ئاشەر كۆفمان پڕۆفیسۆرە لە بەشی مێژووی زانكۆی نۆتردام، وانەبێژو توێژەری چەند بوارێكی گرنگە، وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ بەگشتی و كاروباری لوبنان، سووریا و ناكۆكیی عەرەب - ئیسرائیل بەتایبەتی. هەروەها وانەبێژ و توێژەری بواری ناسیۆنالیزم و كۆڵۆنیاڵیزم لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بووە، بایەخدانی هەیە بە پرسی خاك و سنوور لەم ناوچەیەدا. بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی دوایین پەرەسەندنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو دژواری و تەحەددییانەی رووبەڕووی ئەم ناوچە ئاڵۆزە دەبنەوە، هەروەها بۆ تیشكخستنەسەر هۆكارەكانی نائارامی و ناسەقامگیری لەم ناوچەیەو چەند پرس و بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* وەك كەسێكی شارەزا لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چۆن لە رەوشتی ئێستای ئەم ناوچەیە دەڕوانیت؟
- ئەوە ئاشكرایە كە ناسەقەمگیری لەم ناوچەیەدا درێژەی هەیەو بەردەوامە، ئەوەتا شەڕی ناوخۆیی سووریا بەردەوامە و هیچ ئاماژەیەك بۆ كۆتاییهاتنی ئەو شەڕە لەئارادا نییە، ئەمە سەرباری ئەو تەحەددییانەی بەم دواییە هاتنەئاراوە، وەك هەوڵی داگیركردنی ناوچەیەكی كوردی لە باكووری سووریا لەلایەن توركیاوە، هەروەها هێشتا ناكۆكیی ئیسرائیل و فەلەستین درێژەی هەیە، بە هەمان شێوە رەنگدانەوە و بەرجەستەبوونی ركابەریی نێوان ئێران و سعودیە لە یەمەندا یەكێكی دیكەیە لە تەحەددییەكان. كەواتە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە رەوشێكی باشدا نییە.

* هەروەك دیارە ئەم ناوچەیە بە دەست ناسەقامگیرییەكی درێژخایەنەوە دەناڵێنێت، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هۆكارە ریشەیی و بنەڕەتییەكانی ئەم دۆخە چییە؟ ئایا پەككەوتنی سیستمی دەوڵەتە لەم ناوچەیەدا، یاخود هۆكارەكە بۆ دەستتێوەردانی هێزە دەرەكییەكان دەگەڕێتەوە؟
- بە تێڕوانینی من چەند هۆكارێك پێكەوە بەرپرسن لە خوڵقاندنی ئەم دۆخە، هەندێكیان پەیوەستن بە دۆخی ناوخۆی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، هەندێكی دیكەشیان هۆكاری دەرەكین، كەواتە هەردوو هۆكارەكە رۆڵیان هەبووە لە هێنانەئارای ئەم رەوشەدا. بۆ نموونە دەتوانین ئاماژە بە رەوشی خراپی ئابووری هەندێ بەشی ئەم ناوچەیە بكەین كە سەریكێشاوە بۆ ناسەقامیگریی سیاسی، هەروەها دەتوانین باس لە سەركردایەتی و حوكمڕانەكانی ئەم ناوچەیە بكەین كە زۆریان پەنایان بردۆتە بەر سەركوتكاری بۆ مانەوە لە دەسەڵاتدا و كاریان لەسەر بەدەمەوەچوونی داخوازییەكانی خەڵك و باشتركردنی رەوشی كۆمەڵایەتی و ئابووری نەكردووە. ئەوەی پەیوەندی بە دەستتێوەردانی دەرەكیشەوە هەبێت، دەتوانین باس لە دەستتێوەردانی ئەمریكا و رووسیا و تا راددەیەكی كەمتر چین بكەین كە هەموویان لە دەرئەنجامدا بوونەتە هۆی دروستبوونی ناسەقامگیری. هەروەها –هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد، ناكۆكیی درێژخایەنی ئیسرائیل و فەلەستینیش كە چارەسەربوونی لە ئاسۆدا دەرنەكەوتووە، هۆكارێكی دیكەی ناسەقامگیرییە لەم ناوچەیەدا.


