گەلی كلدانی سریانی ئاشووری، هەر لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق و پێشتریشەوە دوچاری كارەسات و كۆمەڵكوژیی جۆراوجۆر بوونەتەوە، دوایین جاریشیان لەسەر دەستی داعش بوو، بەڵام ئەوان لە كوردستان هەست بە ئاسایش و دڵنیایی دەكەن. بۆ قسەكردن لەسەر دوایین پەرەسەندنەكانی هەرێمی كوردستان، كە دیارترینیان پرسی ئەنجامدانی ریفراندۆم و بەشداری پێكهاتەكانی هەرێمە لەم پرۆسەیەدا، بەتایبەتی پێكهاتەی مەسیحییەكان، چاوپێكەوتنێكمان لەگەڵ رۆمیۆ هەكاری سكرتێری گشتی حزبی دیموكراتی بەیت نەهرین سازدا.

لەدوای ئەنجامدانی ریفراندۆم و دەركەوتنی ئاكامەكەی هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئیجابییانە دەگۆڕێت


* لە دامەزراندنی حكومەتی عێراقەوە بەردەوام مەسیحییەكان لەعێراق كۆچ دەكەن و لە بارودۆخێكی خراپدان، دوای داعش و ئاوارەبوونی زۆربەی مەسیحییەكانی موسڵ و دەشتی نەینەوا؛ دەكرێت بزانین ئێستا بارودۆخی مەسیحییەكان بەگشتی لەعێراق و لە ناوچەكەدا چۆنە؟
- گەلی (كلدانی سریانی ئاشووری) لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە هەمیشە لە بارودۆخێكی ناخۆش و پڕ كێشە و مەترسیدار بووە، لە رووی نەتەوەیی و ئایینییەوە زوڵمێكی زۆریان لێكراوە، دووچاری چەندەها جینۆساید بۆتەوە، لەساڵی 1914 و 1915 یەك ملیۆن و 500 هەزار خەڵكی ئێمەی لە ئاشووری و ئەرمەنی بەدەستی سوپای دەوڵەتی عوسمانی شەهید بوون، بە ملیۆنەها كەس ئاوارە و دەربەدەر كران. هەروەها جارێكی تر لە 7ی ئابی 1933 لە لایەن سوپای عێراق لە سمێڵ رووبەڕووی كۆمەڵكوژی بووینەوە كە 5 هەزار خەڵكی مەدەنی ئاشووری كوژران، دەیان هەزار كەسیش ئاوارە بوون، یان وڵاتیان جێهێشت. ئەوە بوو لەهەفتەی رابردوودا یادی 84 ساڵەی ئەو كۆمەڵكوژییەمان كردەوە، هاوكات هەر لەلایەن سوپای عێراقەوە لەساڵی 1969 مەسیحییەكان رووبەڕووی كۆمەڵكوژییەكی تر بوونەوە لەگوندی سووریا. هەروەها لە ساڵی 2010 لە كەنیسەی (سیدة النجاة) خەڵكێكی زۆر كۆمەڵكوژ كران. دواترینیان ئەوە بوو – كە هیوادارین ئەمە دوایین كارەسات بێت- لەساڵی 2014دا روویدا، كاتێك رێكخراوی تیرۆریستی داعش موسڵی داگیركرد و دەستی بەسەر سەرجەم شوێنە پیرۆزو شوێنەوارەكانی گەلی ئێمەدا گرت و خاپووری كردن لە دەشتی نەینەوا، ئەوەش بووە هۆی دەربەدەربوونی 200 هەزار مەسیحی. بەگشتی مەسیحییەكان لە رۆژی نیشتەجێبوونیان لە عێراقدا خۆشی و ئاسودەییان نەدیوە. هیوادارم لە عێراقێكی نوێدا، نەك عێراقێك كە بەو شێوەیەی ئێستا حوكمڕانی دەكرێت و لە هەرێمی كوردستان خەڵكی ئێمە داهاتوویەكی روونتر و ئاسوودەتریان هەبێت، بۆ ئەوەی وەك سەرجەم گەلانی دنیا بەو شێوەیە ژیان بەسەر بەرن كە دەیانەوێت.


