یانیس ستیڤاچتیس پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە بەشی زانستی سیاسی و بەڕێوەبەری پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆ و پەیمانگای پۆلەتەكنیكی ویلایەتی ڤێرجینیا، بۆ شرۆڤەكردنی باری ئێستای سیستمی نێودەوڵەتی و رەوشی ئاڵۆز و هەلومەرجی پڕ لە پشێویی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند كێشە و پرسێكی دیكە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە تێڕوانین و بیروبۆچوونەكانی كرد.

* زۆر باس لەوە دەكرێت كە سیستمی نێودەوڵەتیی تووشی چەندین تەحەددی راستەقینە بۆتەوە و تا راددەیەكی زۆر پشێوی باڵی بەسەردا كێشاوە، راو بۆچوونی ئێوە چییە و ئایا گرنگترین و دیارترینی ئەو دژوارییانە چین كە رووبەڕووی ئەم سیستمە بوونەتەوە؟
- بە بۆچوونی من زەحمەتە بتوانین لەم ساتەوەختەدا هەڵسەنگاندنێك بۆ سیستمی نێودەوڵەتی بكەین، ئەویش بەهۆی هەڵسوكەوتەكانی ئەمریكاوە، مەبەستم ئەوەیە ئەوە بۆ ساڵێك دەبێت كە ترەمپ جڵەوی سەرۆكایەتیی ئەمریكا گرتۆتە دەست، بەڵام هێشتا روون نەبۆتەوە ئایا رەوتی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بە چ ئاراستەیەكدا دەڕوات. چونكە لەلایەك پێدەچێت سەرۆك ترەمپ پتر بە ئاراستەی گۆشەگیریدا كاربكات، لەگەڵ كردنی ئەمریكا بە ئەولەوییەتی یەكەم، بەڵام لەلایەكی دیكەوە راوێژكارەكانی سەرۆك ترەمپ پتر كار بۆ گرتنەبەری رێگاچارەیەكی نێودەوڵەتی دەكەن و دەیانەوێت ئەمریكا پتر بەشدار بێت لە كاروبارەكانی جیهاندا. كەواتە دووپاتی دەكەمەوە لە ئێستادا زەحمەتە ئێمە خوێندنەوە بۆ سیستمی نێودەوڵەتی بكەین، چونكە روون نییە ئەمریكا بە چ ئاراستەیەكدا هەنگاو هەڵدەگرێت. بۆ نموونە لە ستراتیژیەتی ئاسایشی نەتەوەییدا كە بەم دواییە راگەیەنرا، پتر تەركیز لەسەر كارلێكی نێوان هێزە مەزنەكان كرایەوە، واتە چین و رووسیا بە دوو دەوڵەتی سەرەكی لە قەڵەم دران كە تەحەددای ئەمریكا دەكەن، بەڵام چەند رۆژێك پێش ئێستا و ترەمپ لە وتارەكەیدا هەڕەشەی تیرۆریزمی وەك ئەولەوییەت لە قەڵەم دا. كەواتە هەروەك ئاماژەم پێكرد، روون نییە ئەمریكا بە چ ئاراستەیەكدا كاردەكات و پێدەچێت ئەمریكا بۆ لەسەر بنەمای بارودۆخەكە ستراتیژیەتی كاردانەوە دابڕێژێت. هەروەها ئێمە دەبینین كە لە كاتێكدا سەرۆك ترەمپ لێدوانێك دەدات، ئەوا وەزیری دەرەوە لێدوانێكی تەواو پێچەوانە دەدات. لەم روانگەیەوە دەتوانین بڵێین كە سیستمی نێودەوڵەتی سەقامگیری بەخۆوە نابینێت لە كاتێكدا كە بەهێزترین كاراكتەر نەزانێت چی دەوێت و خوازیاری چییە. هەروەها ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسی هێزە مەزنەكان، ئەوا چین بەرەو ئەوە هەنگاو هەڵدەگرێت ببێتە هێزێكی جیهانی و تەحەددای ئەمریكا بكات، رووسیا كار بەو ئاراستەیەدا دەكات كە پارێزگاری لە پێگەی هێزی خۆی بكات.


