دوای رووداوەكانی 16 ئۆكتۆبەرو داگیركردنی كەركووك لەلایەن حەشدی شەعبی و سوپای عێراق و ئەنجامدانی كۆمەڵكوژی دەرهەق بە خەڵكی دووزخورماتوو، حكومەتەكەی عەبادی دەستی بە سەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركووكدا گرت و هەناردەكردنی نەوتی راگرت؛ بەمەش ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی هەرێمی كوردستان بە رادەیەكی هێجگار گەورە دابەزی. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسەو چەند تەوەرەێكی پەیوەندار دیمانەیەكمان لەگەڵ دڵشاد شەعبان جێگری سەرۆكی لێژنەی سامانە سروشتییەكان لە پەرلەمانی كوردستان سازكرد.

* ئاشكرایە دوای داگیركردنەوەی كەركووك لە 16ی ئۆكتۆبەری رابردوو، حكومەتی عێراق جیا لەوەی دەستی بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركووكدا گرتووە، لە هەمانكاتدا بەشێوەیەكی زۆر سیستماتیكی و بە رێگەی كۆمەڵێك سزا سەپاندن بەسەر كوردستاندا هەموو شتێكی خستۆتە ژێر پرسیارەوە، ئایا بەغدا بە پێشلیكردنی سەرجەم مافە دەستوورییەكانی كوردستان دەیەوێت كیانی هەرێمی كوردستان بسڕێتەوە؟
- بیرۆكەی گەمارۆدان و سزادانی بەكۆمەڵی گەلی كوردستان مەسەلەیەكی نوێ نییەو هیچ پەیوەندی بە ریفراندۆم و سەربەخۆیی كوردستانەوە نییە، ئەم دوژمنكارییە لەناو ناخی هەموو دەسەڵاتدارانی بەغدا بە درێژایی میژوو بوونی هەبووە. نوری مالیكی هەر لە دوای ساڵی 2012 كە بە تەواوەتی كەوتە ژێر هەژموونی كۆماری ئیسلامی ئێران، پیلانی سزادانی بە كۆمەڵی گەلی كوردستانی خستە بواری جێبەجێكردنەوە و دەستی كرد بە كەمكردنەوەی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان و دواتریش لە سەرەتای ساڵی 2014 بودجەو مووچەی خەڵكی كوردستانی بە تەواوەتی بڕی، ئەمەش لە پێناوی ئەوە بوو كە كوردستان لاواز بێت و كیانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەوێتە مەترسییەوە، بۆ ئەوەی ئامانجە ستراتیژییەكان كە درووستكردنی پردێكی زەمینی و تەواوكردنی هیلالی شیعە بوو، جێبەجێ بكەن. ئامانجیش لەم ستراتیژە ئەوە بوو كە بە ناوخاكی كوردستاندا ئەو پردە زەمنییە تێبپەرێت كە ئێران گرێدەداتەوە بە سووریا و حزبوڵای لوبنانی و كەنارەكانی دەریای سپیی ناوەڕاستەوە. بۆیە هەموو فشارەكانی دەسەڵاتدارانی شیعە بەغدا و میلیشیا پرۆئێرانییەكانی شیعەی عێراق لەم پێناوەدا بووە، تەنانەت ئەوكاتەی عێراق بە سەرپەرشتی عەبدولئەمیر زەیدی هێزێكی سەربازی هێنایە سنووری كەركووك و هەڕەشەی لەسەر هەرێمی كوردستان كرد، ئەمە سەرەتای جێبەجێكردنی بیرۆكەی هێرشی سەربازی بوو بۆ سەر كوردستان. ئەوەی ئەمڕۆ روودەدات درێژكردنەوەی ئەو پیلان و مەرامانەیە، بەڵام ئەمجارە جگە لە بڕینی بەشە بودجەو مووچەی خەڵكی كوردستان بە زەبری هێزو بە پێشڕەوی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی و بە شێوەیەكی زۆر وەحشیگەرییانە هێرش كرایە سەر كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، تەنانەت بە سەدان كوردی ئەم ناوچانە ماڵ و حاڵیان سووتێنراو تاڵانیان كردن و سەدان كاری قێزەوەنی كوشتن و رفاندن و هەڕەشەكردنیان ئەنجامدا، بەمەش ژمارەیەكی زۆری خەڵك ئاوارەو دەربەدەر بوون و دووبارە سیناریۆكانی تەعریب و تەرحیل و ئەنفال دووبارە بوونەوە. بە شێوەیەكی گشتی رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و ئەو حاڵەتە نەخوازراوەی كە روویدا هەمووی هۆكارێك بوون بۆ ئەوەی ئەوەندەی تر دەسەڵاتدارانی شیعەی دژ بەگەلی كوردستان ملهوڕتر بن، ئەوەتا ئێستا تەنیا دەیانەوێت بەهێزی سەربازی مامەڵە لەگەڵ هەرێمی كوردستان بكەن و دەیانەوێت دەستوورەكەش بگۆڕن، پێش ئەم هەنگاوەش بەنیازن شتێك نەهێڵن كە ناوی هەرێمی كوردستان بێت.


