بڕیارە لەم هەفتەیەدا بێ گوێدانە داخوازی و داواكارییەكانی پەرلەمانتارانی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق، پڕۆژە یاسای بودجە تێپەڕێندرێت، بەمەش عێراق جارێكی دیكە سەلماندییەوە كە پابەندی هیچ ماددەیەكی دەستووری و یاسایی نابێت كە ماف و ئیمتیازاتی گەلی كوردستانی تێدا جێگیر كرابێت، ئەم هەنگاوەی عێراقیش هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنەوەی پرۆسەی تەعریب و بەردەوامبوونی سزاو گەمارۆكانی سەر كوردستان، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی د.تاریق گەردی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كرد، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

* وەكو ئاشكرایە عەبادی ئامادە نییە كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق چارەسەر بكات، لە سزاو گەمارۆی ئاسمانی و نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و پێشێلكارییەكانی تری دەستووری و یاسایی بەردەوامە؛ ئایا ئەگەر بەغدا ئامادە نەبێت بەپێی دەستوورو یاسا مافەكانی گەلی كوردستان بدات، دۆخەكە بەرەو ئاڵۆزبوونی زیاتر ناچێت؟

- كێشەی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق لەساڵی 2005ـەوە پەیوەندی بە دەركەوتنی عەقڵییەتی شۆڤێنی و بڕوانەبوون بەو بنەمایانەوە هەیە كە عێراقی لەسەر دامەزراوە، ئەویش پێكەوەژیانی نێوان كورد و عەرەب و دیموكراسی و فیدڕاڵییە، هەر ئەمەش بوو وایكرد هەموو ئەو بڕگەو ماددە دەستوورییانەی پەیوەندییان بە مافەكانی گەلی كوردستانەوە هەبوو، جێبەجێ نەكرا. ماددەی 140ی دەستوور كە تایبەت بوو بەچارەسەركردنی گەورەترین كێشەی نێوان هەرێم و عێراق پشتگوێ خراو هەنگاوەكانی جێبەجێ كردنی نەنران، كە بریتی بوون لە: 1- ئاساییكردنەوەی سنوورە ئیدارییەكان 2- سەرژمێری 3- ریفراندۆم. بەپێچەوانەوە ماددەی 140ی دەستوورییان وەكو كێشەیەكی هەڵپەسێردراو هێشتەوە و ئێستاكەش ئامادە نین هەر باسی بكەن، بەڵام لە رووی واقیعەوە پارێزگای كەركووك و سەرجەم ناوچە كوردستانییەكانی تر بە ناوچەی جێگای ناكۆكی لەسەر لەنێوان هەرێم و بەغدا مایەوەو بگرە زیانی بە پێگەو ژیانی نێوان هەرسێ پێكهاتەی كوردو عەرەب و توركمانیش گەیاندووە. ئەو ناوچانە لە بنەڕەتدا كوردستانین و بەشێكی پیرۆزی خاكی كوردستانن، ئەگەرچی لە پێكهاتەی عەرەبی رەسەن و توركمانیش پێكهاتووە، بەڵام زۆرینەی كوردن، هەر لەبەر ئەمەش بوو عێراق ئامادە نەبوو ماددە دەستوورییەكەی جێبەجێ بكات كە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم كێشە مەترسیدارە زۆر پێویست بوو، ئێستاكەش لەدوای داگیركردنەوەی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دیكە دۆخەكە بەرەو خراپتر چووەو كورد كەوتوونەتە بەر شاڵاوێكی توندی تەعریب و دەركردن.