* كەواتە پێتوایە سەرەڕای هەڵكشانی هێزی چین و رووسیا، ئەوا هەنگاوهەڵگرتنی ئەمریكاش بە ئاراستەی گۆشەگیریدا خۆی لە خۆیدا یەكێكە لە تەحەددییەكانی بەردەوامی سیستمی نێودەوڵەتی، ئایا ئەمە شرۆڤەیەكی دروستە؟
- ئەوەی پەیوەندی بە هەڵكشانی هێزی رووسیا و چینەوە هەبێت، ئەوا ئەمە لێكدانەوەیەكی دروستە، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە ئەمریكاوە هەبێت، ئەوا مەبەستی من ئەوەیە كە هێشتا روون نییە ئایا ئەمریكا سیاسەتی گۆشەگیری دەگرێتەبەر، هەروەك ئەوەی سەرۆك ترەمپ خوازیارە، یاخود رێگاچارەیەكی نێودەوڵەتی پیادە دەكات، هەروەك ئەوەی راوێژكارەكانی دەیانەوێت. چونكە بە تێڕوانینی راوێژكارەكانی ترەمپ و تیلێرسۆن، ئەگەر ئەمریكا گۆشەگیری هەڵبژێرێت، ئەوا ئەمە بۆشاییەك دروست دەكات لەسەر ئاستی جیهان كە هەردوو هێزەكەی دیكە- رووسیا و چین- هەڵدەستن بە پڕكردنەوەی، كە ئەمەش ناسەقامگیریی سیستمەكەی لێدەكەوێتەوە. كەواتە ئەوان دەیانەوێت ئەمریكا رێگاچارەی نێودەوڵەتی بگرێتەبەر، لە كاتێكدا ترەمپ- لەبەر ئەوەی قسە بۆ چینێكی دیاریكراوی كۆمەڵگەی ئەمریكی دەكات كە پشتیوانی لێدەكەن- ئەوا پتر رێچكەیەكی ناسیۆنالیستی و كەنارگیرانە دەگرێتەبەر. كەواتە ناجێگیری لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكادا، نیشانەی پرسیار دەورووژێنێت لەبارەی سەقامگیریی سیستمی نێودەوڵەتییەوە. بۆ نموونە، سەرۆك ترەمپ رەخنەی لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا گرتووەو داوای لە كۆنگرێس كردووە رێكارێك بگرنەبەر لەم رووەوە، بەڵام كەس ئەوە روون ناكاتەوە ئایا دەقاودەق كێشەكە چییە.
* كەواتە لە ئێستادا نادڵنیاییەكی زۆر هەیە لەبارەی ئەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا دەڕوات؟
- دەقاودەق وایە، چونكە ئاراستەیەكی روون بەدی ناكەین لەم رووەوە.
* بەڵام ئایا ئاكامەكانی ئەم ناڕوونی و ناجێگیریییە بواری سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا چییە لەسەر ئاستی جیهان بە گشتی و لەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە تایبەتی؟
- ئەوە پرسیارێكی باشە، چونكە ناجێگیرییەك هەیە لەم رووەوە، لەبەر ئەوەی دۆناڵد ترەمپ لە سەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا رایگەیاند كە هەر لەگەڵ كۆتاییهاتنی شەڕی دژ بە داعشدا، ئەوا ئەمریكا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دووردەكەوێتەوە، بەڵام ئێستا راوێژكارەكانی پێیان راگەیاندووە كە ئەگەرچی ئێستا لە كۆتایی شەڕی داعشیش نزیك بوونەتەوە، ئەوا پێویستە سەربازەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا بمێننەوە بۆ ئەوەی ئاڵوگۆڕێكی ئاشتییانە بێتەئاراوە. كەچی ترەمپ پێی زەحمەتە لەبەر رۆشنایی تێڕوانینی راوێژكارەكان رایبگەیەنێت پێویستە هەندێ لە سەربازەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە بمێننەوە بۆ ئەوەی پشتیوان بن بۆ هەوڵەكانی سەقامگیری، چونكە ترەمپ هەمیشە رایگەیاندووە و لێدوانی داوە كە ئەو خوازیاری ئەوەیە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكشێتەوە. كەواتە گوتار و لێدوانەكانی لەگەڵ ئەو راسپاردانە یەك ناگرنەوە كە راوێژكارەكانی پێی دەدەن، لەبەر ئەوە ئێمە نازانین چی روودەدات.
