تۆم جاكۆبسۆن پڕۆفیسۆرە لە بەشی راگەیاندن و پەیوەندییەكان لە كۆلێژی كلەین لە زانكۆی تێمپڵ. ئەو بوارە سەرەكییانەی لە توێژینەوەكانیدا بایەخیان پێدەدات، پەیوەستن بە پەرەپێدان و گۆڕانكارییە سیاسییەكان و گۆڕانكارییەكانی نێو كۆمەڵگە و راوێژكاری گشتییەوە، پێشتریش پڕۆفیسۆر جاكۆبسۆن وانەبێژ بووە لە چەند زانكۆیەكی گرنگی وەك كۆرنێڵ و سەرۆكی كۆمەڵەی نێودەوڵەتی دیراساتی راگەیاندن و پەیوەندییەكان بووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە پرسی بنیادنانی حكومڕانیی كارا و كاریگەرەوە، یان ئەوەی پێی دەوترێت حوكمڕانیی باش، هەروەها بە پرسەكانی پەیوەست بە پەیوەندیی نێوان سەروەریی یاسا و حوكمڕانیی باش بە دیموكراسی و رۆڵی راگەیاندن لە رۆژگاری هاوچەرخ و چەند پرسێكی جۆراوجۆری دیكە. ئەویش بەم شێوەیەی خوارەوە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* یەكێك لەو تەحەددییە دژوار و سەختانەی كە رووبەڕووی پرۆسەی بنیادنانی حوكمڕانییەكی كاریگەر و كارا دەبێتەوە، ئەوەیە چۆن بۆچوونە جیاوازەكان و بەرژەوەندییە پێكناكۆكەكان پێكەوە بگونجێنرێن و ئیدارە بدرێن، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن بتوانین زاڵبین بەسەر ئەم بەربەست و ئاستەنگەدا و چۆن ئەم پرۆسەیە بە سەركەوتوویی ئیدارە دەكرێت؟
- من دەڵێم لە رێی سندوقەكانی دەنگدانەوە، بە گوزارشتێكی دیكە، بە شێوەیەكی تەقلیدی سندوقەكانی دەنگدان بریتین لە میكانیزمە سەرەكییەكە بۆ پێكەوەگونجاندنی بەرژەوەندییە پێكناكۆكەكان. بەڵام ئەوەی زیاتر و زیاتر لامان روون دەبێتەوە، ئەوەیە كە ئەولەوییاتی حوكمڕانی لە رێی دەنگدانەوە یەكلا دەبنەوە، ئەویش بەندە بە ئیرادەی بنەڕەتیی هاووڵاتییانەوە بۆ قبووڵكردنی ئەو لایەنانەی دیموكراسی كە پەیوەستن بە پرسی پێكگەیاندن (تواصل)ـەوە، ئەمە ئەوە لەخۆ دەگرێت كە هاووڵاتیان ئیرادەی سازشكردنیان هەبێت، ئیرادەی ئەوەیان هەبێت رێز لەو كەسانە بگرن كە رەنگە هاوڕا نەبن لەگەڵیاندا، هەروەها ئیرادەی ئەوەیان هەبێت لە رێی گوتاری مەدەنییەوە گفتوگۆ ئەنجام بدەن. پێدەچێت گوتاری مەدەنی زیاتر و زیاتر بەها و سەنگ بەدەست بهێنێت و لە هەمان كاتدا بەدەستهێنانیشی سەختە. من باوەڕم وایە ئەمە یەكێكە لە تەحەددیە سەرەكییەكانی رۆژگاری ئێمە لەسەر ئاستی جیهان، ئەمەش پەیوەستە بە كەلتووری دیموكراسییەوە. بەشێك لە چارەسەری ئەم تەحەددییەش ئەوەیە كە منداڵەكانمان پەروەردە و گۆش بكەین لەسەر گرنگیی ئەنجامدانی سازش و رێزگرتنی دوولایەنە.