* هەنگاوێكی مەترسیداری حكومەتی عێراق بریتییە لە دەستپێكردنەوەی شاڵاوی تەرحیل و تەعریبی خێزانە كوردەكان، ئەمە وێڕای ئەوەی زیاتر لە 100 هەزار هاووڵاتیانی كورد لە كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی تر ئاوارەی شارەكانی هەولێر و دهۆك و سلێمانی و ئیدارەی گەرمیان بوون، ئایا گەمەكردن بەكات لەلایەن عەبادییەوە واناكات ئەم پرۆسەیە فراوانتر بێت؟
- بە درێژایی حوكمڕانیی بەعس لە پارێزگای كەركووك و تەواوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم كورد كەوتبوونە بەر شاڵاوی تەعریب و تەبعیس و ئەنفال و دەركردن، لەبەرامبەریشدا خەڵكی تری عەرەب دەهێنران و قەرەبوو دەكرانەوە و دەخرانە شوێنی كورد و زەوی و خاكیان لێ زەوت دەكردن. بۆ نموونە لە كەركووك شوێن هەیە پێی دەڵێن گەڕەكی 10 هەزاری. ئەو كاتە بە بڕیارێكی بەعس هەر فەرمانبەرێكی عەرەب لەم گەڕەكە نیشتەجێ بووایە، پارچەیەك زەوی و 10 هەزار دیناری سویسری ئەو كاتی پێ دەدرا، ئەمەش تەنیا بۆ ئەوەی ژمارەی عەرەب لە كورد زیاتر بێت. لەساڵی 2003 كە بەناو عێراقێكی نوێ دامەزرا و دەنگ لەسەر دەستوور دراو بۆ چارەسەركردنی مافی زەوتكراوی ئەو كوردانە ماددەی 140ی دەستووری تایبەت بەچارەسەركردنی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان دانرا، هەر هەمان عەقڵییەت بە شێوازێكی دیكەو ناوێكی دیكەوە رێگەی نەدا ماددەكە جێبەجێ بكرێت و هەرێمی كوردستانیشی بەرەو ریفراندۆم برد، ئەگەر ئەم كێشەیە چارەسەر نەكرێت و دۆخەكە بەرەو ئاڵۆزی زیاتر بچێت، قەیران و كێشەی گەورەتری لێدەكەوێتەوە.
* ئێوەی پەرلەمانتارانی كورد لە بەغدا تاچەند هەوڵەكانتان بۆ چارەسەركردنی ئەم دۆخەو هەڵگرتنی سزاو گەمارۆكانی سەر خەڵكی كوردستان ئاكامی هەبووە؟ ئایا ئەگەر ئەم هەوڵانە هەروا بێ ئاكام بن، هەنگاوی داهاتووتان چی دەبێت؟
- لەدوای 16ی ئۆكتۆبەرو داگیركردنی كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی تر ئێمەی پەرلەمانتارانی كورد لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئەڵقەیەكی زۆر لاوازین، لەسەر ئەو رووداوانەی بەسەر گەلی كورد هاتووە، یەكگرتوو نین، ئێمەش وەكو پەرلەمانتارانی پارتی ناتوانین بڵێین ئێمە بەرژەوەندیی كوردمان دەوێت و پەرلەمانتارانی تر نایانەوێت، چونكە دۆخەكە بەرەوخراپتر دەبات و كەلێنی نێوماڵی كورد زیاتر دەكات، لەم دۆخەدا تەنیا بە یەكڕیزیی نێوماڵی خۆمان دەتوانین رووبەڕووی هەموو ئەو دوژمنكارییانە ببینەوەو زۆرترین دەستكەوت و ماف بۆ گەلی كوردستان بەدی بهێنین. سەبارەت بەو سزاو گەمارۆ و ئەو بڕیارانەش كە لە دوای ریفراندۆم لەدژی گەلی كوردستان دەركرا، جۆراوجۆرن، هەندێكی راستە دەستوورین، بەڵام لە دەركردنیدا مەبەست و مەرامی دیكەی لەپشتە و هەندێكیشی بە تەواوی نادەستوورین، وەكو جووڵاندنی هێزی سەربازی دژی هاووڵاتیانی سڤیل و سووتاندن و تەقاندنەوەی ماڵی كورد و سەپاندنی گەمارۆی ئاسمانی و كەمكردنەوەی پشكی كورد لە بودجەی گشتی و نەناردنی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و دەستپێكردنەوەی تەعریب و دەیان بڕیار و رەفتاری تری دژ بەكورد نادەستوورین. با روونتر قسە لەسەر ئەم بابەتە بكەم، لەكاتێكدا ئەوان داوا دەكەن دەروازە سنوورییەكان و فڕۆكەخانەكان بدرێنەوە بە عێراق، راستە ئەمە بەپێی ماددەی 110ی دەستووری هەیە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كورد جگە لەوەی لەناو چوارچێوەی عێراق هاوبەش نییە لە پۆست و دەسەڵاتە سیادییەكان، هاوكات ئەوان رادەستكردنەوەی ئەم دەروازانە بۆ كۆنتڕۆڵكردن و سەپاندنی هێزە، لەكاتێكدا دەبێت ئەم دەروازانە بە هاوبەشی بەڕێوە ببرێن، لەلایەكی ترەوە ئەوان بۆ بوارەكانی پشكی هەرێم لە بودجەو مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم و پێشمەرگەو جێبەجێكردنی ماددەی 140ی دەستووری، نەك هاوكار نین، بەڵكو رێگرن لە چارەسەركردنی. كەواتە ئەگەر كێشەی نێوان هەرێم و عێراق وەكو یەك پاكێچ سەیر بكەین، دەبینین عەبادی و حكومەتەكەی گەمە بە كات دەكات و نایەوێت گوێ لە داواكاری و داخوازییەكانی گەلی كورد بگرێت، كە هەمووی داواكاریی دەستووری و یاسایین، كەچی دەیەوێت بۆ مەرام و مەبەستی تایبەتی هەموو مۆركێكی هەرێمی كوردستان بسڕێتەوە، هەروەكو چۆن لە بودجەدا باس لە پارێزگاكانی باكوور- دەكات نەك هەرێمی كوردستان. ناكرێت هەرێمی كوردستان كە لەساڵی 1991 تا ئێستا نیمچە سەربەخۆ بووە، ئێستا بیخزێننە ناو ئەو چوارچێوە تەسكەی كە ئەوان بۆیان دیاری كردووین و مەرجەكانی خۆیان بەسەرماندا بسەپێنن.