* باشە ئەگەر تا ئێستا دەستتێوەردانە دەرەكییەكان لەم ناوچەیەدا رۆڵێكی سلبییان هەبووبێت و تەنیا ئاگری ناكۆكی و ناسەقامگیرییان خۆش كردبێت، ئایا ناكرێت ئەو هێزە دەرەكییانە رۆڵێكی ئیجابی و بنیادنەر ببینن لە زاڵبوون بەسەر زۆرێك لە تەحەددی و دژوارییەكانی ئەم ناوچەیەدا؟
- من باوەڕم وایە كە هێزە دەرەكییەكانی وەك ئەمریكا و رووسیا بەرژەوەندیی جیاواز و ناكۆك بەیەكیان هەیە لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەشتان بدەمەوە، ئەوا دەڵێم دەكرێت ئەمریكا و رووسیا ببنە هێزێكی بنیادنەر بۆ گۆڕانكاری لە ناوچەكەدا، بەڵام بە داخەوە تا ئێستا ئەمە رووینەداوە. بۆ نموونە رووسیا بەرژەوەندیگەلێكی روونی هەیە لە سووریادا و لە ئەنجامی تێوەگلانی لە شەڕی ناوخۆیی سووریاوە وەك هێزێكی دەستڕۆیشتوو لە ناوچەكەدا دەركەوتووە. دواتر ئەم دەستتێوەردانەی رووسیا لە شەڕی ناوخۆیی سووریا بۆی هەیە ببێتەهۆی كۆتاییهێنان بەو شەڕە، بەڵام مەرج نییە كۆتاییهاتنی شەڕ بە مانای هاتنەئارای سەردەمی سەقامگیری بێت، یاخود با بڵێین بە دڵنیاییەوە نابێتەهۆی هێنانەئارای ئەو سەقامگیرییە بنیادنەرەی كە من ئومێدی بۆ دەخوازم. ئەوەی پەیوەست بێت بە رۆڵی ئەمریكاشەوە، ئەوا لە رووی مێژووییەوە ئەمریكا هەم رۆڵی وێرانكار و هەم رۆڵی بنیادنەری بینیوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها دەتوانم بڵێم كە ئەمریكا لەژێر سایەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپدا هیچ رۆڵێكی بنیاتنەر نابینێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* كەواتە ئایا پێتوایە ئەمریكا لە سایەی ئیدارەی ترەمپدا پتر خۆی بە دوور دەگرێت لە دەستتێوەردان، یان كاریگەربوون بەسەر كاروبارەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە؟ ئایا ئەمە لێكدانەوەیەكی دروستە بۆ سیاسەتی ئەمریكا لە ئاستی ئەم ناوچەیەدا؟


- ئەوەی دەتوانین بیڵێین ئەوەیە كە ئەمریكا دەستتێوەردانێكی راستەوخۆ و بەرفراوان ناكات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. دواتر ئەگەر ئێمە بێین و لە سیاسەتەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا ورد ببینەوە، ئەوا دەبینین ئەم سیاسەتە بە دوو ئاڕاستەدا كار دەكات، یەكێكیان لە هەندێ هەڵوێستدا بەرجەستە دەبێت، وەك بڕیاری گواستنەوەی باڵیۆزی ئەمریكا بۆ قودس، یان ناساندنی قودس وەك پایتەختی دەوڵەتی ئیسرائیل، كە ئەو راگەیاندن و پابەندبوونەی ئەمریكا گرنگییەكی زۆری هەبوو بۆ ئیسرائیل، بەڵام بە تێڕوانینی من ئەم هەنگاوە سەرناكێشێت بۆ پەرەسەندنێكی ئەرێنی و بنیادنەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لەلایەكی دیكەوە، بەم دواییە ئێمە بینیمان كە وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، رێكس تیلێرسۆن رایگەیاند كە ئەمریكا هێزەكانی لە باكووری سووریا دەهێڵێتەوە و جێی ناهێڵێت، ئەمەش دەبێتە هۆكارێكی دیكە كە ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت ناكۆكی بە دوای خۆیدا بهێنێت بۆ ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، چونكە ئەمە هەنگاوێكە تەواو پێچەوانەی ئەوەیە كە توركیا خوازیاری بوو. هەروەها دەبێت چاوەڕوان بین و بزانین ئایا تا چەند ئەمریكا پابەندە بە بەكارهێنانی هێزی سەربازیی خۆیەوە بۆ پاراستنی كانتۆنە كوردییەكەی باكووری سووریا لە دژی ئۆپەراسیۆنی سەربازیی توركیا.


* باشە ئێمە دەزانین كە چەندین دەستتێوەردانی ئیقلیمی و جیهانی لە سووریادا هەیە، چەندین وڵاتی وەك ئەمریكا و رووسیا و ئێران دەستتێوەردانیان لەو وڵاتەدا كردوە، هەروەها توركیا كە لە ئێستادا ئۆپەراسیۆنێكی سەربازی دژی عەفرین دەست پێكردوە، ئایا ئێوە لەبەر رۆشنایی ئەو هەموو دەستتێوەردانانەدا ئایندەی ئەم وڵاتە چۆن دەبینن؟
- ئەوەی من پێشبینی دەكەم، درێژەكێشانی ناسەقامگیرییە لەو وڵاتەدا، چونكە تەنانەت ئەگەر شەڕەكەش كۆتایی پێ بێت، ئەوا ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە سەقامگیری لە سووریادا بەدی دێت، چونكە ئێمە دەزانین سووریا بۆتە وڵاتێكی وێران، وێران لە رووی ژێرخانەوە، وێران لە رووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە. كەواتە زەحمەتە بۆ من وێنای ئەوە بكەم كە لە ئایندەیەكی نزیكدا سووریا ببێتەوە بە وڵاتێكی سەقامگیر. ئەوەی لە ئێستاشدا روونە ئەوەیە كە ئەسەد لە شەڕەكە رزگاری بوو، ئەویش بەهۆی دەستتێوەردانی رووسیا و ئێران و حزبوڵاوە بووە، بەڵام زەحمەتە ببینین كە ئەو رزگاربوونەوەی ئەسەد ببێتەهۆی گێڕانەوەی سەقامگیری و ئارامی بۆ سووریا.
