سەرپێچییەكانی ناو پرۆژە یاسای بوودجەی عێراق لە بەرامبەر كوردستاندا واقیعێكمان پێ دەڵێت كە هێشتا حكومەتی ئیتحادی لە سزادانی گەلی كوردستان بەردەوامە، ئەوەتا حكومەتی بەغدا گەمە بە كات دەكات و بێ گەڕانەوە بۆ مافە دەستووری و یاساییەكانی هەرێمی كوردستان سەرپێچی یاسایی لە پرۆژە یاسای بوودجە بەرامبەر بە كوردستان ئەنجام داوە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرێكی دیكە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر فازڵ نەبی عوسمان بریكاری پێشووی وەزارەتی دارایی عێراق كرد. كە لێرەدا دەقی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

پێویستە هەرێمی كوردستان هەوڵەكانی بخاتەگەڕ بۆ راستكردنەوەی پێشێلكارییە زەقەكانی نێو پرۆژە یاسای بوودجەی عێراق



* حكومەتی ناوەندی چەندین پێشێلكاری دەستووری و دارایی دەرهەق بە هەرێمی كوردستان ئەنجام داوە؛ كە لەكۆتاییدا بڕینی بەشە بوودجەو مووچەی خەڵكی كوردستانی لێكەوتەوە، ئێستاكەش بەغدا باس لە گەڕانەوە بۆ دەستوور دەكات، ئایا كەمكردنەوەی بەشە بوودجەی كوردستان و بەكارهێنانی ئەو دەستەواژە هەڵەو سیاسییانەی كە لەناو پرۆژە یاسای بوودجەكەدا هەیە سەرپێچییەكی بەردەوام نییە دژی قەوارەی هەرێمی كوردستان؟
- پێش ئەوەی وەڵامی ئەو پرسیارەتان بدەمەوە، بە پێویستی دەزانم كەمێك بگەڕێمەوە بۆ دواوە، بەتایبەتی بۆ سەردەمی حكومەتەكەی دكتۆر ئەیاد عەللاوی كە دەسەڵاتێكی جێبەجێكردن و تەشریعیشی هەبوو، لەو سەردەمەدا هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی مەركەزی لە بەغدا لەسەر دیاریكردنی پشكی لە 17%ی هەرێمی كوردستان لە ناو بوودجەی گشتی عێراقدا رێككەوتن. - بە دڵنیاییەوە دوای دەركردنی خەرجی سەروەری و خەرجی حاكیمە-، تا ئەو كاتەی سەرژمێری گشتی لەعێراقدا ئەنجام دەدرێت، بەمەش بڕە پارەیەكی باش كە نزیكەی 11 بۆ 13 تریلیۆن دینار بوو تا 31/12/2013 لەبوودجەی گشتی عێراق بۆ هەرێمی كوردستان رەوانە دەكرا. لەم روانگەیەوە تا ئەو كاتەی سەرژمێریی گشتی لەعێراق و كوردستاندا ئەنجام دەدرێت، پێویستە هەرێمی كوردستان لەهەموو گفتوگۆ و دانوستانەكانیدا لەگەڵ بەغدا پێداگیری لەسەر پابەندبوون بەم رێككەوتنەوە بكات، چونكە ئەمە تا راددەیەك هێزێكی یاساییشی وەرگرتووە، چونكە لەو كاتەدا هەروەك ئاماژەم پێكرد، حكومەتەكەی د.عەللاوی دەسەڵاتی تەشریعیشی هەبوو، ئەمە تا ئەو كاتەی سەرژمێری دەكرێت، یاخود رێككەوتنێكی نوێ دەكرێت. بەڵام بە داخەوە، هەروەك هەموولایەك دەزانێت حكومەتی عێراق لە سەرەتای ساڵی 2014دا بڕیاریدا بوودجەی هەرێمی كوردستان ببڕێت، ئەمە لە كاتێكدا مەسەلەی كەمكردنەوەی بەشە بوودجەی هەرێم و بیرۆكەی بڕینی بوودجە لەلایەن حكومەتی ئیتحادییەوە لە ناوەڕاستی 2012وە هەبووە بە بیانووی ئەوەی كوردستان هیچ بڕە نەوتێك تەسلیمی بەغدا ناكات، بەڵام دواتر رێككەوتنێك