* لەگەڵ ئەوەی هەرگیز حكومەتی عێراق بە تەواوەتی بەشە بودجەی كوردستانی نەناردووە، بەڵام لە پرۆژەی یاسای بودجەی ساڵی 2018 وەك هەوڵێك بۆ شكاندنی ئیرادەی خەڵكی كوردستان و سڕینەوەی ناوی هەرێمی كوردستان، لە پرۆژە یاساكەدا دەستەواژەی پارێزگاكانی هەرێمی ئاماژە پێكردووەو پشكی هەرێمی كەم كردۆتەوە بۆ 12.6%، ئەمەش دوای ئەوەی بودجەی سەروەری و حاكیمەی لێ جیادەكرێتەوە كە ناكاتە 6% بودجەی عێراقیش، ئایا چۆن سەیری ئەم حاڵەتەی حكومەتی عێراق دەكەن لە دژی كوردستان؟
- ئەگەر بەپێی ئەو رێككەوتنە بێت كە لە ساڵی 2005 ـەوە كرا دەبێت پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتی عێراق لە 17% بێت تا ئەو كاتەی سەرژمێری گشتی ئەنجام دەدرێت، ئەمەش سەرجەم ئەو بوارانە دەگرێتەوە كە لەناو خەرجییە سیادی و حاكیمەكاندا خەرج دەكرێت، وەكو بوارەكانی دەرمان و چەك و دابەشكردنی پۆستە سیادیی و ئیدارییەكان و بوارەكانی نەوت و قەرزەكان و دەیان بابەتی تر، بەڵام كێشەی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە لە هەردوو حكومەتی مالیكی و عەبادی هەڵساون بە بەرزكردنەوەی بڕی خەرجییە سیادی و حاكیمەكان بە شێوەیەك لەباشترین حاڵەتدا پشكی هەرێمی كوردستان تەنیا لە 7.11% دەبێت، چونكە هەموو كات خەرجی سیادی و حاكیمە لە 30-40% بووە، هەر لە رێگەی ئەم خەرجییانەوە توانییان پارەیەكی زۆر بەفیڕۆ بدەن و بۆ تەمویلكردن و پڕچەككردنی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی، كە تا ئەمڕۆ زانیاری نییە لە بەهەدەردانی ملیارەها دۆلار. هەربۆیە ئێستا عێراق 121 ملیار دۆلار قەرزی نێودەوڵەتی لەسەرە كە دەبێت لە ماوەیەكی كەمدا بەسوودەكەشیەوە بیگەڕێنێتەوە، تەنانەت 22 تریلیۆن و نیو دینار بودجەی عێراق كورتهێنانی هەیە، كەچی لەبری ئەوەی بە پلانێك ئەم كورتهێنانە پڕبكاتەوە، راستەوخۆ لە بودجەدا تریلیۆن و 700 ملیۆن دینار بۆ حەشدی شەعبی تەرخان دەكات ئەم بێجگە لەوەی لەدەرەوەی بودجەشدا بەملیارەها دۆلار پارەو چەك و جبەخانەی سەربازی پێشكەوتووی ئەمریكی بەم میلیشیاتانە دەدات. ئەمە لە كاتێكدا بەرهەمهێنانی نەوتی لە كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك راگرتووەو زیانێكی گەورە بەر ئابووری كوردستان و عێراقیش دەكەوێت.
