مارك جۆنێز، پڕۆفیسۆری بەشی زانستی سیاسییە لە زانكۆی رایز و توێژەر و خاوەن بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستی سیاسی كە لە زانكۆی میشیگان بەدەستی هێناوە، پێشتریش وانەبێژ بووە لە زانكۆی میشیگان ستەیت. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی ئاراستەی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا بەتایبەتی لەئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها بۆ قسەوباسكردن لەبارەی ئاكامەكانی ئەو سیاسەتە لەسەر ئەم ناوچەیە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* سەرەتا چۆن سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ترەمپ هەڵدەسەنگێنێت، بەتایبەتی لە ئاست ناوچەیەكی ستراتیژی و گرنگی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكاوە، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە ئەمریكا هەوڵ دەدات سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكە بە ئاراستەی كەنارگیری و گۆشەگیریدا ببات، واتە ئەم ئیدارەیە وەك پۆلیسی جیهان لە ئەمریكا ناڕوانێت، بە چەشنی ئەوەی سەرۆك ئۆباما و سەرۆك بۆش و كلینتۆن لێیان دەڕوانی. بەڵكو دەیەوێت و خوازیارە زیاتر سەرنجەكان لەسەر ناوخۆی وڵاتەكە چڕبكاتەوە و باوەڕی وانییە كە دەبێت ئەمریكا حوكمڕانیی جیهان بكات و پێیوایە پێویستە ئەمریكا كەمتر تێوەبگلێت لە سیاسەتی وڵاتانی دیكەدا. بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت، ئەوا چەند بەرژەوەندی و پرسێك لە ئارادان كە بوونەتە جێی سەرنجی ئەمریكا، هەروەها ئێمە بەم دواییە بینیمان ئەمریكا هەنگاوێك، یان بڕیارێكی مشتومڕئامێزی دا بە گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە تەل ئەبیبەوە بۆ قودس، كە ئەم هەنگاوەش لە رووی رەمزییەوە مانای خۆی هەبوو، واتە بۆی هەیە زۆرێك لە هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا تووڕە بكات. لەلایەكی دیكەوە ئەوە بەدی دەكەین كە ئەم ئیدارەیە بەراورد بە ئیدارەی ئۆباما، هەڵوێستێكی سەختگیرتر لە ئاست ئێراندا دەگرێتەبەر، كە دەبینین رەخنە لەو رێككەوتنە ئەتۆمییە دەگرێت كە لە سایەی ئیدارەی ئۆبامادا لەگەڵ ئێراندا واژوو كرا، بە هەمان شێوە بینیمان سەرۆك ترەمپ لە دوایین وتاریدا رەخنەیەكی زۆری لەحكومەتی ئێران گرت و پشتیوانییەكی گەورەی بۆ ئەو خۆپیشاندانانە دەربڕی كە لە دژی رژێمی ئێران هاتنەئاراوە لەو وڵاتەدا.
* ئێوە باستان لەوە كرد كە ئەمریكا زیاتر بەرەو گۆشەگیری و بایەخدان بە پرسە ناوخۆییەكان هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام ئایا بۆچوون و تێڕوانینی ئێوە بۆ ئاكامەكانی ئەم گۆشەگیرییەی ئەمریكا چین؟ ئایا ئەمە ستراتیژیەتێكی راست و دروستە؟

- ئەگەر ئێمە لە رووەوە سلبییەكەوە لێی بڕوانین، ئەوا دەبینین كاتێك ئەمریكا دەستتێوەردان ناكات، ئەمە خۆی لە خۆیدا بۆشاییەكی جیهانی دروست دەكات، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئەمریكا سەرچاوەی پێویستی لەبەردەستدا نییە بۆ ئەنجامدانی ئەو كارانەی پێویستە ئەنجامیان بدات، چونكە ئەگەر لە ناوخۆی ئەمریكا بڕوانین، ئەوا ژێرخانی ئەم وڵاتە، وەك رێگا خێراكان و فڕۆكەخانەكان و پردەكان پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە، ئەمەش پێویستی بە وەبەرهێنانێكی گەورە هەیە كە ملیارەها دۆلاری دەوێت، هەروەها خەڵكانێكی زۆر هەن لەم وڵاتەدا كە لە بارودۆخی هەژاریدا دەژین، كەواتە باوەڕێكی روو لە زیاد هەیە كە نابێت ئەمریكا سەرچاوە و خەرجییەكی زۆر بۆ ئەو شوێن و ناوچانە تەرخان بكات كە كاریگەرییەكی راستەوخۆیان نییە لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا، بە هەمان شێوە نابێت هاووڵاتی و سەربازەكانیشی بخاتە مەترسییەوە لەو ناوچانەدا. هەروەها ئەو باوەڕەش لە ئارادایە كە تەنانەت ئەگەر ئەمریكا ناچار بوو ئەم كارە بكات، ئەوا پێویستە وڵاتانی دیكە، وەك وڵاتانی ئەوروپا، خەرجییەكی زیاتر لەئەستۆ بگرن، چونكە ئاشكرایە زۆرێك لەم وڵاتانەی ئەوروپا بەشە بودجەیەكی كەمیان بۆ بواری بەرگری تەرخان كردووە، لە كاتێكدا ئاسایشی ئەوان بەهۆی ئەو چەترە ئەمنییە دەستەبەركراوە كە ئەمریكا بۆی دابین كردوون. هەر لەم روانگەیەشەوە پێویستە وڵاتانی وەك فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا و سوید و نەرویج بەشە بودجەیەكی زیاتر بۆ بواری بەرگریی خۆیان تەرخان بكەن.
