مالیك موفتی پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی توفتس و وانەبێژی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەستن بەو هەلومەرجەی لە ئێستادا باڵی بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كێشاوە، هەروەها بە ئاقاری و ئاڕاستە و ئەگەرەكانی ئایندەی بەردەم ئەم ناوچەیە، ئەویش بەم شێوەیەی خوارەوە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* چۆن لە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت، بەتایبەتی لە بەر رۆشنایی ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانەی بەم دواییە لەم ناوچە ئاڵۆزەدا روویاندا، ئایا پێتوایە رەوتی رووداوەكانی ئەم ناوچەیە بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا دەبەن؟
- لەم ساتەوەختەدا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە مەترسیدارترین و ئاڵۆزترین رۆژگاری خۆیدا تێدەپەڕێت لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە. ئاشكرایە كە ئەو سیستمە سیاسییەی لەو كاتەدا دامەزرێندرا ئێستا لەژێر فشارێكی گەورەدایە، ئەوەتا رژێمەكان مایەپووچ دەبن، سنوورەكان كاڵ دەبنەوە و تەنانەت ناسنامەكانیش لە باری شڵەقان و شڵەژاندان. خۆی لە خۆیدا ئەم جۆرە ئاڵوگۆڕە بنەڕەتییانە هەڵگری مەترسین، لەبەر ئەوەی روودانی هەموو سیناریۆیەكان مومكینە، بەوانەشەوە كە لە بارودۆخی ئاساییدا بە دوور گیراون.
* باشە چۆن لە دەستتێوەردانی دەرەكی لە كاروبارەكانی ئەم ناوچەیەدا دەڕوانیت؟ ئایا پێتوایە هەمیشە ئەم دەستتێوەردانانە كاریگەری و ئاكامی خراپیان لێكەوتۆتەوە و ئایا ناكرێت ئەو هێزە دەرەكییانە رۆڵی ئیجابی و بنیادنەر ببینن بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی وڵاتانی ناوچەكە و رۆڵی ئەمریكا لەم رووەوە چۆن دەبینیت؟
- دەكرێت كاراكتەر و هێزە دەرەكییەكان رۆڵی سەقامگیركار ببینن و بۆی هەیە دەستتێوەردانەكەیان مایەی ناسەقامگیری بێت. تاكتیك و سیاسەتی كورتبینیانەی ئەمریكا لەماوەی دەیەی رابردوودا ناسەقامگیریی دۆخە قەیراناوییەكەی قووڵتر كردووەتەوە. لەوەش زیاتر، بەهۆی نەزانینیانەوە، هەردوو ئیدارەی ئۆباما و ترەمپ بە راددەیەكی گەورە بەرژەوەندی و میسداقیەتی ئەمریكایان لە ناوچەكەدا لاواز كردووە. كە دەبینین ئێستا رووسیا زیرەكانە و سەرسەختانە هەنگاوهەڵدەگرێت بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییەی دروست بووە.
* باشە چۆن لە رۆڵی ئێران دەڕوانیت لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئایا باوەڕت وایە ئێران بەشێكە لە كێشەكە، یان دەكرێت بگۆڕێت بۆ بەشێك لە چارەسەر؟ لە هەمان كاتدا كێشەیەكی دیكە هەیە كە پەیوەستە بە پرسی تایفەگەرییەوە بەتایبەتی لە پەیوەندی بە بارگرژیی نێوان شیعە و سوننەوە، چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیەدا بكرێت؟
- ئێران یەكێكە لەو وڵاتانەی كە سوودمەند بووە لە ناكارامەیی و خەمساردی ئەمریكا، بۆیە دەبینین لە ئێستادا بە چەشنێك دەستڕۆیشتووە لە ناوچەكەدا كە پێشتر پێشینەی نەبووە. كێشەی ئەم ناوچەیە، یان كێشەیەكی ئیتنیە یاخود تایفەگەری، ئێران بەشێكە لە ناوچەكە و بەرژەوەنديی شەرعیی خۆی هەیە و بە دڵنیاییەوە شیعە و سوننەش دەتوانن بە گیانی لێبووردەیی و برایەتی لەگەڵ یەكدا بژین. كێشەكە لە خودی رژێمی ئێراندایە كە لە ناوخۆدا رژێمێكی خۆسەپێن و سەركوتكارە و لە ناوچەكەشدا هاوپەیمانی لەگەڵ رژێمە هاوشێوەكانی خۆیدا دەكات.
