تیژێن دێمیراڵ پێگ پڕۆفیسۆرە لە بەشی دیراساتی نێودەوڵەتی و جیهانی لە زانكۆی ئیندیانا- زانكۆی بۆردۆ ئیندیانا پۆلس، بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری زانستی سیاسی لە هەمان زانكۆی ئاماژەپێكراو بەدەست هێناوە. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات وەك دیراساتی پەیوەست بە ناكۆكی، توندوتیژیی سیاسی، خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكان، سەركوتكاری و مافەكانی مرۆڤ. هەروەها وانەبێژە لە چەند بوارێكی گرنگدا وەك دیراساتی نێودەوڵەتی، سیاسەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و توندوتیژیی سیاسی. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هۆكارە ریشەیی و درێژخایەنەكانی ناسەقامگیری و نائارامی و سەرهەڵدانی گرووپە توندڕەو و توندوتیژەكان لەم ناوچەیەدا، لەگەڵ ئەگەرەكانی بەردەم ئایندەی ئەم ناوچەیە، ئەویش بەم شێوەیەی تێڕوانین و شرۆڤەكانی خستەڕوو.

* سەرەتا دەمانەوێت بپرسین تێڕوانینت چییە لە ئاست بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و چۆن وەسفی هەلومەرجی ئێستای ئەم ناوچەیە دەكەیت؟ ئایا ئەو پەرەسەندن و پێشهاتانە چین كە مایەی زۆرترین نیگەرانین و پێویستیان بە ئاوڕلێدانەوەی بەپەلە هەیە؟
- ئاشكرایە كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەكی ناسەقامگیر و نائارام بووە، بەتایبەتی لەدوای داگیركردنی وڵاتی عێراقەوە لەلایەن ئەمریكاوە كە ئەو داگیركارییەش سەری كێشا بۆ سەرهەڵدانی شەڕێكی خوێناویی ناوخۆیی لەو وڵاتەدا. كەواتە دەتوانین بڵێین شەڕە ناوخۆییەكان لە وڵاتانی عێراق، سووریا و یەمەن و ئەگەری سەرهەڵدانی كێشە لە لوبناندا بوونەتە هۆی ئەوەی رەوشێكی تاریك باڵ بكێشێت بەسەر ئەم ناوچەیەدا.
* هەروەك ئاشكرایە كە ئەمریكا رۆڵ و دەستڕۆیشتوویی هەیە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەندین دەستتێوەردانی كردووە لەم ناوچەیەدا، هەروەك ئەوەی لە عێراقدا كردی كە ئێوەش ئاماژەتان پێكرد، ئایا هەڵسەنگاندنتان بۆ سیاسەتی ئیدارەی ئێستای ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چییە؟
- لە راستیدا من باوەڕم وانییە كە ئیدارەی ئێستای ئەمریكا سیاسەتێكی لۆژیكی هەبێت لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها پێموانییە ئەم ئیدارەیە ستراتیژیەتێكی درێژخایەنی هەبێت بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە هەمان شێوە تێگەیشتنێكی زۆریشی نییە بۆ كاروبارەكانی ئەم ناوچەیە.
* ئێوە كەسێكی شارەزان لە بواری توندوتیژیی سیاسی و ناڕەزایەتی دەربڕیندا، ئایا چۆن لە رووداوەكانی بەهاری عەرەبی دەڕوانن كە سەرەتا ئومێدی ئەوەیان دروستكرد كە ئەمە سەرەتای شەپۆلێكی بە دیموكراتیكردن بێت لەم ناوچەیەدا، بەڵام دواتر بارودۆخەكە ئاڕاستەیەكی ناهەمواری وەرگرت؟
- ئەوەی دەتوانم لەم بارەیەوە بیڵێم، ئەوەیە كە لەم وڵاتانەدا – كە بەهاری عەرەبییان تێیدا روویدا- حوكمڕانەكان دەستیان دایە سەركوتكردنی خۆپیشاندەرەكان، وەك ئەوەی لە بەحرەیندا بینیمان، لەبەر ئەوە پێموانییە ئاڵوگۆڕ بەرەو دیموكراسی ئەگەرێكی بەهێز بێت. من مەزەندەی ئەوە دەكەم كە هاووڵاتییان فشاری زیاتر بكەن بۆ هێنانەئارای دیموكراسی، بەڵام پێشبینی ئەوەش دەكەم كە رژێمەكان لە دوای بەهاری عەرەبییەوە پتر پەنا بۆ سەركوتكاری ببەن. هەروەها ئەوان دۆخی سووریا و عێراق و یەمەن دەكەنە نموونەیەك بۆ بیرهێنانەوەی هاووڵاتییەكانیان بەوەی چ چارەنووسێك چاوەڕوانی وڵاتەكانیان دەكات ئەگەر بێتو خۆپیشاندانەكان شەڕی ناوخۆییان بە دوادا بێت.
