جۆن تیرمان خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستی سیاسی كە لە زانكۆی بۆستن بەدەستی هێناوە، لە ساڵی 2004ەوە بەڕێوەبەری جێبەجێكار و توێژەر بووە لە سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئامۆژگای تەكنيكی ماساشوسێتس، توێژینەوە لە چەند بوارێكی گرنگ دەكات، وەك چارەسەركردنی ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، پەنابەران و كۆچبەران، سیاسەتی دەرەكی، پرسی تیرۆریزم و مافەكانی مرۆڤ. پێشتریش بەڕێوەبەری جێبەجێكاری دامەزراوەی وینستۆن بۆ ئاشتیی جیهانی بووە كە هەوڵێكی بەرچاوی هەبووە لە بواری بەرگرتن بە جەنگی ناوكی و پەرەپێدانی چارەسەری ناتوندوتیژی بۆ ناكۆكی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و چەند پرسێك بوونە تەوەری دیمانەكە، وەك پرسی ئەگەری هاتنەئارای سەقامگیری لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی داعش و شرۆڤەكردنی ئەو پەرەسەندن و هەڵكشان و پێشهاتانەی بەم دواییە لە ناوچەكەدا هاتنەئاراوە، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* هەروەك دەزانن ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گیرۆدەی چەندین كێشەو ئاڵۆزی و تەحەددیی درێژخایەنە، بەم دواییەش بارودۆخەكە پەرەسەندن و هەڵكشانی زیاتری بەخۆوە بینی، وەك ئەوەی لە سووریادا بەدی دەكرێت، چۆن لە كۆی بارودۆخەكە دەڕوانن و چ شرۆڤەیەكتان بۆی هەیە؟ سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟

- بە تێڕوانینی من لە ئێستادا ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی سووریاوە هەبێت، ئەوا لە كاتێكدا كە ئەمریكا هێزی جێگیر كردووە لە رۆژهەڵاتی ئەو وڵاتەدا، بەڵام خواستی ئەمریكا ئەوەیە كە بەردەواميی بە پەیوەندییەكی باش بدات لەگەڵ توركیا- كە هەروەك دەزانن لە ئێستادا توركیا سەرقاڵی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە بۆ سەركوتكردنی خواست و ویستی كورد لەو وڵاتەدا-، چونكە ئەمریكا ترسی هەیە لەوەی بارودۆخەكە بە چەشنێك پەرە بستێنێت كە سەربكێشێت بۆ دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ توركیادا كە ئەندامی رێكخراوی ناتۆیە. هەروەها نیگەرانی ئەوە هەیە كە بوونی ئەمریكا لەو وڵاتەدا ببێتەهۆی دروستبوونی ناكۆكی لەگەڵ ئێرانیشدا، كە زۆر كەس لە ئەمریكا باوەڕیان وایە كە بوونی ئەمریكا لە سووریادا بۆ دروستكردنی هەندێ فشارە لەسەر ئێران لەو وڵاتەدا، ئەویش لە رێی بڕینی ئەو رێڕەوە وشكانییەی كە درێژ دەبێتەوە بۆ دیمەشق. بەڵام ئەوەی لەم رووەوە دەتوانم بیڵێم، ئەوەیە كە ئەمە وەك پرسیارێكی كراوە ماوەتەوە، چونكە كەس نازانێت كە رەوتی رووداوەكان بە چ ئاقار و ئاراستەیەكدا دەڕۆن. لەبەر ئەوەی ئیدارەی ترەمپ گوزارشتی لە هۆكاری هێشتنەوەی ئەم هێزانە نەكردووە، هەروەها باس لە ژمارەی جیاوازی ئەو هێزانەش دەكرێت كە جێگیر كراون لەو وڵاتەدا. كەواتە ئەمە یەكێكە لە نیگەرانییە سەرەكییەكان بۆ ئێمە. كە ئێستا ئێمە دەبینین بارودۆخی سووریا بەرەو خراپتر دەڕوات.
* ئەی چۆن لە بارودۆخی عێراق دەڕوانن، كە ئێمە دەزانین لەم وڵاتەدا رەوشە ئەمنییەكە و هەروەها پرۆسە سیاسییەكەش گیرۆدەی چەندەها گیروگرفتن؟
- ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا ئاشكرایە كە هەوڵەكانی بنیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەی پشتیوانییەكی گەورەی لێناكرێت لەلایەن ئەمریكاوە، ئەمەش هەڵوێستێكە كە لە رووی مۆراڵییەوە ناتوانرێت بەرگری لێبكرێت. بەڵام هەرچۆنێك بێت، پێناچێت لە ئێستادا ئەمریكا لە پێگەیەكدا بێت كە هاوكارییەكی زۆر پێشكەش بە عێراق بكات.