كرا لەسەر ئەوەی هەرێمی كوردستان 100 هەزار بەرمیل نەوت رۆژانە بداتە بەغدا، لەبەرامبەر ئەوەی بەغدا بوودجەی هەرێمی كوردستان رەوانە بكات، ئەوە بوو توانرا تاوەكو 31ی 12/2013 ئەو رێككەوتنە جێبەجێ بكرێت، بەڵام كاتێك رێككەوتنە نەوتییەكە ئیشكالیەتی تێكەوت و حكومەتی بەغداش دەمێك بوو مەرامی بڕینی بوودجەكەی هەبوو، ئەوە بوو هەلی جێبەجێنەكردنی رێككەوتنە نەوتییەكەی قۆستەوەو بوودجەی كوردستانیان بڕی، من ئەو كاتە زۆر پێداگریم لە جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە دەكردەوە، بەڵام جەنابی وەزیری سامانە سروشتیەكانی حكومەتی هەرێمی ئەو كات تەئكیدی لەوە دەكردەوە كە ئەم مەسەلەیە گرنگ نییە و ئەو دەیگوت من دەتوانم مووچەی خەڵكی كوردستان بدەم، بە داخەوە كێشەكە لەوێوە دەستی پێكرد، كە نەدەبوو بوار بەوە بدرایە. ئەوە بوو لەمانگی 2ی 2014 لەسەر بڕینی بوودجەی هەرێم دەست لەكاركێشانەوەی خۆم ئاراستەی وەزارەت كرد.


من بەحوكمی پۆستەكەم پەیوەندی باشم لەگەڵ نوری مالیكی سەرۆك وەزیرانی پێشووی عێراق هەبوو و پەیوەندی پێوەكردم بۆ چارەسەركردنی كێشەی بەشە بوودجەی كوردستان، ئەو پێداگیری لەوە دەكردەوە كە ئەگەر كوردستان نەوتی رادەست نەكات لە 17%ی بوودجە نانێرێت، چونكە هەڵمەتی هەڵبژاردنی لەپێشە و گرفتی بۆ دروست دەبێت، من زۆر داوام لێكرد كە ئەگەر كێشەشت لەگەڵ حكومەتی هەرێمدا هەیە، ئەوا نابێت سزای خەڵكی كوردستان بدەیت، چونكە مووچە بابەتێكی پەیوەندارە بە بژێوی ژیانی خەڵكەوە و دەكرێت خەرجییەكانی حكومەت ببڕیت، نەك مووچە و قوتی خەڵك.


ئەوە بوو دوای ماوەیەك بڕیاری بڕینی بوودجەكەیان جێبەجێ كرد. كاتێكیش جەنابی هۆشیار زێباری پۆستی وەزیری دارایی وەرگرت، رێككەوتنێكی نوێ دروست بوو، لەو كاتەدا كە شاندی هەرێمی كوردستان هاتنە بەغدا من ئەوەم بۆ شاندەكە خستەڕوو كە پێویستە لە كاتی دەستپێكردنی گفتوگۆكاندا زیاد لە بەدیلێكیان پێبێت، بەڵام بەداخەوە هەندێك لەو بەرپرسانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان دڵخۆش نەبوون بەم قسانەی من- ئەگەرچی سەرۆكی حكومەت بەم قسانەی من دڵخۆش بوو- و ئەوە بوو قسەكانی منیان بە هەند هەڵنەگرت، كە من پێموایە ئەگەر ئەو قسانە لەبەرچاو بگیرانایە، ئەو كاتە رێككەوتنەكە لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستان دەبوو. كە دەهاتن بۆ بەغدا و بەشداری گفتوگۆكانیان دەكرد لەوە نەدەچوو پرۆژە یاسای بوودجەیان خوێندبێتەوە، ئەوەبوو كاتێك چوونە نێو گفتوگۆكانەوە لەگەڵ بەغدا، دەركەوت كە بە باشی یاسای بوودجەیان نەخوێندۆتەوە، بەتایبەتی كەسە تایبەتمەند و هونەرییەكان، ئەمە لە كاتێكدا پێویستە ئەم كەسانە زۆر باش ئەو یاسایەیان بخوێندایەتەوە بۆ ئەوەی دوچاری كێشە نەبن، ئەوە بوو دوای واژووكردنی رێككەوتنەكە من هەر ئەو كاتە پێم وتن ئەم رێككەوتنە لەبەرژەوەندی كوردستان نییە، بەڵام هەرچۆنێك بێت بۆ ماوەی شەش مانگ رێككەوتنەكە جێبەجێ كرا. دواتر لە هەردوولاوە تەگەرە بۆ رێككەوتنەكە دروست كرا و هەڵوەشێندرایەوە. لەو رۆژەوە تا ئێستا هەرێمی كوردستان نەوتی خۆی دەفرۆشێت و بەغداش جگە لەهەندێك دەرمان و بابەتی تری وەكو بەشە خۆراك و خەرجی حاكیمە و پارەی جووتیاران هیچی دیكەی بۆ هەرێمی كوردستان نەناردووە.