* هەنگاوێكی تری حكومەتی عێراق لەدژی هەرێمی كوردستان دەركردنی كورد بوو لە پۆستە سیادییەكان، ئایا ئەم پۆستانە پێشێلكارییەكی تر نییە و ئەوە دەسەلمێنێت كە عەبادی بڕوای بە پێكەوەژیان نەماوە؟
- لە حكومەتی فیدڕاڵی 50 پۆستی سیادی كە پشكی كورد و هەرێمی كوردستانە هیچ گرنگیەكی پێ نەدراوەو بگرە زۆربەیان لە كورد سەندراونەتەوە، بۆ نموونە: وەزیری دارایی و بریكاری وەزیری ناوخۆ و بریكاری وەزیری گواستنەوە و جێگری سەرۆكی بانكی فیدڕاڵی و سوپاسالاری سوپای عێراق و چەندین پۆستی تر، ئەم پۆستانە هەموویان پشكی كوردو كوردستانن، كەچی بە خەڵكی دیكە لە پێكهاتەی عەرەب پڕكراونەتەوە.
* كەواتە بۆ هەموو لایەك ئاشكرا بوو كە مەسەلەكە ریفراندۆم نەبووە، بەڵكو ئەوان بۆ سڕینەوەی هەرێمی كوردستان و لەناوبردنی ئەزموونی فیدڕاڵییەت هەموو ئەو بڕیارو سزا قورسانەیان لەسەر كوردستان داناوە؟
- پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارەت بدەمەوە، دەمەوێت لە رووی هزری و یاساییەوە ئاماژە بە ریفراندۆم بدەم. ریفراندۆم تاوان و پێشێلكاری نییە، بەڵكو وەكو گەلانی ئازادیخوازی جیهان مافێكی ئاسایی و سروشتی هەموو تاكێك و گەلێكە، لەهەموو بنەماكانی مافی مرۆڤ و نەتەوەكاندا ئاماژەی پێكراوە، لە كەتەلۆنیا لە ئیسپانیا ریفراندۆم ئەنجامدراو نە هێزی سەربازی و نە سزاو گەمارۆ سەپێنرا بەسەر خەڵكی كەتەلۆنیادا، لە سكۆتلەندا لە بەریتانیا دوو جار ریفراندۆم ئەنجام دراوەو بڕیارە لەكۆتایی ئەمساڵدا جارێكی تر ریفراندۆم ئەنجام بدەنەوە و حكومەتی بەریتانیاش هێزی نەجووڵاندووە، كەچی لێرە حەشدی شەعبی و هەرچی چەكداری ناوخۆ و دەرەوە هەیە، هێنران و ماڵ و حاڵی كوردیان سووتاند و شارێكی وەكو دووزخورماتوو لە پێكهاتە كوردەكەی سڕایەوە، كەواتە ریفراندۆم تاوانێك نییە دەرهەق بە حكومەتی عێراق تاوەكو كۆمەڵكوژی بەرامبەر دەنگدەرانی كوردستان ئەنجام بدات، ئەمەی كە روویدا تەنیا بۆ عەقڵییەتی شۆڤێنی و خوێندنەوەی سەقەتی دیموكراتی دەگەڕێتەوە كە هەر چاوەڕێی ئەوەندەی لێدەكرێت.