* وەك كەسێكی شارەزا لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمدا دەمانەوێت پرسیاری ئەوەت لێبكەین، ئایا چۆن لە شەڕی دژ بە داعش دەڕوانیت، یان با بڵێین ئایا بۆچی لە سەروەختی كۆتاییهاتنی ئەم شەڕەدا پێدەچێت چەندین ناكۆكی و شەڕ و ئاڵۆزی دیكە هاتبێتنەئاراوە و بۆچی وا دەرناكەوێت كە كۆتاییهاتنی ئەم شەڕە سەقامگیری بە دوای خۆیدا بهێنێت؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە بەرەنگاربوونەوەی ئەوەی پێی دەوترێت گرووپە جیهادییەكان، ئەوا پێناچێت لەم رووەوە توانرابێت دەرئەنجامێكی خوازراو بەدەست بهێنرێت، مەبەستم ئەوەیە ئەگەر ئێمە لە حاڵەتی ئەفغانستان بڕوانین، هەروەها ئەگەر لە حاڵەتی عێراقیش ورد ببینەوە لە دوای داگیركردنیەوە لەلایەن ئەمریكاوە لەساڵی 2003دا، ئەوا روون دەبێتەوە كە ئەو گرووپە رادیكاڵە توندوتیژانە توانیویانە خۆیان رێكبخەنەوە و دووبارە دەربكەونەوە، ئیدی لە سایەی سەركردایەتییەكی دیار، یان ناوێكی نوێدا بێت، یاخود لە سێبەری ئایدیۆلۆژیایەكی جیاوازدا. لەم روانگەیەوە دەتوانم بڵێم كە ئەو بانگەشانەی باس لەوە دەكەن كە داعش بە تەواوەتی تێكشكێندراوە، بەلای منەوە بانگەشەیەكە كە گەشبینییەكی زیاد لە پێویستیان پێوە دیارە. لەم سۆنگەیەوە پێموایە پێویستە گفتوگۆیەك لە نێوخۆی ئەمریكا و لە نێوان ئەمریكا و وڵاتانی ناوچەكە، هەروەها چەند وڵاتێكی ئەوروپاشدا ئەنجام بدرێت لەبارەی پێویستی هەمواركردنەوە، یان چاكسازیكردن لە رێگاچارەی سەربازی بۆ تێكشكاندن و سەركوتكردنی گرووپە رادیكاڵ و توندوتیژەكان، لەبەر ئەوەی ئەم رێگەچارەیە كارا نەبووە. لەلایەكی دیكەوە دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە ئێمە بە شێوەیەكی راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ پشتیوانیمان لە هەندێ لە رێكخراوە رادیكاڵەكانی نێو سووریا كردووە كە لە شەڕدا بوون لە دژی رژێمەكەی ئەسەد. كەواتە لە میانەی گرتنەبەری ئەم رێگاچارە و ئەم سیاسەتەدا بەڵگەگەلێكی زۆر لەبەردەستدا نییە بیسەلمێنن كە پیادەكردنی شێواز و رێكاری سەربازی رێگاچارە و چارەسەرێكی درێژخایەن بێت بۆ ئەو توندوتیژییەی لە سووریاو عێراقدا بە زۆری دژ بە خەڵكانی مەدەنی ئەنجام دەدرێت. كەواتە ئەمە ئەو خاڵە سەرەكییەیە كە من دەمەوێت لەبارەی ئەوەی پێی دەوترێت شەڕی دژ بە داعش بیخەمەڕوو. لە ئێستاشدا بارودۆخەكە لەرزۆكە لە سووریادا و من قەناعەتم بەوە نییە كە ئیدارەی ترەمپ ئەو رێگاچارەیە بگرێتەبەر كە سەربكێشێت بۆ ئایندەیەكی سەقامگیری و پڕ لە ئاشتی لەو وڵاتەدا، لەبەر ئەوە ئێمە بۆ ساڵانێكی دیكەش رووبەڕووی پشێوی و ناسەقامگیری دەبینەوە لەو وڵاتەدا.
