن لە بوونی سەربازی خۆی لە سووریا. كەواتە بوونی ئەم دوو ئامانجە ناكۆك بە یەكە، بۆی هەیە ببێتە هۆی هەڵكشانی بارودۆخەكە و هەڵگیرسانی جۆرێك لە شەڕ لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا. كەواتە پێموایە پێویستە رووسیا و ئەمریكا كاربكەن لەسەر ئەوەی بارودۆخەكە بەرەو هەڵكشان نەچێت. چونكە بینیمان لە ماوەی رابردوودا ئیسڕائیل هەوڵی تێكشكاندنی ئەو ژێرخانە سەربازییەی دا كە ئێران بە نیازە لە سووریادا بونیادی بنێت، ئەمە لە كاتێكدا ئێران لە ئێستادا چاوەڕوانە و دەیەوێت بزانێت دۆخەكە بە چ لایەكدا دەڕوات، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر ئەمریكا لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكشێتەوە، ئەوا ئێران پاڵنەری ئارامگرتنی نامێنێت و رەنگە كاردانەوەی توندی هەبێت، ئەمەش بۆی هەیە تۆڵەسەندنەوەی ئیسڕائیلی بەدوادا بێت. بە شێوەیەكی گشتی پێموایە بە كەم گرتنێك هەیە بۆ پێداگیری هەردوو وڵاتی ئێران و ئیسڕائیل بۆ پاراستن و پەرەپێدانی بەرژەوەندییەكانیان لە سووریادا.