* هەروەك دەزانن چەندین گرووپی تیرۆریستی و توندڕەو هەن لەم ناوچەیەدا كە كوشتار و كاولكارییەكی بێ پێشینەیان دروست كردووە، ئایا پێتوایە هۆكارە بنەڕەتییەكانی دروستبوون و سەرهەڵدانی ئەم گرووپانە چین و ئایا پێویستە بۆ بەرەنگاربوونەوەیان چی بكرێت؟
- لە كاتێكدا كە سیستمە سیاسییەكەی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دادەڕووخێت، ئەوا بەدیلی جۆراوجۆر سەرهەڵدەدەن و دروست دەبن، كە هەندێكیان مۆركی توندڕەوی و توندوتیژی پێوە دیارە. هەر دەبێت ئەمەش چاوەڕوان بكرێت لە دۆخێكی ئاوا شلۆقدا. لەگەڵ ئەوەشدا باوەڕم بەوە نییە ئەمە پەیوەست بێت بە هاوكێشەی نێوان ئایین و عەلمانییەتەوە. چونكە لە هەردوو لایەنی ئایین و عەلمانییەتدا هێزی كاولكار و بنیادنەر هەن، بەڵام دەبێت هێزە بنیادنەرەكانی نێو ئایین و لایەنە عەلمانییەكان پێكەوە لە پێناو بەرژەوەنديی گشتیدا كاربكەن.
* هەندێ جار وا دەردەكەوێت كە كێشە و تەحەددییە درێژخایەنەكان قابیلی چارەسەر نەبن، باشە بۆچی تەنگژە و تەحەددییەكانی ئەم ناوچەیە هێندە سەخت و دژوارن؟ بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە پرسی بە دیموكراتیكردن دەڕوانیت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی لە دوای بەهاری عەرەبییەوە؟ ئایا دەكرێت بڵێین ئەگەری سەركەوتنی هەوڵەكانی بە دیموكراتیكردن زۆر لاوازە؟
- من باوەڕم بەوە نییە كە كێشە و تەنگژەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قابیلی چارەسەر نەبن. چونكە ناوچەی دیكە هەبووە لە جیهاندا، لە نێویاندا ئەوروپا، كاولكاری و كوشتاری زیاتریان بە خۆوە بینیوە لە ماوەی سەدەی رابردوودا، لەگەڵ ئەوەشدا توانیویانە دۆخێكی باشتر بۆ خۆیان بخوڵقێنن. رێگا بنیادنەرەكە بە پرۆسەی بە دیموكراتیكردندا تێدەپەڕێت. ئەوەش راستە كە لە دوای روودانی بەهاری عەرەبییەوە شكست و پاشەكشەی زۆر و تێكشكێنەر روویانداوە، بەڵام بەداخەوە ئەمانە پەرەسەندنی چاوەڕوانكراون. لە ئەوروپا و ئەمریكادا دیموكراسی لە شەو و رۆژێكدا بەدی نەهاتووە، بەڵكو دوای چەندین دەیەی لە گەڕانەوە بۆ خۆسەپێنی و شەڕی ناوخۆیی و ناكۆكیی نێوان دەوڵەتاندا هاتۆتەدی.
* پێشبینییەكانت چین بۆ ئایندە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئایا باشترین سیناریۆ و خراپترین سیناریۆ چین؟
- خراپترین سیناریۆ ئەوەیە كە بڕیاربەدەستە ئیقلیمی و دەرەكییەكان درێژە بەو نەهامەتییانەی ئێستا بدەن و بگرە خراپتریشی بكەن، كە- نەهامەتییەكان- بەهۆی ئاڵوگۆڕەی ئێستا هاتوونەتەئاراوە. باشترین سیناریۆش ئەوەیە كە سەركردایەتییەكی حەكیم و ژیر بە زووترین كات ناوچەكە و خەڵكەكەی لەم تەنگوچەڵەمەیە دەرباز بكەن.