* ئەو دەرئەنجامەی لە وەڵامەكەتەوە دەتوانین بەدەستی بهێنین، ئەوەیە كە پێتوایە سیاسەت و ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەی گرووپە رادیكاڵە توندوتیژەكان كارا نەبووە و بگرە سەركەوتنێكی كاتی و كورتخایەنیان بەدەست هێناوە، ئایا هۆكارەكە ئەوە بووە كە رێگاچارە سەربازییەكە هاوشان نەبووە بە چارەسەری سیاسی و گرتنەبەری هەوڵەكانی سەقامگیركردنەوە و ئاشتەوایی و.. هتد؟


- لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمدا چەند قۆناغێك هەن، كە سەرەتا كار لەسەر گرتنەبەری رێگاچارەی سەربازی و بەكارهێنانی هەوڵە هەواڵگرییەكان دەكرێت، بەڵام دواتر دەبێت هەوڵ و كۆششێكی چڕی دیپلۆماسی بخرێتەگەڕ- كە عێراق و سووریا دوو حاڵەتی بەرچاون كە ئەمەیان تێدا رووینەدا-، لەگەڵ كاركردن بۆ بنیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوە، كە دەبێت ئەمەش بە چەشنێك بێت كە هاوكاريی خەڵكە ئاساییەكە بكات، نەك بە شێوازێك ئەنجام بدرێت كە ببێتەهۆی دەوڵەمەندكردنی نوخبە سیاسییەكەی وڵاتەكە. ئەوەی پەیوەندی بە كۆمەڵگە سەقامگیرەكانیشەوە هەبێت كە توانیویانە مرونەتیان هەبێت لە ئاست ئەم گرووپانەدا، ئەوا هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەم كۆمەڵگەیانە توانیویانە ژێرخانی كۆمەڵایەتی و ماددی وڵاتەكەیان بە چەشنێك بنیاد بنێن كە هاوكاری و یارمەتی دەستەبەر دەكات بۆ خەڵكە گەنجەكە، واتە ئەوانەی دەبنە نێچیری ئەو گرووپە رادیكاڵانە، كە هەوڵ درا ئەمە لە ئەفغانستاندا ئەنجام بدرێت، بەڵام هەوڵەكان زۆر بە باشی بەڕێوە نەچوون. ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا لەبەر ئەوەی بارودۆخەكە لە گۆڕانكاریدایە، رەنگە نەتوانم حوكمی لەبارەوە بدەم، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە ئەمریكا پابەندبوونێكی درێژخایەنی نییە بە چارەسەرێكی ناسەربازی بۆ ئەو كێشە و ناكۆكییانە، یان بۆ دەستەبەركردنی هاوكاری بۆ پرسی بنیادنانەوە و ئاوەدانكردنەوەوە كە لە ئاستی پێداویستیی خەڵكەكەدا بێت و خەڵكەكە خۆیان خاوەندارێتی پرسی ئاوەدانكردنەوە بكەن. مەبەستم ئەوەیە من پێم باشە ئەمریكا لەم رووەوە وەك هاوبەشێك كار لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا بكات، كە ئەمە مومكینە لە عێراقدا، لەبەر ئەوەی حكومەتێكی هەڵبژێردراوی هەیە، بەڵام ئەمە كارێكی سەختە لە سووریا، لەبەر ئەوەی رەوشێكی سەربازی پڕ لە توندوتیژی و ناسەقامگیر باڵی كێشاوە بەسەر ئەو وڵاتەدا.


* كەواتە ئەگەر بەم شێوازە كار بكرێت و ئەگەر هەمواركردن لە پرسی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمدا نەكرێت، ئایا سەرهەڵدانی گرووپی توندڕەوی دیكە لە ئایندەدا نابێتە شتێكی حەتمی؟
- ئەگەر ئێمە لە بارودۆخی سووریا و عێراقیش بڕوانین- بەتایبەتی بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لە ماوەی چەند ساڵی رابردودا روویدا لەم وڵاتانەدا- ئەوا دەبینین گەنجانی ئەم وڵاتە خۆیان لە وڵاتێكدا بینییەوە كە گرفتاری دەستی شەڕ و توندوتیژی و بێبەشی و نەبوونی ژیانێكی ئاسایی بووە، كە ئەم هەلومەرجەش كاریگەریی گەورە و قووڵی هەبووە لەسەر خەڵكی ئەم وڵاتانە- بە زۆری چینی گەنجان- لەبەر ئەوە زۆربەی گەنجان دڵسۆزی و وەلائیان بۆ حكومەتەكەیان نییە، یاخود لەگەڵ دەستێوەردانی رۆژئاوادا نین، بەڵكو كەمەندكێش دەبن بەلای ئایدیۆلۆژیای ئایینیدا، یاخود بانگەشەكانی پەیوەست بە پاراستنی كۆمەڵگە لە دەستتێوەردان و پێشێلكاربی رۆژئاوا، هەموو ئەمانەش هۆكارن بۆ ئەوەی دەست بدەنە كار و كردەوەی رادیكاڵ و توندوتیژانە. بۆ نموونە ئەو راستییەی كە لە عێراقدا مێژووییەكی دوورو درێژی لە توندوتیژی و ناسەقامگیری و نائومێديی كۆمەڵایەتی و نەبوونی ئومێد بە ئایندە لای گەنجان هەیە –كە ئەمە بۆ دۆخی سووریاش راستە- كاریگەری خۆیان هەیە لەم رووەوە، بۆ نموونە لە سەرەتادا داعش گرووپێكی مەحەلی بوو، كە دواتر بەو شێوەیە بەربڵاو بوو، هەروەها یاخیگەريی سوننەش لە ساڵی 2003دا ئەوەندە بەرفراوان نەبوو. لەبەر هەموو ئەوانە، ئەوا زەحمەتە بتوانین گەشبین بین لە ئاست دۆخی عێراق، یان رەوشی سووریادا لە ماوەی نەوەی داهاتوودا، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە ئەم دوو وڵاتە بتوانن رێگاچارەیەك بگرنەبەر بۆ سەقامگیركردنەوەی دۆخەكە و بۆ دابەشكردنی یەكسانيی سەرچاوە و داهاتەكان و رێكخستنەوەی سیستمی پەروەردە، كەواتە هەموو ئەم هەوڵ و هەنگاوانە پێویستن ئەگەر بمانەوێت خۆمان لە سەرهەڵدانەوە و درێژەكێشان و بەردەوامبوونی ئەو توندوتیژی و رادیكاڵیزمەوە بە دوور بگرین، كە لە ماوەی دوو بۆ سێ دەیەی رابردوودا روویانداوە.