* ئێوە لە ساڵی 2015دا توێژینەوەیەكی تایبەتتان بۆ كۆلێژی جەنگی سوپای ئەمریكا نووسی بە ناونیشانی” The State-Society/Citizen Relationship in Security Analysis: Implications Planning and Implementation of U.S. Intervention and Peace/State-Building operations” و لەوێدا داوای ئەوە دەكەیت كە پێویستە رۆڵی سوپای ئەمریكا، یان ئەركی ئەم سوپایە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، واتە نابێت ئەركی ئەم سوپایە تەنیا لە بردنەوەی جەنگەكە لە گۆڕەپانی شەڕدا كورت بكرێتەوە، بەڵكو دەبێت بەشدار بن لە هەوڵەكانی سەقامگیركردنەوە و بنیادنانی ئاشتی و بنیادنانی دەوڵەتدا، دەكرێت روونكردنەوەی زیاترمان لەم رووەوە پێبدەیت؟


- من باسم لەوە كردووە كە نابێت هیچ كاتێك ئەمریكا هێزی سەربازی لە وڵاتێك، یان ناوچەیەك بەكار بهێنێت بە بێ لەبەرچاوگرتنی رەوشی سیاسی و ئابووری و كەلتووری ئەو وڵات و ناوچەیە، چونكە ئاسانە كە تۆ شەڕەكە ببەیتەوە، بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئەگەر ئەم كارە نەكەیت، ئەوا ئاشتیت لەدەست دەچێت. چونكە كاتێك دەچیتە وڵاتێكەوە و توانای ئەوەت نەبێت سەقامگیری بۆ بگەڕێنیتەوە، ئەوا ئەوەندەی كێشە دەخوڵقێنێت، ئەوەندە كێشە چارەسەر ناكات. كەواتە سەرەڕای بردنەوەی شەڕەكە پێویستە كار لەسەر تێگەیشتن لە كێشە سیاسییەكان و لە گرفتە ئابوورییەكان و تەنانەت لە پرسە كەلتوورییەكانیش بكرێت، واتە كار لەسەر تێگەیشتن بكرێت لەسەر ئەوەی خەڵكی چۆن بیر دەكەنەوە. چونكە خەڵكی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە چەشنی ئەوروپای رۆژئاوا، یان خەڵكی ئەمریكا بیرناكەنەوە، لەبەر ئەوەی خەلفیەتێكی كەلتووری و مێژوویی جیاوازیان هەیە.
* هەر لە پەیوەندی بەو توێژینەوەیەوە ئێوە باس لەوە دەكەن كە لەبەر ئەوەی سیستمی نێودەوڵەتی لەسەر بنەمای دەوڵەت دروست بووە، ئەوا سەقامگیریی نێودەوڵەتی پەیوەستە بە سەقامگیریی دەوڵەتەكانەوە، كەواتە پێتوایە دەوڵەتی لاواز و دەوڵەتی شكستخواردوو سەردەكێشن بۆ ناسەقامگیری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی؟
- لە راستیدا ئەگەر دەوڵەتێكی نیمچە شكستخواردووت هەبێت، یان دەوڵەتێك بێت بە دەست ئاژاوەی ناوخۆییەوە بناڵێنێت، ئەوا راستەوخۆ سیستمە هەرێمایەتییەكە، و سیستمە نێودەوڵەتییەكەش ناسەقامگیر دەبێت، كەواتە پێویستە دەوڵەتێكی سەقامگیرت هەبێت، كە خاوەنی حكومەتێك بێت و بتوانێت بایەخ بە پێداویستییەكانی خەڵكەكەی بدات. بینیمان كە لە عێراق و ئەفغانستاندا ئەمریكا شەڕەكەی بردەوە، بەڵام دواتر چەندین كێشە هاتنەئاراوە، لەبەر ئەوە ئێمە پێویستمان بە ستراتیژیەتێكی درێژخایەن و دوورمەودا هەیە. كێشەكە ئەوەیە ئەمریكا لە روانگەی بەكارهێنانی هێزی سەربازی بیردەكاتەوە، ئەمە لە كاتێكدا هێنانەدی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی تەنیا بە بەكارهێنانی هێزی سەربازی دروست نابێت.