* بەڵام لەساڵی 2014 وە لەعێراقدا پارەو داهاتێكی زۆر بە گەندەڵی و گرێبەستی ژێربەژێری كڕینی چەك و تەمویلكردنی میلیشیاتە چەكدارەكان خەرج كراوە، تەنانەت بۆ ئەم بوارە قەرزێكی زۆریش وەرگیراوە؛ ئایا چۆن بەبێ چاودێری ئەم هەموو داهات و قەرزە بەفیڕۆ دراوە؟



- لەساڵی 2014 پرۆژە یاسای بوودجە ئامادە نەكرا واتا لەو ساڵەدا رەنگە داهات و پارەیەكی زۆر بێ چاودێری خەرج كرابێت، بەڵام لە یاسادا دەڵێت ئەگەر لە ساڵێكدا بوودجە ئامادە نەكرێت دەبێت پرۆژە یاسای بوودجەی ساڵی پێشوو جێبەجێ بكرێت، بەڵام هەرچۆنێك بێت بوار دروست دەبێت بۆ ئەوەی ئەنجومەنی وەزیران بە ئارەزووی خۆیان داهات خەرج بكەن. لە2015 دا كاتێك حكومەتەكەی عەبادی لەسەر حوكم بوو، بەڵام بەپێی ئەوەی هەردوو وەزارەتی بەرگری و ناوخۆ بوودجەی تایبەت بەخۆیان هەبوو، ئەوا هەر بڕە پارەیەك كە خەرك دەكرا لە چوارچێوەی بوودجەی خۆیاندا بوو، چونكە ناكرێت تۆ لە دەرەوەی بوودجە پارە خەرح بكرێت، كەس ناتوانێت ئەم كارە بكات، چونكە ئەمە پێشێلێكردنێكی گەورەیە و لێپێچینەوەی بە دوادا دێت. لەبەر ئەوە لە دەرەوەی بوودجە هیچ بڕە پارەیەكی دیكە خەرج نەكرا. تەنها هەندێ قەرز هەبوو، وەك ئەو قەرزەی وڵاتی ئەمەریكا بەخشیبوی بە وەزارەتی بەرگری كە ئەویش تەرخان كرابوو بۆ كڕینی چەك. هەروەها سەرقاڵی وەرگرتنی قەرزێكی دیكە بووین لە وڵاتی چین، ئەویش بۆ كڕینی چەك بوو، بەڵام ئەو رێككەوتنەش كاری پێنەكرا. هەروەها من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە لە هەموو ئەو قەرزانەی لەساڵانی 2014 و 2015 و 2016 وەرگیراون، هەرێمی كوردستانی لێ بێبەش كراوە، بە بیانووی ئەوەی ئەو قەرزانە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بوودجەیە، بەتایبەتی دوای دابەزینی نرخی نەوت و كەوتنەوەی قەیرانی دارایی، ئەو كاتە حكومەت دەیگوت: (كاتێك بەشی هەرێم لە قەرزەكان دەدەم كە كوردستان پابەندی رێككەوتنی نەوتی بێت و پارە لە بوودجە وەربگرێت)، بەڵام ئەگەر بهاتایە عێراق قەرزی لە دەرەوەی بوجە بكردایە، واتە بۆ پڕكردنەوەی كورتهێنانی بوودجە نەبووایە، ئەوا دەبوو پشكی لە سەدا 17 بداتە هەرێمی كوردستان. من لێرەدا دەڵێم ئەگەر سەرەتا ئەو رێككەوتنە جێبەجێ بكرایە كە لەگەڵ مالیكیدا هاتەئاراوە، ئەوا دەرئەنجامەكەی لە بەرژەوەندی خەڵكی كوردستان دەبوو و هیچ یەكێك لەو كێشانەش دروست نەدەبوون. بەڵام رێككەوتنەكەی ساڵی 2015 بە هیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندی هەرێمی كوردستان نەبوو، چونكە لەو كاتەدا هەرێم نزیكەی 900 ملیۆن دۆلاری لە فرۆشتنی نەوت دەستدەكەوت، لە كاتێكدا بە گوێرەی رێككەوتنەكە و لە باشترین حاڵەتدا هەرێمی كوردستان 550 ملیۆن دۆلاری لە بەغدا وەردەگرت.