* باسی دەربەدەری مەسیحییەكانت كرد لەدوای هاتنی تیرۆریستانی داعش؛ لەو كاتەدا سەرۆك مسعود بارزانی بڕیاری دا هەموو دەروازەكانی كوردستان واڵابێت لەبەردەم ئاوارەكاندا بەبێ ئەوەی جیاوازی لەنێوان هیچ نەتەوەو ئایینزایەكدا بكرێت، ئەم هەڵوێستەی جەنابی سەرۆك و خەڵكی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
- هەڵوێستی سەرۆكی كوردستان و خەڵكی كوردستان و هێز و لایەنە سیاسییەكان، هەڵوێستێكە ناكرێت لەبیر بكرێت. چونكە ئێمە نەك هەر تەنیا لەدوای هاتنی داعشەوە، بەڵكو هەر لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە و بەتایبەتی لە كۆتایی ساڵی 2005ـەوە بووینە قوربانیی دەست رێكخراوە تیرۆریستییە توندڕەوە ئیسلامییەكان كە لە عێراقدا دەركەوتن و دەستیان كرد بە راوەدوونان و رفاندنی خەڵكی مەسیحی. ئەمە وایكرد 90%ی مەسیحییەكان لەشارە گەورەكانی عێراقدا بوونیان نەمێنێت، بەتایبەتی لە بەغدا، كە قورسایی ئێمە لە بەغدا بوو. بەمەش ژمارەی مەسیحییەكان لەعێراقدا بۆ 500 هەزار كەس كەمی كرد لەكاتێكدا ژمارەیان لە ساڵانی هەشتاكان یەك ملیۆن و 500 هەزار كەس بوو. بە دەیان هەزار كەس لە خەڵكی مەسیحی دوای هاتنی داعش ناچاربوون لە وڵاتانی دەوروبەر ژیان بەسەربەرن. هەروەها لەدوای ئازادكردنی دەشتی نەینەواش مەسیحییەكان نەیانتوانیوە بگەڕێنەوە بۆ ناوچەكانیان، گرنگترین ئاستەنگیش لەبەردەمیاندا فاكتەری ئەمنییە، بەتایبەتی لە شارۆچكەی بەرتلە كە خەڵكی هەست بە ئاسایش و دڵنیایی ناكەن بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان. ئەو مەسیحییانەش كە وڵاتیان جێنەهێشتووە لە كوردستاندا نیشتەجێ بوون، بەتایبەتی دوای هەڵوێستی جوامێرانەی كاك مسعود بارزانی كە رایگەیاند دەروازەكانی كوردستان واڵایە بۆ كلدوئاشوورییەكان و بۆ مەسیحییەكان، كە ناكرێت ئەم هەڵوێستە لەبیر بكرێت لە ئێستا و لە داهاتووشدا.


