پڕۆفیسۆر بینە مینتێ، بڕوانامەی دكتۆرای لە بەشی كاروبارەكانی لە زانكۆی رۆتگێرز-نیوئارك بەدەست هێناوە، ئێستا وانەبێژە لە هەردوو زانكۆی رۆتگێرز و سێتۆن هۆڵ، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم و پرسەكانی پەیوەست بە دیموكراسی و پەرەپێدان، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و چەند پرسێكی پەیوەست بەم بوارانەی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

راستە چەندین وڵاتی دیموكراسی هەن لە جیهاندا، بەڵام وڵاتگەلێكیش هەن كە لە قۆناغی راگوزەریدان و هەر واقیعیكیش دژوار و تەحەددی تایبەت بە خۆی هەیە، كە دەبێت دامەزراوەگەلێك بنیاد بنێین كە وەڵامدەرەوەی ئەو تەحەددییاتە بن. لەم روانگەیەوە دەبێت ئێمە پشتیوانی لەو كۆمەڵگەیانەدا بكەین كە لە قۆناغی راگوزەریدان بۆ ئەوەی زاڵبن بەسەر واقیعەكەیاندا و پەرە بەو دامەزراوانە بدەن كە پەرە بە ئاشتی و دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ دەدەن

پڕۆفیسۆر بینە مینتێ، بڕوانامەی دكتۆرای لە بەشی كاروبارەكانی لە زانكۆی رۆتگێرز-نیوئارك بەدەست هێناوە، ئێستا وانەبێژە لە هەردوو زانكۆی رۆتگێرز و سێتۆن هۆڵ، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم و پرسەكانی پەیوەست بە دیموكراسی و پەرەپێدان، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و چەند پرسێكی پەیوەست بەم بوارانەی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* وەك كەسێكی شارەزا لە بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆردا، چۆن لە شەڕی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و پرسی تێكشكاندنی داعش دەڕوانیت؟
- لە راستیدا ئەوەی پەیوەست بێت بە شەڕی دژ بە تیرۆر، بەتایبەتی داعشەوە، ئەوا ئیحتیواكردنی تیرۆریزم پێویستی بە رێگاچارەیەكی فرەلایەن هەیە، كاتێك دەڵێم رێگاچارەیەكی فرەڕەهەند مەبەستم ئەوەیە تەنیا كارەكانمان لە هەوڵە سەربازییەكاندا كورت نەكەینەوە، بەڵكو دەبێت لەسەر ئاستی جەماوەریش كار بۆ بەرەنگاربوونەوەی بكرێت، چونكە ئەگەر تۆ لە گروپێكی وەك داعش بڕوانیت، ئەوا دەبینیت توانیویەتی كوڕ و كچە گەنجەكانی ئێمە بەلای خۆیدا رابكێشێت و كارێك بكات ئەو گەنجانە شەڕی بۆ بكەن. ئەمە لە كاتێكدا داعش وێنەیەكی شێوێنراوی ئیسلامی دەخاتەڕوو، هەروەها ئەو پەیامەی داعش بڵاوی دەكاتەوە لەگەڵ ئیسلامدا ناگونجێت. لەبەر ئەوە دەبێت ئێمە لەنێو خودی كۆمەڵگەوە دەست پێبكەین، لەنێو خێزانەكان و نێو مزگەوتەوكان و دامەزراوەكانەوە و ئەوە بخەینەڕوو كە ئیسلام ئایینی ئاشتی و خۆشەویستییە و زۆرلێكردن و ناچاركردن لە ئیسلامدا نییە، هەروەها لە قورئاندا ئاماژە بەوە كراوە كە خودا ئێمەی لەسەر شێوەی تیرە و هۆز و گەل و نەتەوە دروست كردووە بۆ ئەوەی یەكتر بناسین و یەكترمان خۆش بوێت. كەواتە من دووپاتی دەكەمەوە دەبێت بۆ بەگژداچوونەوەی تیرۆریزم و گروپە تیرۆریستییەكانی وەك داعش، ئێمە لەسەر ئاستی كۆمەڵگە دەست پێبكەین بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەیامە شوێنراوە.