* را و سەرنجتان چییە لەسەر پرۆژە یاسای بوودجەی ساڵی 2018ی عێراق كە پشكی كوردی بە رێژەیەكی بەرچاو تێدا كەم كراوەتەوە؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە پرۆژە یاسای بوودجەی 2018ی عێراق بە تێڕوانینێكی سیاسی نەك ئابووری گەڵاڵەكراوە و داڕێژدراوە، دواتر ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ بوودجەی ساڵانی پێشتر (2015، 2016، 2017)، ئەوا سەرەڕای ئەوەی رێككەوتنەكەی نێوان هەولێر و بەغدا جێبەجێ نەدەكرا و سەرباری ئەوەی كە بەغدا بەشە بوودجەی هەرێمی رەوانە نەدەكرد، بەڵام بەشی هەرێم لە نێو بوودجەكەدا دەستكاری نەكرابوو، واتە هەر رێژەی لە سەدا 17ی كوردستان بە جێگیری مابۆوە بە بێ ئەوەی خەرجی سەروەریش زیاد بكرێت، واتە لەو ساڵانەدا بەشە بوودجەی هەرێمی كورستان لە 14 تریلیۆن دینار بەسەرەوەیە. سەبارەت بە كەمكردنەوەی پشكی هەرێمی كوردستان لە پرۆژە یاسای بوودجەدا، ئەوا هۆكارەكانی زیاتر سیاسین، بەڵام هۆكاری دیكەشی هەیە، یەكێك لە هۆكارەكان ئەوە بوو هەرێمی كوردستان كەسێكی نەبوو لە نێو وەزارەتی دارایی عێراقدا، چونكە پێشتر لەبەر بوونی كوردێك وەك وەكیل وەزیر و هەروەها وەزیر، بنچینەكانی پرۆژەی یاسای بوودجە بە راست و دروستی گەڵاڵە دەكران و خۆ ئەگەر ئەنجومەنی وەزیرانی بیوستیایە دەستكاری بكات، ئەوا نەیدەتوانی بە راددەیەكی گەورە ئەو كارە بكات، كە من كاتێك خانەنشین بووم داوام كرد كەسێكی كورد لەو پۆستە دابنرێت، بۆ ئەوەی بتوانێت بەرگری بكات. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە بە شێوەیەكی گشتی پێگەی كورد لە بەغدا لاواز بووە، چونكە پێشتر پێگەیەكی بەهێزی هەبوو و ئەم پێگەیەش لەبەرچاو دەگیرا. بەڵام هەروەك ئاشكرایە لە ساڵی 2018دا كورد ئەو خاڵە بەهێزانەی لە بەغدا لە دەست داوە. هەروەها كاتێك ورد دەبینەوە ئەوا تێبینی دەكەین كە كەسانی سیاسی بەشداری بوون لە داڕشتنی بوودجە، چونكە هەندێ بابەت جێگیركراون لە بوودجەدا كە ئەركی وەزارەتی دارایی نییە ئەو كارانە بكات، بەهەر حاڵ 3 خاڵی سەرەكی لە نێو ئەم پرۆژە بوودجەیەدا كە كاریگەری گەورە و سلبییان لەسەر هەرێمی كوردستان هەیە بریتییە لە:


1. بەكارهێنانی دەستەواژەی پارێزگاكانی هەرێم كە ئەمە پێشێلكارییەكی دەستووریی زەقە، ئەمە لە كاتێكدا لە سەرجەم بوودجەی ساڵانی پێشوودا تەنیا دەستەواژەی هەرێمی كوردستان بەكار هاتووە، لەوەش زیاتر تەنانەت پشكی هەر یەك لە پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك تەرخان كراوەو بێ ئەوەی باسی پارێزگای هەڵەبجەش بكرێت. كە ئەمەش هۆكاری سیاسی لە پشتە.