* باشە با پرسیارەكە بەو شێوەیە بكەین، ئایا تا چ راددەیەك ئەوە ئەركی حكومەتە كە زەمینەسازی بكات بۆ راوێژكارییەكی تەندروستی گشتی و ئایا گرنگی و بایەخی ئەم راوێژكارییە چی دەبێت؟
- لە رووی مێژوییەوە، ئەو باوەڕە لە ئارادا بووە كە دەستەبەركردنی پاراستن بۆ –ئازادی- قسەكردن و گوزارشتكردن بە تەنیا بەسە بۆ ئەوەی بوار بۆ راوێژكاری گشتی بڕەخسێندرێت. واتە لەم پرۆسەیەدا ئەوەی لەسەر شانی حكومەتە ئەوەیە كە تەنیا پارێزگاری لە ئازادیی رادەربڕین بكات. هەرچۆنێك بێت دەستەبەركردنی ئازادیی رادەربڕین بە تەنیا بەس نییە. مەبەستم ئەوەیە كە زەمنیەسازكردن بۆ راوێژكارییەكی گشتیی تەندروست پێویستی بە چەند هەلومەرجێكی دیكە هەیە. وەك ئەوەی دەبێت حكومەت شەفاف بێت، بوار بە هاووڵاتیان بدات بۆ ئەوەی دەستیان بە زانیارییەكانی حكومەت رابگات لە رێی دەركردنی یاساوە بۆ دەستەبەركردنی ئازادیی بەدەستهێنانی زانیاری، هەروەها لە رێی دەركردنی یاسایەكەوە بۆ ئەوەی كۆبوونەوەكانی حكومەت كراوە بن و بخرێنەبەردەست هاووڵاتیان كە پێی دەوترێت (sunshine law) هەروەها حكومەت دەتوانێت هەل و دەرفەت بڕەخسێنێت بۆ گفتوگۆكردن لە رێی پەخشی گشتی و دابینكردنی مینبەرەكانی هاووڵاتییانەوە. ئێستاش ئەوە بە تەواوەتی روونە كە پێویستە حكومەت بوار بە گەشەی سۆشیال میدیا بدات. كەواتە ئازادییەكانی پەیوەست بە رادەربڕین و قسەكردن و بەدەستهێنانی زانیاری و راوێژكارییەوە، گرنگییەكی بنەڕەتییان بۆ دیموكراسییەتی هاوچەرخ هەیە.
* ئێوە ئاماژەتان بە دیموكراسی كرد، كەواتە با پرسیاری ئەوە بكەین ئایا بە تێڕوانینی ئێوە پەیوەندی نێوان دیموكراسی و سەروەریی یاسا چییە؟ ئایا سەروەریی یاسا بەردی بناغەی دیموكراسییە؟ ئایا دەكرێت لە غیابی دیموكراسیدا سەروەریی یاسا بێتەئاراوە؟
- بە دڵنیاییەوە، سیستمە یاساییەكان دەتوانن بوونیان هەبێت و بوونیشینیان هەیە لە دەرەوەی حكومەتە دیموكراتییەكان. دەكرێت سیستمە یاساییەكان لەسەر بناغە و بنچینەی بەها ئایینییەكان، بڕیارە تاكڕەوانەكان و سەرچاوەكانی دیكەی دەسەڵاتەوە دابڕێژرێن. لەلایەكی دیكەوە، باوەڕێكی بەربڵاویش هەیە بەوەی دیموكراسی پێویستی بەو سیستمە یاساییانە هەیە كە توانای سەپاندن و جێبەجێكردنی یاساكانیان هەیە، ئەو یاسایانەی لە هەلومەرجێكدا داڕێژدراون كە هاووڵاتیبوون تێدا بەرجەستەیە. هەروەها پێویستە ئەو سیستمە یاساییانە لەسەر بنچینەی بەدەمەوەچوونی چاكەی گشتی و خواستی هاووڵاتیان بنیاد بنرێن. لە رووی تەقلیدییەوە، رۆژئاوا پشتئەستور بووە بە «یاسای سرووشتی» بۆ گەڵاڵەكردنی تێڕوانینك بۆ چاكەی گشتی. بەڵام لە ئێستادا ئەوەی زیاتر و زیاتر دەچەسپێت ئەو باوەڕەیە كە چاكەی گشتی شەرعییەتی خۆی لە راوێژكاریی نێو هاووڵاتیاندا بەدەست دەهێنێت و ئەم پرۆسەیەش سەردەكێشێت بۆ دەركردن و داڕشتنی یاساكان. چونكە تەنانەت دادگا باڵاكانیش دەبێت پرسە كۆمەڵایەتی و كەلتورییەكان لەبەرچاو بگرن.