* ئاشكرایە كە ئەو بۆشاییەی لە ئەنجامی دووركەوتنەوەی ئەمریكا لەم ناوچەیە دروست بووە، بەتایبەتی لە وڵاتێكی وەك سووریا، لەلایەن وڵاتانی دیكەوە پڕكراوەتەوە، وەك رووسیا و ئێران و بەم دواییەش توركیا كە لە ئێستادا سەرقاڵی ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنێكی سەربازییە لەدژی كانتۆنیی عەفرین لە سووریا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم پەرەسەندنانە تا چەند كاریگەری خراپیان لەسەر ئاسایش و ئاشتی جیهانی دەبێت؟
- بە دڵنیاییەوە بایەخپێدانی كەمتری ئەمریكا بەم ناوچەیە ئاكامی سلبی لێكەوتۆتەوە لەو رووەوە كە لە ئێستادا ناسەقامگیری و توندوتیژییەكی زیاتر لەم ناوچەیەدا هاتوونەتەئاراوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەری ئەوە كەمە كە لە ئێستاوە تا كۆتایی دەسەڵاتی ئیدارەی ترەمپ ئەمریكا ئاستی بایەخێپدانی بەم ناوچەیە زیاتر بكات، چونكە رای گشتیی ئەمریكا ئامادەییەكی كەمتری هەیە بۆ پشتیوانیكردن لە ئەنجامدانی كردەوەی سەربازی، هەروەها فشار و كۆت و بەندی پەیوەست بە بودجەش لەئارادان كە دەبنە هۆی ئەوەی ئەگەری ئەنجامدانی ئەو كردەوانە كەمتر بن. بەڵام كێشەكە ئەوەیە- هەروەك ئێوەش لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەتان پێكردووە- كاتێك ئەمریكا پاشەكشە دەكات ئەوا ئەمە دەرگا واڵا دەكات بۆ دەستتێوەردانی وڵاتانی دیكە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەتایبەتی لەلایەن ئێران و رووسیا، هەروەها توركیاش كە دەستێوەردانی ئێستای هاوكاتە لەگەڵ ئەو ئاڵوگۆڕە ناوخۆییە كە لەو وڵاتەدا روودەدات، كە بەراورد بە حكومەتەكانی پێشوو دەبینین حكومەتی ئێستای توركیا لەسایەی دەسەڵاتی سەرۆك ئەردۆغان زیاتر بەرەو خۆسەپێنی دەڕوات. واتە لەم ساتەوەختەدا توركیا چالاكتر و سەختگیرانەتر هەڵسوكەوت دەكات.