* كەواتە راتوایە ئەگەر ئەم رێگاچارە گشتگیرو فرەڕەهەندە نەگیرێتەبەر، ئەوا هەر سەركەوتنێكی سەربازی كورتخایەن و لەرزۆك دەبێت؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە راستە، واتە دەبێت رێگاچارەیەكی فرەڕەهەند بێت، بەڵام ناشكرێت بە بێ بەكارهێنانی هێزی سەربازی ئەم گروپە توندڕەوانە ریشەكێش بكەیت، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە ئەم گروپانە ئەو كوڕ و كچە گەنجانە بەلای خۆیاندا كێش دەكەن كە لە دۆخێكی خراپدان، مەبەستم ئەوەیە رەنگە ئەو گەنجانە بە دەست چەندین كێشەوە بناڵێنن، وەك كێشەی دارایی، كێشەی دەروونی و كێشەی خێزانی، كە ئەم گروپانە دێن و كەڵكی خراپ لەم دۆخە وەردەگرن و ئەم گەنجانە بەكار دەهێنن بۆ ئەنجامدانی تاوان لە دژی پیاو و ئافرەتی بێتاوان لە جیهاندا.
* باشە پێتوانییە لاوازی و شكستی دامەزراوەكانی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا بۆتەهۆی ئەوەی ئەم گەنجانە بكەونە ئەو دۆخە دژوارەوەو ببنە نێچیرێكی ئاسان بۆ گروپە رادیكاڵ و تیرۆریستییەكان؟
- لە راستیدا ئەمە پرسیارێكی زۆر زۆر باشە. ئەگەر تۆ لە دۆخی سووریا و عێراق بڕوانیت، ئەوا دەبینیت چەندین ناوەندی هێز و دەسەڵات هەن، بەتایبەتی لە سوریادا كە دەسەڵاتێكی مەركەزی نییە بەسەر سەرجەم وڵاتەكەدا حوكمڕانی بكات، ئەمە دەبێتە هۆی ئەوەی خەڵكەكە بكەونە دۆخێكی دژوارەوە، واتە لە كاتی داڕووخانی دامەزراوەكان، نەك تەنها دامەزراوە ئەمنییەكان، بەڵكو دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریەكانیشدا، خەڵكی دەكەونە بارێكی لەرزۆكەوە و ئەو كاتە گروپە تیرۆریستییەكان و سەرجەم ئەو گروپانەی دیكە كە ئەجێندای دژ بە دەوڵەتیان هەیە، هەوڵی كەڵكوەرگرتن لە دۆخەكە دەدەن. كەواتە دەتوانین بڵێین ئەم حاڵەتە لە هەردوو وڵاتی سووریا و عێراقدا بوونەتە هۆی هێنانەئارای ئەم دۆخە. ئەگەر لە هەلومەرجی رۆژئاواش بڕوانیت، ئەوا ئەو كوڕ و كچە گەنجانە دەبنە نێچیری تۆڕە تیرۆریستییەكان كە زۆربەیان پێشێنەیەكی تاوانكارییان هەیە، یاخود خوێندنیان جێهێشتووە و زۆربەیان هەست دەكەن ئینتیمایەكیان نییە. كەواتە ئەمە بەرپرسیارێتی دەوڵەتە كە دەیەوێت لە رووی مرۆییەوە هاووڵاتییەكانی خۆی بپارێزێت. بە كورتی ئەگەر دەوڵەت لەم بارودۆخەدا بوو، ئەوا هاووڵاتیانیش لە پێگەیەكی لەرزۆكدا دەبن، ئەو كاتەش گروپە تیرۆریستییەكان ئەم خەڵكانە بەلای خۆیاندا رادەكێشن.


* بەڵام ئایا ئەولەوییەتی بەپەلە چییە بۆ چارەسەركردنی ئەم دۆخە، یاخود ئایا یەكەم هەنگاو لەسەر رێی راست چییە؟
- هەنگاوی یەكەم بە ئاراستەی راست و دروستدا ئەوەیە كە ئوممەتی ئیسلامی خۆی بەرپرسیارێتی ئەم بارودۆخە بگرێتە ئەستۆ و لەسەر هەموو ئاستەكان بەشداری بە كۆمەڵگە بكەن، پێویستە مزگەوت و پیاوە ئایینییەكانمان پەیامی راستەقینەی ئیسلام بڵاو بكەنەوە، كە پەیامی راستەقینەی ئاشتی و لێبووردەیی و خۆشەویستییە وەك ئەوەی لە قورئانی پیرۆزدا هاتووە. لە راستیدا دەبێت لێرەوە دەست پێبكەین.