* هەندێ بۆچوون هەیە كە پێیوایە بوونی كەلتوری دیموكراسی گرنگییەكی بنەڕەتی هەیە بۆ سەركەوتنی حكومڕانیی دیموكراسی، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئەم كەلتوورە بنیاد دەنرێت و ئایا رۆڵی راگەیاندن لەم رووەوە چییە؟
- من هیچ رێگایەكی دیاریكراو ش كنابەم بۆ بنیادنانی كەلتووری دیموكراسی. بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەمە پرۆسەیەكی ئاڵۆزە و هەم نۆرم و هەم دامەزراوەكانیش لەخۆ دەگرێت. یاساكان نەك تەنیا میكانیزمی جێبەجێكردنیان دەستەبەر ناكەن، بەڵكو سیمبوڵی رێزگرتن لە چاكەی گشتین، كەواتە بوونی یاساكان گرنگە، ئەگەرچی ئەمە بە تەنیا بەس نییە. دەكرێت دامەزراوەكانی حكومەت خۆیان ببنە نموونەی پیادەكردنی مومارەسە دیموكراتییەكان، ئەویش بەوە دەبێت كە شەفاف بن و بەدەم بەرژەوەندییەكانی هاوڵاتییانەوە بچن. هەروەها دەبێت سەركردەكانیش بنەما دیموكراتییەكان لە خۆیاندا بەرجەستە بكەن لە رێی رێزگرتن لە مومارەسە دیموكراتییەكان وەك پەرەپێدان بە هەڵبژاردنە دادپەروەرەكان، مومارەسەركردنی ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات و قسەكردن لە بەرژەوەندیی خۆشگوزەرانیی گشتی. هەروەها راگەیاندنیش رۆڵی خۆی هەیە لە خستنەڕووی بەرژەوەندییە دیموكراتییەكان، ئەویش بەوەی خۆیان بە شێوەیەكی هاوسەنگ و بابەتییانە كارەكانیان ئەنجام بدەن. هەموو ئەمانەش ئەوە روون دەكەنەوە كە پێویستە گۆڕانكاری و بەرەوپێشچوونی كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستێكی سیستماتیكی بەدی بێت، چونكە گۆڕانكاری پێویستی بە بەشداریكردنی سەرجەم دامەزراوە سیاسی و ئابووری و كەلتووری و راگەیاندنەكان هەیە.
* ئاشكرایە كە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان مەرجێكی پێویستە بۆ دیموكراسی، بەڵام لە هەمان كاتدا بەس نییە، كەواتە چۆن لە پەیوەندیی نێوان هەڵبژاردن و دیموكراسی دەڕوانیت؟ ئایا پێتوایە هەندێ جار ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان دەرئەنجامی پێچەوانەوەیان لێدەكەوێتەوە، بە تایبەتی لە غیابی دامەزراوەی تۆكمە و بەهێزدا؟
- هیچ گومان هەڵناگرێت كە بوونی دامەزراوەی دیموكراتیی بەهێز گرنگیی خۆیان هەیە. لەلایەكی دیكەوە ئەو دامەزراوانە گرنگن بۆ جێبەجێكردنی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان، كە لە ئاڵوگۆڕی ئاشتییانە و یاساییانەی دەسەڵاتەوە دەست پێدەكات لە نێو تاكەكەس و پارتە سیاسییەكاندا. یەكێك لە مەترسییەكانی ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لە غیابی دامەزراوەی كارادا ئەوەیە هەڵبژاردنەكان شكست بهێنن و ئەو كاتەش خەڵكی باوەڕ و متمانەیان بە هەڵبژاردنەكان و بە مومارەسە دیموكراتییەكان، بە شێوەیەكی گشتی لەدەست دەدەن.