* ئێوە پێشتر ئاماژەتان بە گرتنەبەری سیاسەتێكی سەختتر و توندتر كرد لەلایەن ئەمریكاوە لەدژی ئێران، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە رووی واقیعی و عەمەلییەوە ئەمریكا چۆن هەنگاو هەڵدەگرێت بۆ سنوورداركردنی دەستڕۆیشتوویی ئێران لەم ناوچەیەدا؟
- من پێموانییە هەڵكشانێكی زۆر رووبدات لەم رووەوە، بەڵكو بۆی هەیە ئەمریكا سزای زیاتر بەسەر ئێراندا بسەپێنێت و لەو باوەڕەدا نیم هیچ جۆرە كردەوەیەكی سەربازی لەلایەن ئەمریكاوە دژ بەو وڵاتە ئەنجام بدرێت، بەڵكو بۆی هەیە پشتیوانییەكی ناڕاستەوخۆ دەستەبەر بكرێت بۆ وڵاتانی دیكە، وەك سعودیە كە لە ناكۆكی و ركابەریدایە لەگەڵ ئێراندا. واتە حكومەتی ئەمریكا، یان سوپای ئەمریكا تێوەناگلێن و ناكەونە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئێراندا، بەڵكو ئەمە جێدەهێڵدرێت بۆ ئەو وڵاتانەی ناوچەكە كە بەرهەڵستیی ئێران دەكەن، بەتایبەتی سعودیە.
* بەڵام ئایا ئەمە نابێتەهۆی چڕبوونەوەی ركابەریی ناوچەیی نێوان ئێران و سعودیە؟ ئایا ئەمە سەرناكێشێت بۆ هەڵكشانی زیاتری بارگرژییەكان لە ناوچەكەدا؟
- بە دڵنیاییەوە ئەوە یەكیك دەبێت لە دەرئەنجامەكانی غیابی ئەمریكا وەك هێزێكی سەقامگیركار، واتە لەم حاڵەتەدا دۆخەكە سەردەكێشێت بۆ هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان سعودیە و ئێران كە بۆی هەیە كاریگەری زیانبەخشی لەسەر وڵاتانی دیكەش لێبكەوێتەوە، كە حاڵی حازر ئەمە دوچاری قەتەر بۆتەوە، كە بینیمان سعودیە گەمارۆی بەسەر قەتەردا سەپاند، تەنیا لەبەر ئەوەی قەتەر دەیەوێت گەمەكارێكی بێلایەن بێت لە ناوچەكەدا.
* باس لەوە دەكرێت دوای كۆتاییهاتنی شەڕی داعش ئەمریكا رایدەگەیەنێت كە ئەركی كۆتایی هاتووە و هەوڵدەدات ناوچەكە جێبهێڵێت، یاخود پابەند نەبێت بە هەوڵەكانی سەقامگیركردنەوەی بارودۆخەكە و بنیادنانی ئاشتی و سەقامگیری كە ئەمەش مەترسیی دووبارە سەرهەڵدانەوەی گرووپە توندڕەوەكان و درێژەكێشانی كارەساتەكانی لێدەكرێتەوە، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە و ئایا ئەمە لێكدانەوەیەكی دروستە؟
- لە راستیدا ئەوەی ئاماژەتان پێكرد، یەكێكە لەو سیناریۆیانەی كە زۆرترین ئەگەری روودانی لێدەكرێت، چونكە هەر لەگەڵ نەمانی هەڕەشەی داعشدا، ئەوا ئەمریكا لە عێراق دەكشێتەوە، هەرچەندە پاشەكشەیەكی تەواویش نییە، بەڵام رۆڵێكی چالاك و كارای نابێت لەم وڵاتەدا. بە دڵنیاییەوە ئەمەش زەمینەی ئەوە دروست دەكات كە داعش یان هەندێ گرووپی دیكە دروست ببنەوە و سەرهەڵبدەنەوە، چونكە سوود لەو بۆشاییە وەردەگرن كە ئەو كشانەوەیە دروستی دەكات.
* بەڵام ئایا ئەمە مەترسیی ئەوە لەخۆناگرێت كە ئەمریكا شەڕەكە بباتەوە، بەڵام ئاشتی بدۆڕێنێت؟
- بێگومان ئەوە مەترسییەكەیە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئەمریكا شەكەتی دەستی شەڕە و ئەمەش هاوشانە بە بوونی ئەو قەناعەتەی كە ئەگەرێكی واقیعی لە ئارادا نییە بۆ هاتنەدی ئاشتی لە هەندێ ناوچەدا و ئەمریكا كارێكی زۆری لەدەست نایەت بۆ برەودان بە ئاشتی. بە دڵنیاییەوە ئیدارەی جۆرج بۆشی كوڕ باوەڕی وابوو كە دەكرێت ئەمریكا دەستێوەردان بكات و ئەمەش هۆكارێك بێت بۆ دروستتبوونی ناوچەیەكی سەقامگیر و بوونی حكومەتی دیموكراسی، یان نیمچە دیموكراسی، ئەمە لە كاتێكدا ئیدارەی ئۆباما بە گومان بوو لەوەی ئەمریكا توانایەكی لەم چەشنەی هەبێت، ئیدارەی ترەمپیش گومانێكی قووڵتری هەیە لەم رووەوە. لەبەر ئەوە پێموایە لەگەڵ داكشانی هەڕەشەی داعشدا ئەوا ئەمریكا بە رادەیەكی گەورە دەستتێوەردان و تێوەگلانەكانیش لە ناوچەكەدا كەم دەكاتەوە، ئەگەرچی پاشەكشەیەكی یەكجاریش نەكات.