2. كەمكردنەوەی پشكی هەرێمی كوردستان لە بوودجەی گشتی عێراقدا لە 17% بۆ 12.67%، ئەمەش دەتوانم بڵێم پێشێلكارییەكی یاساییە، چونكە هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد دانانی رێژەی لە سەدا 17 بە رێككەوتن بووە لەگەڵ حكومەتەكەی د.عەللاوی و بڕیار بووە ئەم رێككەووتنە جێبەجێ بكرێت تا ئەو كاتەی كە سەرژمێری دانیشتووان دەكرێت.
3. بەرزكردنەوەی خەرجی سەروەرێتی (سیادی) كە ساڵانە لە نێوان 28 بۆ 30 تریلیۆن دینار بووەو ئەمساڵ بەرز بۆتەوە بۆ 43 تریلیۆن دینار، واتە بە بڕی 11 تریلیۆن و 960 ملیار دینار زیادی كردووە، ئەمەش بە زیانی هەرێمی كوردستان تەواو دەبێت، چونكە دوای دەركردنی ئەم خەرجیانە پشكی هەرێمی كوردستان دیاری دەكرێت.
من لێرەدا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەم سێ خاڵە كاریگەری گەورەیان هەیە و نابێت ببنە بابەتی گفتوگۆ و پێویستە راست بكرێنەوە. واتە پێویستە دەستەواژەی هەرێمی كوردستان بچەسپێنرێتەوە، چونكە بەم دواییەی حەیدەر عەببادی لە لێدوانێكیدا باسی لەوە كرد ئەوان پابەندن بە مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان. هەروەها دەبێت رێژەی (17%)ـەكە وەك خۆی دابنرێتەوە، خاڵی سێیەمیش دەبێت ئەو 11 تریلیۆن و 960 ملیار بگەڕێتەوە بۆ خەرجی ئاسایی و لە خەرجی سەروەری دەربكرێت. بەم شێوەیە پشكی هەرێمی كوردستان بە رێژەیەكی بەرچاو زیاتر دەبێت. من هەر زوو داوام كرد كە پێویستە حكومەتی هەرێم هەوڵەكانی بخاتەگەڕ، چونكە بەشە بوودجەكەی لە 14.8 ترلیۆن دینارەوە كراوەتە 6.8 تریلیۆن، واتە كەمتر لە نیوە، خۆ ئەگەر حكومەتی بەغدا هەموو ئەم بڕە پارەیە بداتە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوا بەشی مووچەی 6 بۆ 7 مانگ ناكات و داوام كرد پەیوەندی بە نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەمریكاوە بكرێت بۆ ئەوەی ئەوان هەوڵ بدەن بوودجەكە لە ئەنجومەنی وەزیران رابگیرێت و رەوانەی پەرلەمان نەكرێت، چونكە ئێستا ئەنجومەنی وەزیران پەسەندی كردووە، هەرچەندە بڕگەیەكی تێدایە باس لەوە دەكات سەرۆكی حكومەت دەتوانێت دەستكاری بكات، واتە جۆرە نەرمی نواندنێك بەدی دەكرێت، ئەویش لە دەرئەنجامی پەیوەندی و فشارەكانەوە بووە.