* كەواتە با ئێمە پرسیارێكی پەیوەندیدار بكەین لەم رووەوە، ئایا دەكرێت حكومڕانییەكی باش لە سایەی دەسەڵاتێكی خۆسەپێندا بنیاد بنرێت، چونكە لە ئێستادا زۆر كەس ئاماژە بە مۆدێلی چین دەكەن، تێڕوانین و بۆچوونی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- رەوایە بڵێین كە حكومڕانیی باش تەنیا بەدەمەوەچوونی دیموكراسییانە نییە، بەڵكو لە هەمان كاتدا توانای دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییەكانە بۆ هاووڵاتیان. چونكە تەنانەت لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكانیشدا هاووڵاتیان بەشێكی شەرعییەتی حكومەت بەوە گرێدەدەنەوە كە تا چەند ئەو حكومەتە توانای ئەنجامدانی ئەركەكانی هەیە. ئەمەش پەیوەستە بە دەستەبەركردنی كارای خزمەتگوزارییە سەرەكییەكانی وەك بەرگری، ژێرخانی ئابووری، رێگاكان، پەروەردە و.. هتد. حكومەتی كۆمۆنیستیی چین ئەم حاڵەتەی لەبەرچاو گرتووە، بە دەربڕینێكی دیكە، پشتیوانیی هاووڵاتیان لە حكومەت بەندە بە بوونی حكومڕانییەكی كارا، هەروەها بە باوەڕبوون بە ئایدیۆلۆژیاوە. لە راستیدا نموونەیەكی دیكەی جێی بایەخ بریتییە لە سەنگافورە، كە هەندێ جار هاووڵاتیان ناڕازی بوون و ناخۆشحاڵی خۆیان دەردەبڕن لە ئاست سەركوتكردنی ئازادیی رادەربڕین و مافەكانی دیكە لەلایەن حكومەتەوە، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی رازین لە حكومەتی سەنگافورە. بە دڵنیاییەوە لە رۆژئاوادا حكومڕانیی باش، پرسەكانی ئازادی و شەفافیەت لەخۆ دەگرێت. كەواتە من باوەڕم وایە كە حكومڕانیی باش هەم كارایی و هەم بەدەمەوەچوونی بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیان لەخۆ دەگرێت.
* باشە هەندێ جار سەركردەی پۆپۆلیستی سەرهەڵدەدەن و چارەسەری سادە و ئاسان بۆ كێشە قورس و ئاڵۆزەكانی كۆمەڵگە دەخەنەڕوو، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ریشە و هۆكارە سەرەكییەكانی دروستبوونی ئەم جۆرە سەركردانە چین و ئایا كاریگەرییە زیانبەخشەكانیان لەسەر دیموكراسی و حوكمڕانیی باش چین؟
- لە راستیدا سەرهەڵدانی خۆسەپێنی چەند هۆكارێكی ریشەیی هەیە. یەكێكیان بریتییە لە نەبوونی حكومڕانییەكی باش و كارا. هەندێ جار هاووڵاتیان چاویان لە سەركردەیەكی بەهێزە كە بتوانێت كارەكان ئەنجام بدات و بەرەوپێشچوون بەدەست بهێنێت. هەروەها هۆكارێكی دیكەی پشتیوانیی هاووڵاتیان بۆ سەركردە تاكڕەوەكان بریتییە لە ناڕایبوونیان لە چینی حوكمڕان، بەتایبەتی ئەگەر بێتو گوزەرانی چینی حوكمڕان زۆر باش بێت، بەڵام زۆربەی