* ئەگەر بێینەوە سەر بارودۆخی سووریا، هەروەك ئاشكرایە لە ئێستادا رووسیا توانیویەتی ببێتە لایەنێكی بەهێز لە سووریادا و دەستڕۆیشتویی خۆی لەو وڵاتەدا پەرەپێداوە، ئایا ئێوە چۆن لە رۆڵی رووسیا دەڕوانن لە پەیوەندی بە ئەگەری گەیشتن بە چارەسەرێكی درێژخایەنی سیاسی لەو وڵاتەدا؟
- ئاشكرایە رووسیا سوودی لە پشتیوانییەكەی بۆ رژێمی ئەسەد وەرگرتووە و لە ئێستاشدا بارودۆخەكە بە چەشنێكە كە تا ئەو كاتەی سەرۆك پۆتین بیەوێت درێژە بەو دەستڕۆیشتوویی و كاریگەرییەی رووسیا بدات لە سووریا، ئەوا هیچ شتێك ناتوانێت رێگری لێبكات، چونكە ئەمریكا كار ناكات بۆ دروستكردنی ئاستەنگ لەو رووەوە، بەتایبەتی كە رۆڵی رووسیا لە سووریادا لە سوودی ئەمریكا شكاوەتەوە، لەو رووەوە كە كاریگەری هەبووە لەسەر ناوبردنی داعش. لەم روانگەیەوە من پێموایە رووسیا رۆڵێكی درێژخایەنی دەبێت لە سووریا و هەر ئاشتییەكیش لەو وڵاتەدا بێتەئاراوە دەبێت رووسیا لایەنێك بێت تێیدا و رەزامەندیی رووسیای لەسەر بێت.
* ئاشكرایە كە دۆخی سووریا، رووسیا و ئێرانی كردۆتە هاوپەیمان، پرسیارەكە ئەوەیە تا چەند ئەمریكا دەتوانێت كار لەسەر لێكترازاندن و لێكدابڕینی ئەو هاوپەیمانێتییە بكات؟
- من پێموایە لەگەڵ كۆتاییهاتنی هەڕەشەی داعش، ئەمریكا هەوڵ و كۆششێكی چڕ ناكات بۆ دروستكردنی درز و كەلێنێك لە نێوان رووسیا و ئێران، تاكە هەوڵێكی راستەقینە كە ئەمریكا بیدات لە پەیوەندی بە ئێرانەوە بریتییە لە پاراستنی ئیسرائیل.
* دوا وتەت چییە و چۆن لە ئایندەی ئەم ناوچەیە دەڕوانیت؟
- پێموایە باشترین بارودۆخێك كە خوازیار بین بێتەئاراوە بریتییە لە هاتنەئارای سەقامگیری لە سووریا و عێراق و كوردستان بە گشتی، ئەمە باشترین سیناریۆیە كە ئاواتی بۆ بخوازین. خراپترین سیناریۆش درێژەكێشانی ناسەقامگیرییە لە عێراق و سووریا.
* بەڵام یەكلاتان نەكردەوە ئایا ئێوە گەشبینن یان پێتان وایە دۆخەكە بە ئاقارێكی خراپتردا دەڕوات؟
- لە راستیدا من لە نێوان گەشبینی و رەشبینیدام و باوەڕم وایە هاتنەدی باشترین سیناریۆ زەحمەتە، بەڵام بۆی هەیە رووبدات، ئومێد و هیوای منیش ئەوەیە كە دوچاری خراپترین سیناریۆ نەبین و لە كۆتاییدا جۆرێك لە سەقامگیری باڵ بكێشێت بەسەر ناوچەكەدا.