* ئەگەر هەندێ ورد ببینەوە لە دۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوا هەندێ جار وا دەردەكەوێت كە كێشە و ناكۆكی و تەحەددییە درێژخایەنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست قابیلی ئەوە نەبن كە چارەسەر بكرێن و هەر هەوڵێكیش بۆ یەكلاكردنەوەیان ئاڵۆزیی زیاتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت، پرسیارەكە ئەوەیە بۆچی كێشەكانی ئەم ناوچەیە هێندە قورس و دژوارن كە وا دەردەكەوێت نەتوانین بەسەریاندا زاڵ بین؟
- من لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە ناكۆكیی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین بكەم كە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ئەم ناوچەیە جێهێشتووە. هەروەها تاوەكو ئیسرائیل پشتیوانی بكرێت لەلایەن ئەمریكاوە، ئەوا كەمتر ئامادە دەبێت بۆ سازشكردن بۆ فەلەستینییەكان و بۆ دراوسێ عەرەبەكانی. لەلایەكی دیكەوە دەكرێت باس لە ركابەریی نێوان سوننە و شیعە بكەین، كە بۆ چەندین سەدەیە لەئارادایەو بۆتەهۆی دروستبوونی دابەشبوون و جەمسەرگیری كە بە ئاسانی دەتوانرێت بۆ هاندان و هەڵنانی خەڵك بەكار بهێنرێت.
* یەكێكی دیكە لەو دەرد و كێشانەی ئەم ناوچەیە بە دەستیەوە دەناڵێنێت، بریتییە لە سەرهەڵدان و دروستبوونی گرووپە تیرۆریست و توندڕەوەكان كە بوونە هۆی هێنانەئارای كاولكاری و كوشتارێكی بەربڵاو، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هۆكارە بونیادی و بنەڕەتییەكانی هاتنەئارای ئەم گرووپانە چین و ئایا پێویستە چی بكرێت بۆ بەرەنگاربوونەوەیان؟
- ئەو هۆكارانەی دەتوانم ئاماژەیان پێبكەم بریتیی لە هەژاری، نەبوونی خوێندن و پەروەردە، ئەو كاولكارییەی لە شەڕەكانەوە هاتوونەتەئاراوە، مێژووی دوور و درێژی رژێمە خۆسەپێنەكان كە بواری بەرهەڵستكاری سیاسییان بەرتەسك كردۆتەوە، یان قەدەغەیان كردووە. ئەم هۆكارە بونیادییانە تەنیا لە مەودای درێژخایەندا چارەسەر دەكرێن، ئەویش بە دەستەبەركردنی گەشەكردن لە ناوچەكەدا.
* ئاشكرایە كە ئایین و سیاسەت لەم ناوچەیەدا تێكەڵ كراون، پرسیارەكە ئەوەیە ئێوە چۆن لە پەیوەندیی نێوانیان، یاخود با بڵێین لە بەكارهێنانی ئایین بۆ مەبەستی سیاسی دەڕوانن؟ پێتواییە بۆچی توندوتیژی بەو ئاستەی ئێستا باڵی بەسەر ئەم ناوچەیەدا كێشاوە؟
- توێژەران ئەوەیان خستۆتەڕوو كە ئیسلام گرێدراوی توندوتیژی نییە. واتە هۆكارەكانی توندوتیژی لەم ناوچەیەدا بریتین لە سەركوتكاری، نەبوونی دەرفەت و بوار بۆ گوزارشتكردن لە بەرهەڵستكاریی سیاسی، نەبوونی خوێندن و پەروەردە، نەبوونی هەلی كار و باری خراپی گوزەرانی خەڵك.