هاووڵاتیان لە نەهامەتیدا بن. بە زۆری سەركردە تاكڕەوەكان سوود لە بوونی ئەو یەكسانییە وەردەگرن لە رێی سوودەرگرتن لە ناڕازیبوونی هاووڵاتیان لە چینی حوكمڕان و بەكارهێنانی ئەو ناڕەزایەتییە بۆ بنیادنانی دەسەڵاتی سیاسی تایبەت بە خۆیان. هەروەها هۆكاری دیكەش هەن بۆ ئەوەی هاووڵاتیان چاو ببڕنە سەركردە خۆسەپێنەكان، ئەویش كاتێك ئەو سەركردانە خواستی هاووڵاتیان دەورووژێنن بۆ ئەوەی لە سایەی دەوڵەتێكی «مەزن»دا بژین. لە ساڵانی سییەكاندا هیتلەر ئەم كارەی لەگەڵ هاووڵاتیانی ئەڵمانیدا كرد. بە زۆری خۆسەپێنی لە یەكگرتنی ئەم هۆكارانەوە سەرهەڵدەدەن. بۆ نموونە، لە ئێستادا دۆناڵد ترەمپ سوود لە ناڕازیبوونی هاووڵاتیان لە ئاست نایەكسانی نێو وڵاتی ئەمریكا وەردەگرێت- ئەگەرچی ئەمە سەیر دەردەكەوێت بە لەبەرچاوگرتنی ئەو سەروەت و سامانەی هەیەتی-، هەروەها بانگەشەی ئەوەش دەكات كە كار بۆ ئەوە دەكات شكۆ و مەزنێتی بۆ ئەمریكا بگەڕێنێتەوە.
* با بێینەسەر پرسی ئازادیی راگەیاندن و رۆژنامەگەری، ئایا تا چەند بوونی رۆژنامەگەرییەكی چالاك بەهایەكی بنەڕەتی هەیە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیموكراسی و كارا و ئایا چی روودەدات كاتێك راگەیاندن ئەركە چاوەڕوانكراوەكانی خۆی ئەدا ناكات؟
- ئەوەی نكۆڵی لێناكرێت ئەوەیە كاتێك هاووڵاتیان تەفزیڵی بوونی حكومەتێكی دیموكراتی دەكەن، ئەوا بوونی رۆژنامەگەرییەكی كارا پێویستە. ئەوەی پێویستە لەبەرچاومان بێت ئەوەیە كە دیموكراسی بەسەر دوو پۆلێنی پێچەوانە بەیەكدا دابەش ناكرێت. مەبەستم ئەوەیە ناتوانین بڵێین حكومەتە دیموكراتییەكان لە دوو حاڵەت بەدەر نین، یان كارا، یاخود ناكاران، واتە ئەمە مەسەلەیەكی رێژەییە و هەر جارە ئاست و ئەندازەیەكە. فەیلەسووفی فەڕەنسی جان جاك رۆسۆ و ئەوانی دیكە پشتیوانییان لەو باوەڕە كرد كە مرۆڤەكان دەتوانن بگەنە حاڵەتی پێگەیشتن و كامڵبوون، واتە مەبەستیان ئەوە بوو كە مرۆڤەكان لە توانایاندا هەیە كاروبارەكانی خۆیان بەرەوپێش ببەن و ئەمەش ئامانجێكە شایستەی ئەوەیە هەوڵی بۆ بدرێت. كەواتە هیچ كاتێك رۆژنامەگەری و هیچ كاتێك دیموكراسی ناگەنە حاڵەتی كامڵبوون و پێگەیشتن، بەڵكو هەمیشە بوار و پانتایی دەمێنێتەوە بۆ بەرەوپێشبردنی ئاست و ئەندازە و جۆری ئەو ئازادییانەی هاووڵاتیان دەیانەوێت بەدەستیان بهێنن. پێویستە بەو شێوەیە لە بیرۆكەی سادەی ئازادی تێبگەین كە ئەم ئاڵۆزییە لە خۆدەگرێت. واتە دەبێت ئەوەندەی دەكرێت رۆژنامەگەری چالاك بێت بۆ ئەوەی زۆرترین پشتیوانی كە مومكینە لە دیموكراسی بكرێت.