* ئایا نەرمی واندنەكە تەنیا لەم بڕگەیەكدا بەدی دەكرێت؟


- لە راستیدا خاڵێكی دیكەی نەرمینواندنەكە ئەوەیە كە لەكاتێكدا زیاتر لە 15 رۆژە پرۆژەكە لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە پەسەند كراوە، بەڵام رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران نەكراوە. من بە حوكمی ئەو پەیوەندییانەی هەمبوو لەگەڵ بەڕێز عەببادی، پێشبینی دەكەم ئەو كێشانە چارەسەر بكرێت، گەرچی ئەوە دووەم جارە –جاری یەكەمیان لە ساڵی 2014 بوو- كە وادەی داڕشتنی پرۆژە یاسای بوودجەی گشتی هاوكات دەبێت لەگەڵ نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكان، كە وادەی هەڵبژاردنەكان نزیك بووەوە بەرپرسانی باڵای حكومەتی عێراقیش ئامادەی نەرمی نواندن نابن لە بەرامبەر مافەكانی كورد و بگرە سەرسەختر دەبن، بۆ ئەوەی بنكەی جەماوەریی خۆیان لەدەست نەدەن. هەرچۆنێك بێت تێپەڕاندنی بوودجەكە وەكو خۆی، حكومەتی هەرێم دەخاتە ناو دۆخێكی ئابووریی زۆر قورسەوە، هەربۆیە دەبێت لێزانانە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە بكرێت. كاتێك لەگەرمەی رووداوەكانی دوای 16ی ئۆكتۆبەرو هێرشكردنە سەر كوردستان ئەمریكا رایگەیاند: ئێمە حكومەتێكی كوردستانی بەهێزمان دەوێت لەچوارچێوەی عێراقێكی یەكگرتوودا. كەواتە دەبێت پێشنیارو بۆچوونەكان بەپێی بارودۆخە نوێیەكە بێت.
* بەم دواییە باس لەوە دەكرا حكومەتی عەببادی ئامادەیە مووچەی فەرمانبەرانی كوردستان رەوانە بكات، رای ئێوە لەم بارەیەوە چی دەبێت؟


- لە راستیدا كاتێك بەغدا دەتوانێت ئەم كارە بكات كە لەناو پرۆژە یاسای بوودجەدا جێگای كردبێتەوە، ئێمە تا ئێستا لەناو ساڵی 2017 داین و بڕی تەرخانكراوی پارە لە ناو بوودجەی گشتی عێراقدا بۆ هەرێمی كوردستان زۆرە، بەڵام حكومەتی عێراق رایگەیاندووە تا سەرجەم داهاتەكانی هەرێم بۆ بەغدا نەنێردرێت، بەشە بوودجەكە نانێرێت. مەسەلەی مووچەخۆران راستە بۆ حكومەتی هەرێمی كوردستان قورسە، بەتایبەتی بۆ ساڵی 2018 كە ئەگەر پرۆژەی بوودجەكە هەموار نەكرێتەوە، ناتوانرێت مووچە وەكو خۆی بدرێت، كاتێك لەساڵانی 2011 و 2012 و 2013 ژمارەی مووچە خۆران زۆریش بوو، بەڵام توانرا مووچە لەكاتی خۆیدا بدرێت، چونكە پشكی هەرێمی كوردستان لە 17% بوو، بەغدا لەبوودجەی 2015 ئەم ژمارەیەی بە 670 هەزار كەس دانابوو لەكاتێكدا لە 2013 زیاتر لە یەك ملیۆن مووچە خۆرمان هەبووەو مووچەكەش دابین كراوە، واتە مەسەلەكە ژمارەی مووچەخۆران نییە بەقەد ئەوەی مەسەلەی پشكی هەرێمە لەناو بوودجەكەدا.