* زۆر جار باس لەوە دەكرێت كە یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكانی ناسەقامگیریی ئەم ناوچەیە دەستتێوەردانی دەرەكییە لە كاروباری ناوخۆیی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئێوە چۆن لەم فاكتەرە دەڕوانن؟ ئایا پێتانوایە هەمیشە هۆكاری ئاڵۆزبوون و قووڵبوونەوەی كێشەكان بووە؟ ئایا ناكرێت هێزە دەرەكییەكان رۆڵێكی بنیادنەر لەم ناوچەیەدا ببینن؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە راستە. كە سەرەتای ئەو دەستتێوەردانانەش لە كۆڵۆنیاڵیزمەوە دەستی پێكرد، واتە بە شێوەیەكی گشتی دەستتێوەردانی دەرەكی سوودبەخش نەبووە بۆ وڵاتانی ئەم ناوچەیە. راستە رەنگە هێزە دەرەكییەكان رۆڵیان هەبووبێت لە دروستكردنی ژێرخان و رەخساندنی هەلی كاردا، بەڵام هۆكارێك نەبوون بۆ هێنانەئارای سەقامگیری لەبەر ئەوەی بوونە هۆی دروستكردنی كەلێن و دابڕان لە نێوان نوخبەی سیاسی و هاووڵاتییاندا.
* باشە ئەی چۆن لە رۆڵ و كاریگەریی ئێران دەڕوانیت لە وڵاتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ ئایا پێتوایە ئێران بەشێكە لە كێشەكە یان دەكرێت ببێتە بەشێك لە چارەسەر؟
- گومانی تێدا نییە كە شۆڕشی ئێران و بیرۆكەی هەناردەكردنی شۆڕش كاریگەریی گەورەی هەبووە لەسەر ناوچەكە. بە چەشنێك ئەو وڵاتانەی كە بەشێك لە دانیشتووانەكەیان شیعە بوون، نیگەران بوون لەبارەی سەرهەڵدانی راپەڕینی شیعەوە. بە گشتی، دەكرێت بڵێین كە ركابەریی ئێران و سعودیە جەمسەرگیریی زیاتری لە ناوچەكەدا دروست كردووە، كە بە ئاسانی دەتوانین ئەمە بەدی بكەن لە شەڕە ناوخۆییەكانی سووریا و یەمەندا. هەروەها من دڵنیا نیم لەوەی بتوانرێت، لە مەودای كورتدا، قەناعەت بە وڵاتی ئێران بكرێت بۆ ئەوەی سیاسەتێكی ئاشتەواییخوازی ئیقلیمی بگرێتەبەر.
* ئێوە لە وەڵامەكانی پێشووتاندا ئاماژەتان بە پرسی تایفەگەری و ركابەریی نێوان شیعە و سوننە و ئێران و سعودیە كرد، كە ئاشكرایە ئەمە كێشەیەكی قووڵ و درێژخایەن و ئاڵۆزە، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت مامەڵە لەگەڵ ئەم كێشەیەدا بكرێت؟
- پرسی تایفەگەری خۆی لە خۆیدا كێشەیە، بەڵام ئەم كێشەیە ئاڵۆزتر دەبێت كاتێك لەلایەن هێزە ئیقلیمییەكانەوە وەك ئێران و سعودیە و بەحرەین، بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانیان بەكار دەهێندرێت. لەم روانگەیەوە دەڵێم پێش ئەوەی لەسەر ئاستی كۆمەڵگە هیچ شتێك بكرێت، دەبێت سەرەتا كاریگەریی ئەم وڵاتانە كەم بكرێتەوە، یان نەهێڵدرێت.
* دوایین پرسیارمان لەبارەی پێشبینییەكانتانە بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە، ئایا باشترین سیناریۆ چییە و چۆن دەكرێت كاری بۆ بكرێت؟ هەروەها ئایا خراپترین سیناریۆ چییە و چۆن دەكرێت خۆمانی لێ لابدەین؟
- بەلای منەوە خراپترین سیناریۆ ئەمانە لەخۆدەگرن: لوبنان دوچاری شەڕی ناوخۆ بێت. داعش بەهێز ببێتەوە و شەڕە ناوخۆییەكانی وڵاتانی عێراق و سووریا و یەمەن بۆ رۆژگارێكی دوورو درێژ بەردەوام بن. باشترین سیناریۆش ئەوەیە كە شەڕە ناوخۆییەكانی ناوچەكە كۆتاییان پێ بێت، میسر بگەڕێتەوە سەر رێگای دیموكراسی، لوبنان لە رووی سیاسییەوە بەهێز و سەقامگیر ببێتەوە، ئێران ببێتە رژێمێكی دیموكراتی. گفتوگۆی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا دەست پێ بكاتەوەو ئیسرائیلیش وەك دەوڵەت ئیعتیراف بە فەلەستین بكات.