* باشە لەكاتێكدا بەغدا دەستی بەسەر كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك و زۆر لەناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمدا گرتووە، ئایا هەرێمی كوردستان بەو نەوتەی لەبەردەستی دایە دەتوانێت مووچەو پێداویستییەكانی دابین بكات؟
- ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان زەحمەتە بتوانێت بەو بڕە نەوتەی كە نزیكەی 300 هەزار بەرمیلە بتوانێت بە تەواوەتی مووچە و پێداویستییەكانی دابین بكات، چونكە لەو بڕەش 50 بۆ 70 هەزار بەرمیل بۆ پاڵاوتگەكان و پێداویستییەكانی ناوخۆ دەچێت، واتا رۆژانە حكومەتی هەرێمی كوردستان تەنیا 200-250 هەزار بەرمیل نەوتی لەبەردەستدایە، ئەمە جگە لە دابەزینی ئاستی داهاتەكانی گومرگی و ناوخۆ.
* كەواتە چارەسەر چییە؟ ئایا هەر چاوەڕوانی وادەی دەستپێكردنی دانوستانەكانی نێوان هەرێم و بەغدا بین، یاخود پێویستە هەنگاوی خێرا بگیرێتە بەر بۆ دەربازبوون لەم قەیرانە؟
- بۆ فشار خستنە سەر بەغدا، پێویستە هەوڵە دیپلۆماسییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتی توركیا و ئەمریكاو نەتەوەیەكگرتووەكان دەست پێ بكات، بۆ ئەوەی بەغدا ناچار بكەن رێز لەمافە دەستووری و یاساكانی هەرێمی كوردستان بگرێت و لەچوارچێوەی دەستووردا دەست بە دانوستاندن و وتووێژ بكەن. ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت بەغدا شایستە داراییەكانی هەرێم دابین بكات، خۆ ناكرێت بە حیساب بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن كە لە چوارچێوەی دەستوور كێشەكان چارەسەر بكەین، بەڵام هەر مافەكانیشمان پێنەدرێت و سزاش بدرێین و بێدەنگیش بین. بۆیە لەم چوارچێوەیەدا دەبێت كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری مافە دەستوورییەكانی هەرێمی كوردستان بكەن و رێگە بە بەغدا نەدەن بە گیانی تۆڵەسەندنەوە و غرووری مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكات، بێگومان تا ئەو كاتەی پلانی هەرێم دەكەوێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەتایبەتی پلانی نەوتی لەگەڵ گەورە كۆمپانیا بیانییەكان بەتایبەتی كۆمپانیای رۆز نەفتی رووسی كە پێنج كێڵگەی هەرێمی كوردستان پەرەپێدەدات و ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت تا ساڵی 2020 زیاد بكات، ئەم كۆمپانیایە جگە لەوەی كۆمپانیایەكی نەوتییە لە زۆر بواری تری وزەو پیشەسازی نەوتی دەتوانێت هاوكاری كوردستان بكات، ئێمە نەفتی رەشمان بە نرخێكی رەمزی دەناردە ئێران و توركیا، دەكرێت بە هاوكاری ئەو كۆمپانیایە پیشەسازی نەوتی لەكوردستاندا پەرەپێبدەین، هەروەها دەبێت هەوڵەكانمان بۆ تەواوكردنی بۆری غازی جددیتر بكەین، ئێستاكەش دەبێت هەوڵەكان بۆ بەرزكردنەوەی هەناردەكانمان زیادبكەین، بەتایبەتی لە ئێستاو دوو ساڵی داهاتوودا چونكە نرخی بەرمیلێك نەوت بۆ سەرووی 60 دۆلار بەرزبووەتەوە، لە بوارەكانی چاكسازی و پاكسازیشدا هەنگاوی دیكە بگرینەبەر، وەك ئەوەی لە بواری بایۆمەتری بۆ مووچەی فەرمانبەران كراوە، كە هەنگاوێكی زۆر باشەو دەكرێت هەندێك رێكاری دیكەش لە بواری كەمكردنەوەی خەرجییەكان بگرینەبەر. دەبێت بیر لە وەبەرهێنانی راستەوخۆی بیانی بكەینەوە كە هاوكارە بۆ جێبەجێكردنی پلانی ئابووری و بونیادنانەوەی ژێرخانەكەمان. من لێرەدا دووبارە تەئكید لەسەر پەیوەندییەكانمان لەگەڵ وڵاتی توركیا دەكەمەوە كە پێویستە دووبارە گەشەی پێ بدرێتەوە، ئەو پەیوەندییانە وا بەئاسانی درووست نەبووە، تا وا بەئاسانی دەستبەرداری بین، توركیا هەموو كات لە دۆخە ناخۆشەكاندا بەتایبەتی لە زۆر دۆخی هەستیارو ناخۆشی ئابووریدا هاوكاری كردووین.