* باشە هەندێ جار دەبیستین كە راگەیاندن تۆمەتبار دەكرێت بەوەی كە هەواڵی ناڕاست و ساختە بڵاو دەكاتەوە، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟
- تۆمەتباركردنی راگەیاندن بە بڵاوكردنەوەی هەواڵی ساختە و ناڕاست یەكێكە لەو تەحەددییە سەرەكییانەی لە رۆژگاری ئێستادا رووبەڕوومان دەبێتەوە. هەروەها هەمیشە ئەنجامدانی كاری رۆژنامەگەری و هەواڵسازیی ئاست بڵند، كارێكی سەخت بووە و كەموكوڕی زۆری هەبووە. یەكێك لە هۆكارەكانیش ئەوەیە كە بابەتییبونی راستەقینە مومكین نییە و زۆرێك لە پرسەكانیش پرسی ئاڵۆزن. لەم سەردەمەشدا سیاسەتمەدارە ناڕاستگۆكان سوود لە دۆخەكە وەردەگرن بەوەی بە هاووڵاتییان رادەگەیەنن كە ئەوەتا راگەیاندن نەك هەر تەنیا كەموكوڕی هەیە، بەڵكو هەواڵی «ساختەش» بڵاو دەكاتەوە. تاكە رێگایەك كە من بەدی دەكەم ئەوەیە كە ئەو كەموكوڕییە لەبەرچاو بگرین، كە پەیوەستە بەو راگەیاندنانەوە كە دەیانەوێت لە ئاستێكی باڵادا ئەركی خۆیان ئەنجام بدەن و هەواڵ بڵاو بكەنەوە، واتە دەبێت بەردەوام كار بكەن لەسەر بڵاوكردنەوەی ئەو هەواڵانەی كە ئەوەندەی دەكرێت هەواڵی ورد و دروست بن. لایەنێكی دیكە كە دەكرێت پەرەی پێبدرێت بریتیە لە «خۆێندنی راگەیاندن» لە قوتابخانەكان و لە فەزای گشتیدا بۆ ئەوەی گەنجان و هاووڵاتیان تێبگەین كە راگەیاندن چۆن هەڵدەسووڕێت. چونكە بەم شێوەیە خۆیان دەتوانن حوكم لەسەر هەواڵەكان بدەن، واتە لەسەر بناغەی تێگەیشتن و تێڕوانینی خۆیان نەك درۆغ سیاسەتمەدارە خۆپەرستەكان.
* لەلایەكی دیكەوە باس لەوە دەكرێت كە دەكرێت راگەیاندن رۆڵێكی شۆڕشگێڕانەی هەبێت و ئامرازێك بێت بۆ هێنانەئارای ئاڵوگۆڕ، چۆن شرۆڤەی ئەم پەرەسەندنە دەكەن؟
- بە دڵنیاییەوە دەكرێت راگەیاندن شۆڕشگێڕانە بێت و ئاڵوگۆڕ دروست بكات. لە دیموكراسیەتە سەرەتاییەكانی ئینگلتەرا، ئەمریكا و فەڕەنسادا، ئازادیی رۆژنامەگەری گرنگی و بایەخێكی شۆڕشگێڕانەی هەبوو. ئەمە لە كاتێكدا لە وڵاتە بچووك و نوێیەكاندا دەست بەسەرداگرتنی نائاشتییانەی حكومەت هاوشان بووە بە دەستبەسەرداگرتنی وێسگەی رادیۆ و تەلەفزیۆنەكانیشدا. لێرەدا دەتوانین بڵێین راگەیاندن رۆڵێكی شۆڕشگێڕانەی هەبووە. لە رۆژگاری هاوچەرخیشدا كە كۆمەڵگەكان پتر ئاڵۆزن و زیاتر بەرەوپێشچوون، ئەوا زەحمەتترە باس لە شۆڕش، یان ئاڵوگۆڕ بكەین. لێرەدا شەڕەكان زیاتر شەڕی یاسایی و سیاسین، ئەگەرچی بە هەمان شێوە گرنگیاین هەیە بۆ باشتركردن و بەرەوپێشبردنی حكومەت.