* باشە ئەگەر بوونی ئەمریكا لە سووریا و عێراقدا بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم بێت، ئەوا بینیمان بەم دواییە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا رایگەیاند كە یەكێك لە ئامانجەكانی درێژەپێدانی بوونی سەربازی ئەمریكا لە سووریادا بۆ سنوورداركردن و بەرگرتنە بە دەستڕۆیشتوویی ئێران، ئایا تا چەند ئەمە ئامانجێكی واقیعییە و تا چەند ئەمریكا توانا و ئیرادەی بەدیهێنانی هەیە؟
- ئەوەی لە ئیدارەی ئەمریكاوە بەدی دەكرێت، دووپاتكردنەوەیەتی لەسەر ئەوەی كە ئێران دەستتێوەردان لە وڵاتانی ناوچەكەدا دەكات، بەتایبەتی لە سووریا و یەمەن و لوبناندا. بەڵام من پێموایە سەرەڕای ئەوەی ئێران روڵێكی وێرانكار و كاولكاری بینیوە لە سووریادا لە رێی پشتیوانیكردنیەوە لە رژێمی ئەسەد، بەڵام ئەگەر بوترێت ئێران بۆتە هێزێكی هەژموونگەرا لە ناوچەكەدا، ئەوا پێموایە ئەمە زیادەڕەوییەكەی گەورەیە لە لێكدانەوەی رۆڵی لەو وڵاتەدا. چونكە دەركەوت پەیوەندییەكانی ئێران لەگەڵ حوسییەكاندا ئەوەندە بەهێز نییە، هەروەها پەیوەنديی پتەوی ئێرانیش لەگەڵ حزبوڵا تا راددەیەكی گەورە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی كار و كردەوەكانی ئیسرائیلە لە ئاست فەلەستین، هەروەها هەندێ جار كاروكردەوەكانیەتی لە لوبناندا. كەواتە چەندین هۆكار هەن بۆ ئەوەی ئێران بەم شێوەیە چالاك بێت. دواتر پێموانییە پاشەكشەپێكردنی رۆڵی ئێران كاری ئەمریكا بێت، مەبەستم ئەوەیە بۆچی ئەمە بەرپرسیارێتی ئەمریكا بێت لە كاتێكدا وڵاتانی ناوچەكە، وەك عێراق و توركیا هێزی سەربازی و سەرچاوەیان لەبەردەستدایە و دەتوانن لەبارەی رۆڵی ئێرانەوە لە ناوچەكەدا بڕیار بدەن. هەروەها من پێموایە ئەمریكا دەتوانێت رۆڵێكی پتر بنیادنەر ببینێت ئەگەر بتوانێت كارێك بكات كە سعودیە دەست لە بۆردومانكردنی وڵاتی یەمەن هەڵبگرێت، چونكە ئەوە كاریگەری قووڵتری دەبێت لەسەر سەقامگیری، بەلای كەمەوە لەو بەشەی ئەم ناوچەیەدا، ئەمە بە بەراورد بە هەر كردەوەیەكی سەربازیی ئەمریكا بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی ئێران. لەم روانگەیەوە من دەڵێم ئێمە پێویستمان بە چارەسەرێكی دیپلۆماسییە، چونكە بە هیچ پێوەرێك رێگاچارە سەربازییەكان سەركەوتوو نەبوون، كە ئەمەش لە ئاست ئێرانیشدا راستە، كە وڵاتێكە لە هەوڵی هێنانەدی بەرژەوەندییەكانی خۆیدایە.