* باسی پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانت كرد، پێتوانییە حكومەتی عێراق دەیەوێت كێشە بۆ كۆمپانیای رۆزنەفت درووست بكات، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە كێڵگە نەوتییەكانی كەركووكەوە هەیە؟
- عێراق تا ئێستا نەیتوانیوە ئەو پلانەی كە وەزارەتی نەوتی عێراق بۆ پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكانی كەركووك داینابوو، جێبەجێی بكات، گرێبەستیان لەگەڵ كۆمپانیای BP بەریتانی كردووە بۆ ئەوەی ئاستی بەرهەمهێنانی ئەم كێڵگە نەوتییانەی كەركووك بۆ یەك ملیۆن بەرمیل نەوت بەرز بكاتەوە، هەروەها رێككەوتنی لەگەڵ توركیا وا بوو بۆری كۆنی (كەركووك – موسڵ- پێشخابوور – جیهان) چاك بكاتەوەو لەوێوە نەوت هەناردە بكات، تاوەكو ئەوەندەی تر گەمارۆی بودجە و مووچەی خەڵكی كوردستان بكات، هەر بۆیە ئێمە بە هیچ شێوەیەك پێشخابوور رادەستی حكومەتی بەغدا ناكەین و بەرگری لێدەكەین، عێراق لە هەموو ئەم پرۆژانە شكستی هێناوە، لە كاتێكدا ئەو گرێبەستەی حكومەتی هەرێم لەگەڵ رۆزنەفتی رووسی واژووی كردووە، كێڵگە نەوتییەكانی كەركووكی تێدایەو بەپێی دەستووری عێراق و یاسای پەرلەمانی كوردستان هیچ كێشەیەكی نییە، چونكە تا ئێستا لە عێراق یاسای نەوت و غاز نییە بە پێچەوانەی ئەوەی لە ساڵی 2007ـەوە یاسای ژمارە 22ی نەوت و غاز لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووەو بەپێی ئەو یاسایەو ماددەی 115 دەستووری عێراق كە دەڵێت: لەكاتی ناكۆكی لەنێوان هەرێم و حكومەتی ناوەند ئەولەوییەت بۆ یاساكانی هەرێمەكان دەگەڕێتەوە واتا ئێستا ئەولەوییەت بۆ یاساكەی ئێمەیە، لەلایەكی ترەوە لە 19.5% پشكەكانی رۆزنەفت تایبەتە بەكۆمپانیای BP بەریتانی، واتا لەئایندەدا ئەم دوو كۆمپانیایە دەتوانن بگەنە رێككەوتن، هەربۆیە لە ئێستادا بەهەموو ئەگەرەكان زەحمەتە بەم نزیكانە عێراق بتوانێت كێڵگە نەوتییەكانی پەرەپێبدات و تەنانەت بۆرییە كۆنەكە چاك بكاتەوەو بە پێشخابووردا نەوت هەناردەی توركیاو دەرەوە بكات و ببێتە داهات بۆ حكومەتی ناوەندی، رەنگە ئەمە خاڵی بەهێزی دانوستانەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەگەڵ بەغدا بێت.