* بەڵام كێشەكە ئەوەیە دەوڵەتانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ناكاران و بەدەست ئاستێكی بەرزی توندوتیژی سیاسییەوە دەناڵێنن، ئەمە لە كاتێكدا پێناچێت ئیدارەی ترەمپ بایەخ بە پرسی بەرەوپێشبردنی دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و بنیادنانی دەوڵەت بدات لەم ناوچەیەدا، ئایا ئەمە بە مانای ئەوە دێت كە ئەم ناوچەیە لەبەردەم رۆژگارێكی دوورودرێژی نائارامی و ناسەقامگیریدایە؟


- من پێموایە كێشەكە ئەوەیە ئیدارەی ئەمریكا نازانێت دەقاودەق چی دەوێت لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئایا خوازیارە سەرجەم وڵاتانی ئەم ناوچەیە ببنە وڵاتگەلێكی دیموكراسی؟ بەڵام ئەگەر بمانەوێت دەوڵەتێك سەقامگیر بێت، ئەوا مەرج نییە ئەم ئامانجە لە رێی بە دیموكراتیكردنەوە بێتەدی. بۆ نموونە، ئەگەر تۆ لەبارەی دیموكراسییەوە پرسیار لە گەلانی ئەوروپای رۆژهەڵات بكەیت- ئەو گەلانەی پێشتر لەژێر كۆنتڕۆڵی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون-، ئەوا وەڵامەكەیان ئەوە دەبێت كە پرسی دیموكراسی هێندە گرنگ نییە بە ئەندازەی پرسەكانی دیكە، وەك دەستەبەركردنی سەلامەتی و خوڵقاندنی بارودۆخێكی باشی ئابووری. كەواتە راستە دیموكراسی بوونی هەیە لە وڵاتە رۆژئاواییەكان، یان ئەوروپییەكان، بەڵام بەو ئەندازەیەش گرنگ نییە لایان. لەبەر ئەوە مەرج نییە سەقامگیری لە دیموكراسییەوە سەرچاوە بگرێت و بێتەئاراوە. بەڵام كێشەكە ئەوەیە ئایا ئەمریكا خوازیاری چییە، چونكە ئەگەر بڵێین ئەمریكا دەیەوێت دیموكراسی بێتەئاراوە، ئەوا ناكرێت پشتیوانی لە دەوڵەتە نادیموكراتییەكان بكات. كە ئەمە خۆی لە خۆیدا یەكێكە لە كێشەكانی ئەمریكا.


* باشە ئەگەر ئەمریكا بیەوێت رێگری لە سەرهەڵدان، یان تەشەنەكردنی شەڕ و ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیە بكات، بە تێڕوانینی ئێوە دەتوانێت چی بكات و پێویستە چی بكات؟
- یەكەم شت پێویستە ئەمریكا پارێزگاری لە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە بكات كە لەگەڵ ئێراندا واژوو كراوە، ئەمە مەسەلەیەكی زۆر گرنگە، چونكە بە كشانەوەی ئەمریكا لەم رێككەوتنە ئەوا ئێران بەرەو ئەوە دەڕوات ببێتە خاوەن هێزی ئەتۆمی، ئەو كاتەش وڵاتانی دیكەی ناوچەكەش هەوڵێكی لەم چەشنە دەدەن. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە پێویستە هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا هاوكار بن لەگەڵ لایەنەكانی دیكەی ناوچەكەدا، وەك هێزە ئەمنییەكانی عێراق نەك تەنیا بۆ ئیحتیواكردنی هەڕەشە و مەترسیی داعش، بەڵكو بۆ كۆتایی پێهێنان و لەناوبردنی. هەروەها پێویستە ئەمریكا هاوكاری هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكە بكات بۆ ئەوەی گەشە بە ئابورییەكانیان بدەن، چونكە بوونی ئابوورییەكی بەهێز زۆر گرنگە بۆ هاووڵاتییانی ئەو وڵاتانە. كەواتە دەبێت لە رووی داراییەوە پشتیوانی بۆ هەندێ وڵاتی ناوچەكە دەستەبەر بكرێت- من ناڵێم وڵاتانی وەك قەتەر و ئیمارات-، بەڵكو وڵاتێكی وەك عێراق یان سووریا كە هەر دەبێت جۆرێك لە ئاوەدانكردنەوە دەست پێبكرێت تێیاندا. كە من پێموایە پەرەپێدانی سیاسی پەیوەستە بە پەرەپێدانی ئابوورییەوە.