* وەكو ئەندامێكی لیژنەی وزە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق تاچەند ئاگاداری فرۆشتنی نەوتی كەركووكن؟ ئایا واژووكردنی گرێبەستی نەوتی بەبێ گەڕانەوە بۆ هەرێمەكان و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت پێشێلكاری دەستووری نییە؟
- بەپێی بڕگەی 2 لەماددەی 112ی دەستووری عێراق – هەرچی كێڵگە نەوتییەكان و ئەوانەی لە ئایندەدا دەدۆزرێنەوە و پەرەی پێدەدرێت، دەبێت لەگەڵ هەرێمەكان و پارێزگاكانی بەرهەمهێنەری نەوت و ئەنجومەنی پارێزگاكان پێكەوە بەهەماهەنگی و هاوكاری كار و پڕۆژەكانی ئەنجام بدرێت، هەر لە دەرهێنان و گواستنەوەو فرۆشتنەوە تاوەكو پرۆژەكانی پێشخستن و پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان، بەڵام حكومەتی فیدڕاڵی هەماهەنگی و هاوكاریی نێوان وەزارەتی نەوت و هەرێمەكان و پارێزگاكانی بۆ مەسەلەی نەوت پشتگوێ خستووە، ئەمەش پێشێلكارییەكی دەستوورییە، بۆیە ئەنجومەنی پارێزگای كەركووك و هەموو ئەو پارێزگایانەی دیكەش كە بەمشێوەیە مامەڵەیان لەگەڵ كراوە، مافی خۆیانە لە رێگای دادگای فیدڕاڵییەوە سكاڵا لەسەر حكومەتی فیدڕاڵی و عەبادی و وەزارەتی نەوتی عێراق تۆمار بكەن لەبەرامبەر پێشێلكاریكردنی لە واژووكردنی گرێبەستی نەوتی و ناردن و فرۆشتنی .


* بڕیارە رۆژی سێشەممە بەبێ گوێدانە داخوازییەكانی كورد پرۆژە یاسای بودجە تێپەڕێنرێت؛ لەكاتێكدا بەبێ هیچ بنەمایەك بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە بودجەكە كەم كراوەتەوە، ئایا ئەمە پەراوێزخستنی پێكهاتەیەكی سەرەكی نییە لەعێراقدا؟
- كەمكردنەوەی پشكی هەرێمی كوردستان پێچەوانەی ئەو لێدوانانەی عەبادییە كە زۆر تەئكید لەسەر دەستوور دەكاتەوە، بەپێی یاسا و بنەماكانی دەستوور تا سەرژمێریی گشتی لەعێراقدا نەكرێت، نابێت پشكی هەرێمی كوردستان لەبودجەی گشتیی عێراقدا كەم بكرێتەوە، ئێستا كە رێژەكە بۆ 12.67% كەم كراوەتەوەو رێژەی خەرجی سەروەریی (سیادی) زۆر زیادی كردووە، ئەمە پێچەوانەی تەنانەت سەرژمێری بەشە خۆراكی هاووڵاتیانە كە لە وەزارەتی بازرگانی رێژە و ژمارەی دانیشتووانی كوردستانی لە نێوان 14.2%- 14.3% داناوە، هەرچەندە ئەم ژمارەیەش تەواو نییە، كەچی پشت بەم ژمارەیەش نەبەستراوە. هەرچۆنێك بێت دەبێت گەلی كوردستان لەسەر مافی دەستووریی خۆی سوور بێت لە بودجەی گشتی عێراقدا كە 17%كەیە، چونكە ئەوە ئێمە نین كە سەرژمێریی گشتیمان لەعێراقدا ئەنجام نەداوە، ئەوە عەبادییە كەمتەرخەم بووە ئەو سەرژمێرییەی ئەنجام نەداوە، بەڵام ئەگەر بێتو كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدا هەروا بە هەڵپەسێردراوی بمێننەوە، دەبێت لایەنی سێیەم كە نەتەوە یەكگرتووەكانە بەشداری لە دانوستان و كۆبوونەوەكان بكات، نەك نوێنەرانی ئەمریكاو بەریتانیاو رووسیاو ئێران و وڵاتانی دیكە كە لەسەر پرەنسیپی بەرژەوەندیی خۆیان كار دەكەن و لە ئێستادا بەرژەوەندییان لەگەڵ عێراقدا زۆرە.