* بەڵام پێتوانییە هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم پێویست بەوە دەكات كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی كاری بۆ بكرێت، بە تایبەتی كە جیهانی رۆژئاواش بە دوور نییە لە روودانی كارە تیرۆریستییەكان؟
- بە دڵنیاییەوە ئەمە راستە. كاتێك من ئاماژەم بە پێویستی گرتنەبەری رێگاچارەیەكی فرەڕەهەند كرد بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم، تەنیا مەبەستم ئەوە نەبوو هەوڵەكان لەسەر ئاستی مەحەلی كورت بكرێنەوە، بەڵكو دەبێت لەسەر ئاستی نێودەوەڵەتیش ئەو سیستمە و دامەزراوانە بنیاد بنێین كە پاڵپشتی هەوڵی دەستەجەمعییەكان دەكەن بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و كوشتنی بە كۆمەڵ. ئەمە وانەیەكە مێژوو پێمان دەڵێت، هەر لە رووداوەكانی یوگیسلافیای پێشۆوە تاوەكو ئەوەی لە رواندا روویدا. كەواتە دەبێت لەم رووەوە هەوڵی دەستەجەمعی بخرێتەگەڕ، ئەگەرچی تا ئێستا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رێكنەكەوتووە لەبارەی پێناسەی تیرۆرەوە. بەڵام سەرەڕای ئەم ناكۆكییەكەش سەرجەم كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاوڕاییە لەسەر ئەوەی كە رووبەڕووبوونەوەی تیرۆریزم بەرپرسیارێتی هەموو دەوڵەتێكە. لەبەر ئەوە دەبێت ئەم دەوڵەتانە بە بەردەوامی پێداچوونەوە بكەن بە یاساكانیاندا بۆ ئەوەی پاڵپشتی هەوڵەكان لەسەر ئاستی كۆمەڵگە بكەن.

* سەرەڕای ئەوەی ئێوە شارەزای بواری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمن، لە هەمان كاتدا تایبەتمەندی بواری پرسی دیموكراسی و پەرەپێدانیشن، چۆن لەم دوو پرسە دەڕوانن لەم ناوچە پڕ لە پشێوییەدا؟
- لە راستیدا ئێمە ناتوانین لە شەو و رۆژێكدا دیموكراسی بەدی بهێنین، دیموكراسی پرۆسەیە و كاتی دەوێت و وەك ئاماژەم پێكرد بە شەو و رۆژێك ناتوانیت سیستمێكی دیموكراسی بنیاد بنێیت، بەڵكو پێویستی بە بڕینی چەندین قۆناغ هەیە. كە گرنگە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لەم روانگەیەوە لەم مەسەلەیە بڕوانێت. چونكە راستە چەندین وڵاتی دیموكراسی هەن لە جیهاندا، بەڵام وڵاتگەلێكیش هەن كە لە قۆناغی راگوزەریدان و هەر واقیعیكیش دژوار و تەحەددی تایبەت بە خۆی هەیە، كە دەبێت دامەزراوەگەلێك بنیاد بنێین كە وەڵامدەرەوەی ئەو تەحەددییاتە بن. لەم روانگەیەوە دەبێت ئێمە پشتیوانی لەو كۆمەڵگەیانەدا بكەین كە لە قۆناغی راگوزەریدان بۆ ئەوەی زاڵبن بەسەر واقیعەكەیاندا و پەرە بەو دامەزراوانە بدەن كە پەرە بە ئاشتی و دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ دەدەن. ئەوەتا دەبینین كە لە وڵاتانی وەك سوریا و عێراق و هەندێ لە وڵاتانی ئەفریقیا، ئێمە رووبەڕووی پرسەكانی پەیوەست بە دیموكراتیزەكردنەوە دەبینەوە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی و بە چاوپۆشین لە جۆری سیستمی حوكمڕانی، مرۆڤەكان هەموویان خوازیاری ئەوەن لە ئازادی و ئاشتیدا بژین و لە سایەی دامەزراوەگەلێكدا بن كە رێز لە كەرامەتیان بگرێت و پەرە بە مافەكانیان بدات. كەواتە دەبێت لەم روانگەیەوە لەم مەسەلەیە بڕوانین. واتە ناكرێت ئەم پرسە بەسەریاندا بسەپێنرێت، بەڵكو دەبێت بەشداری بە خەڵك بكرێت تا ئەو كاتەی دەتوانن دامەزراوەگەلێكی كارای دیموكراسی بنیاد بنێین كە بتوانێت پەرە بە بەرژەوەندیی گشتی بدات.