* ئەی چۆن لە نیگەرانییەكانی ئیسرائیل دەڕوانیت لەبارەی بوونی چەند میلیشاییەكی شیعەوە لە نزیك سنوورەكانی ئیسرائیل كە ئاشكراشە ئەوانە لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانییان لێدەكرێت و ئێوەش دەزانین كە ئێران و ئیسرائیلیش یەكتری بە سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی بۆ سەر خۆیان دەزانن؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە هۆكارێكی سەرەكیی نیگەرانی و دڵەڕاوكێی ئیسرائیلە، هەروەها دەتوانین بڵێین كە شەڕی سووریا بارگرژییەكانی نێوان ئێران و حزبوڵای لەگەڵ ئیسرائیل زەقكردەوە و لە راستیدا بووە هۆی بەهێزبوونی پێگەی ئێران و حزبوڵا لە ئاست ئیسرائیلدا. كەواتە راستە كە دۆخی ئێستای سووریا و بەهێزبوونی حزبوڵا سەرچاوەی نیگەرانییەكی گەورەیە بۆ ئیسرائیل.
* كەواتە دەتوانین بڵێین ئێران براوەی سەرەكیی شەڕی ناوخۆیی سووریایە؟
- پێم وایە لە ئێستادا دەكرێت بوترێت ئێران زۆرترین دەستكەوتی هەبووە لە شەڕی ناوخۆیی سووریادا و ئەوەش لەسەر پێگەی ئێران لە ناوچەكەدا رەنگیدەداتەوە، هەروەها ئەوەی جیێ بایەخە ئەوەیە كە ئایا چۆن رووسیا و ئێران كار لەگەڵ یەكتردا دەكەن لە سووریادا. هەرچۆنێك بێت، بە دڵنیاییەوە ئێران زۆرترین سوودمەند بووە لە مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا و بە راددەیەكی گەورە ئێران بۆتە گەمەكارێكی گەورەی ئیقلیمی لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی پێموایە قەیرانی سووریا بووە هۆی ئەوەی ئێران بەهێزتر بێت بە بەراورد بە رابردوو، هاوپەیمانەكانی ئەمریكاش لە ناوچەكەدا، وەك وڵاتی سعودیە، ئەدایەكی لاوازیان هەبووە لە ئاست ئێراندا.
* ئێوە باسی كاركردنی رووسیا و ئێرانتان كرد لە سووریادا، ئایا پێتوایە ئەمریكا بتوانێت بە چەشنێك كار بكات كە ببێتەهۆی دوورخستنەوەی ئێران و رووسیا لە یەكتری؟
- لە راستیدا ئەگەر بتوانێت ئەم كارە بكات، ئەوا دەبێت لە رێی هەوڵ و كۆششە دیپلۆماسییەكانەوە بیكات، چونكە باوەڕم وانییە لە رووی سەربازییەوە بتوانێت كارێكی لەم چەشنە بكات، لەبەر ئەوەی پێموانییە ئەمریكا ئامادە بێت هێزی سەربازيی زیاتر لە سووریادا بڵاو بكاتەوە.
* ئاماژەت بەوە رۆڵی یەكلاكەرەوەی رووسیا كرد لە شەڕی سووریادا، كەواتە ئایا دەتوانین بڵێین لە رووی سیاسیشەوە رووسیا رۆڵێكی یەكلاكەرەوەی هەیە لە گەیشتن بە هەر رێككەوتنێك بۆ چارەسەركردنی دۆخی وڵاتی سووریا؟
- ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە رووسیا خۆی دۆخێكی دروست كردووە كە ئەم رۆڵەی هەبێت، واتە رۆڵی رووسیا گرنگ بووە بۆ مانەوەی رژێمی ئەسەد لە دەسەڵات. كەواتە ئەم دەستتێوەردانەی رووسیا ئەم ئاكامەی لێكەوتۆتەوە، چونكە 4 بۆ 5 ساڵ پێش ئێستا رووسیا ئەم پێگەیەی نەبووە، بەڵام ئێستا توانیویەتی ببێتە هێزێك كە بتوانێت ببێتە میانگیرێك بۆ هێنانەئارای سەقامگیری لە سووریادا، ئەمەش لە بەشێكیدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەمریكا بایەخی نەداوە بە مومارەسەكردنی رۆڵی خۆی لەو وڵاتەدا.