* حەیدەر عەبادی سەرۆك وەزیرانی عێراق زۆر باسی ئەوە دەكات كە ئەو ئامادەیە مووچەی هەرێمی كوردستان بنێرێت، پێتوانییە ئەمە موزایەدەیەكی سیاسییەو دوورە لە واقیعەوە؟
- لەمانگی 3ی 2015 شاندی هەرێمی كوردستان بە عەبادی وت: ئامادەین هەرچی نەوت و داهاتی گومرگ و ناوخۆی كوردستانە رادەستی بەغدای دەكەین، تەنیا لە 17%ی پشكی هەرێمی كوردستانمان بۆ بنێرن، ئەو كاتە پێیان وتن: دۆخی دارایی و ئابووریمان خراپەو هەرچی نەوت و داهاتیشە بۆمان بنێرن، ناتوانین لە 17% بنێرین، دواتر شاندی هەرێمی كوردستان وتی تەنیا لە 100%ی مووچەی موچەخۆرانمان بۆ بنێرن، ئەمجارە خودی عەبادی بە شاندی هەرێمی وت: ئەگەر 500 هەزار بەرمیل نەوتەكەشتان بكەنە یەك ملیۆن بەرمیل و داهاتی ناوخۆشمان بدەنێ لە 500 ملیار دینار زیاتر نانێرین، واتە رێك نیوەی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێم. من ئەگەرچی بێ ئومێدم بە بەغدا، بەڵام هەوڵەكانی كاك نێچیرڤان بارزانی بۆ گفتوگۆ و دانوستاندن شتێكی باشە، هەر خودی سروشتی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی كوردستان ئاشتیخوازەو خولیای گفتوگۆ و دانوستاندنە، بەڵام ئەگەر لەبەرامبەر ئەمەشدا هیچ وەڵامێك نەبوو، ئەو كاتە تەنیا رێگەی ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان و فشارە دیپلۆماسی و نێودەوڵەتییەكان دەمێنێتەوە، تەنانەت من پێموایە هەرچی دانوستاندن و گفتوگۆو هەوڵی نێودەوڵەتییە، تەنیا یەك ساڵ دەخایەنێت و دووبارە بەغدا دەگەڕێتەوە سەر ملهوڕی و پێداگیری چونكە عەبادی و بەرپرسەكانی لەمێژە بڕیاری خۆیان داوە.


* لەبەرامبەردا بەغدا باسی ئەوە دەكات كە دۆخی دارایی و ئابووری باش نییە، بۆیە شایستە داراییەكانی هەرێمی كەم كردۆتەوە، ئایا تاچەند ئەم پاساوەی ئەوان لەجێی خۆیدایە؟
- جارێ كەمكردنەوەی پشكی هەرێم لە بودجەدا هیچ پاساوێكی نییە، ئەوەی دیكەشیان عێراق خۆی خەرجی سیادی و حاكیمەی زیاد كردووە، بە مەبەستی گەندەڵی و تەمویلكردنی میلیشیاكانی حەشدی شەعبی، باشە كاتێك هەرێمی كوردستان تا ساڵی 2014 لەگەشەكردندا بوو هەر ئەوان نەبوون گەشەیان راوەستاندو بودجەی كوردستانیان بڕی، كەچی هاوكات لە دەرەوەی بودجە شەش تریلیۆن دیناریان بۆ 70 گروپی چەكداری جیاجیای حەشد تەرخان كرد، بێگومان ئەو پارە زۆرەی كە بۆ میلیشیاكانی حەشدی شەعبی تەرخانكراوە، بۆتە هۆكاری ئەوەی حەشدی شەعبی بە تەواوەتی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا كۆنتڕۆڵ بكات، هەر بۆیە با چاوەڕێ بین و هەڵبژاردنەكانی عێراق ئەنجام بدرێت، ئەوكات دەزانین كە میلیشیاكانی حەشدی شەعبی چ كارەساتێك لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا درووست دەكەن. لەبەر ئەوەی ئەوان دەیانەوێت بە هاوشێوەی حزبوڵای لوبنانی حەشد لە ژێر چەترێكدا كۆبكەنەوەو بیخزێننە ناو كاروباری سیاسی و ئیداریشەوە، تاوەكو شەرعیەتی زیاتری هەبێت، واتا عێراق وەكو كۆپی ئیمارەتەكەی حزبوڵای لوبنانی لێدێت و هەڕەشە دەبن لەسەر كوردو سوننەی عەرەب و بگرە هەندێك لە هێزە شیعەكانیش.