* باشە ئێمە لە سەروەختی ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبیدا سەرهەڵدانی بزووتنەوە دیموكراتیخوازەكانمان بینی كە لەو كاتەدا ئومێدێكی زۆر هەبوو بە هێنانەئارای حوكمڕانیی باشتر، بەڵام دواتر نائومێدی بە دوادا هات و بگرە دۆخەكەش خراپتر بوو، هۆكارە بنەڕەتییەكانی ئەم حاڵەتە بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- ئەوەی لە نێوان ساڵی 2010 بۆ 2012 و 2013 روویدا، پەرەسەندنی دۆخەكە بوو لەو بەشەی جیهاندا، كە خەڵكی داوای ئازادی و داوای دەرفەتی باشتریان كرد و نەیاندەویست چیتر لە ژێر دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری و خۆسەپێندا بمێننەوە و خوازیاری بنیادنانی دامەزراوەگەلێكی كارا بوون. بەڵام بینیمان لە چەند وڵاتێكدا بە ئاقارێكی دیكەدا ئاراستەی گرتەبەر. ئەمەش بە راددەیەكی گەورە بۆ پەرەسەندنی مێژووی دامەزراوەكان دەگەڕێتەوە. بۆ نموونە ئەگەر تۆ لە وڵاتێكی وەك میسر بڕوانیت، ئەوا بە زۆری دامەزراوەی سەربازی حوكمڕانی ئەو وڵاتەی كردووە، كە سوپاش بەهێزترین دامەزراوە بووە لەو وڵاتەدا. ئەگەر لە سووریا بڕوانیت، ئەوا لە ماوەی سێ دەیەی رابردودا لەلایەن یەك خانەوادەوە حوكمڕانی كراوە. ئەگەر باس لە وڵاتی لیبیا بكەین، ئەوا رژێمێكی خۆسەپێن هەبوو لەو وڵاتەدا، بە هەمان شێوە لە عێراقیشدا وابوو. كەواتە لەم سیاقەدا زەحمەتە بتوانین لە شەو و رۆژێكدا ئەم دامەزراوە تەقلیدییانە تێپەڕێنیت. هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد ئەمە پرۆسەیە و كاتی دەوێت. بۆ نموونە ئەگەر تۆ لە دۆخی سووریا بڕوانیت، ئەوا تەنیا یەك خانەوادە دەسەڵاتی بە دەستەوەیە و ئەمەش بە راددەیەكی گەورە ئەوەمان بۆ روون دەكاتەوە كە بۆچی دۆخەكە هێشتا تراژیدیایە. هەروەها ئەگەر لە وڵاتی عێراق بڕوانیت، ئەوا ئەو راستییە كە سەددام حوسێن حوكمڕانییەكی خۆسەپێنی كرد لەم وڵاتەدا كاریگەریی هەبووە لەسەر ئەو سیستمەی لەم وڵاتەدا لە ئارادایە. بۆ نموونە باس لەوە دەكرێت كە زۆرێك لەو گروپانەی لە دژی حكومەتی عێراق وەستاونەتەوە، پاشماوەی رژێمی پێشوون- رژێمی سەددام حوسێن-. كەواتە ئەو دەرئەنجامەی دەتوانین بەدەستی بهێنین، ئەوەیە كە ئەگەر خەڵكی سەركەوتووش بوون لە گۆڕینی رژێم، ئەوا دەبێت دامەزراوەكان بە شێوەیەك بخەنەگەڕ كە نەبنە هۆی لاوازكردنی كۆی پرۆسەكە.