* باس لەوە دەكرێت پێویستە دەشتی نەینەوا بكرێتە پارێزگا بۆ مەسیحییەكان، راوبۆچوونی ئێوە لەو بارەیەوە چییە؟
-ئەمە تاكە رێگاچارەیە. پێشتر و لە كۆتاییەكانی ساڵی 2010وە سەرجەم هێزو لایەنە سیاسییەكانی گەلەكەمان رێككەوتووین لەسەر ئەوەی دەشتی نەینەوا بكرێتە پارێزگایەك بۆ نەتەوەو خەڵكی ئێمەو لەژێر پارێزگاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بێت. چونكە ئەوەی بەرامبەر مەسیحییەكان و پێكهاتەو ئایینزاكانی موسڵ و دەشتی نەینەوا روویدا لەپێش چاوی سوپاو حكومەتی عێراقی بوو كە بەو هەموو فیرقە سەربازییەوە نەیتوانی 5 كاتژمێر بەرگری بكات، هەربۆیە ئێمە پێمانوایە بۆ رێگەگرتن لە دووبارەبوونەوەی ئەو كارەسات و كۆمەڵكوژییانەی بەسەر خەڵكی ئێمەدا هاتووە تا رێگاچارە ئەوەیە دەشتی نەینەوا – كە ناوچەیەكی مێژووییەو 7 هەزار ساڵە باوك و باپیرانمان لەوێ نیشتەجێن- بكرێتە پارێزگاو خۆمان ئیدارەی ناوچەكانی خۆمان بكەین، ئەم پرۆسەیەش لەژێر چاودێری و پارێزگاری نێودەوڵەتیدا بكرێت. تا ئەو كاتەی دەتوانین لە رووی ئاسایشەوە بەرگری لە خۆمان بكەین بە چەشنی سەرجەم گەلانی دنیا.
* راوبۆچونتان چییە لەبارەی گەڕانەوەی ئەم ناوچانە بۆ سەر هەرێمی كوردستان؟
- بۆ مەسەلەی گەڕانەوەی ناوچەكانی دەشتی نەینەوا بۆ سەر هەرێمی كوردستان ئێمە پێمان باشە ئەو پرسە بۆ دوای ئاسایی بوونەوەی دۆخەكە دوابخرێت، چونكە تا ئێستا مەسیحییەكان لەئاوارەیی و دەربەدەریدان و ئازار دەچێژن و لە دۆخێكی خراپدان و رەنگە نەكرێت لە ئێستادا ئەو پرسیارەیان لێبكرێت. بەڵام دەبێت ئێمە هەڵوێستی سەرۆكی كوردستان و خەڵكی كوردستانمان لەبەرچاو بێت كە دەروازەكانی ئەم هەرێمەیان بە رووی خەڵكی مەسیحیدا واڵاكرد و بە دڵنیاییەوە دەبێت لەم روانگەیەوە بڕیاری كۆتایی خۆیان بدەن. هەروەها دەبێت ئەو راستیەشیان لەبەرچاو بێت كە كێ مەسیحییەكانی كوشتووە و كێ ئاوارەی كردوون و كێ داڵدەی داون. لەگەڵ ئەوەشدا خەڵكی ئێمە ئازادن چۆن بڕیار دەدەن و حزب و لایەنە سیاسییەكانی ئێمە بە تەنیا بڕیار لەو مەسەلەیە نادەن.


*لە ئیجماعێكی نیشتمانیدا بڕیاردرا رۆژی 25ی ئەیلوول بكرێتە رۆژی ریفراندۆم بۆ سەربەخۆیی كوردستان و ئێوەش وەكو نوێنەری بەشێكی زۆری مەسیحییەكان لەو كۆبوونەوانە بەشدار بوون، پرسیار ئەوەیە ئایا بۆ مەسیحییەكان سەربەخۆیی كوردستان چی دەگەیەنێت؟
- لەو كۆبوونەوەیە و سەرجەم كۆبوونەوەكانی تر ئێمە بەشدار بووین و تەنانەت بەشدارین لەو شاندەی بۆ دانوستاندن دەچێتە بەغداو دەرەوەی وڵات. بەڵام ئەوەی پەیوەندی بە دەشتی نەینەواوە هەبێت، ئەوا هەندێك حزب و لایەنی سیاسی تا ئەم ساتە هەڵوێستێكی تریان دەربارەی ریفراندۆم هەیە، ئێمەش تێڕوانینمان وابووە كە دەشتی نەینەوا تایبەتمەندی خۆی هەیە و پێویستە ئەو تایبەتمەندییە بپارێزرێت. هۆكارەكەش هەروەك ئاماژەم پێكرد، ئەوەیە خەڵكی ئێمە لە ئاوارەییدایە و رەنگە هەر پرسارێكیان لێ بكرێت لەبارەی دواڕۆژەوە بە ئاسایی وەری نەگرن. ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كە ئێمە دژی ریفراندۆم بین، بەپێچەوانەوە حزبەكەی ئێمە و بەشێكی زۆری حزب و لایەنە سیاسییە كلدو ئاشوورییەكان پشتیوانیمان لە ریفراندۆم كردووە، بەڵام داوامان كردووە مافەكانمان لە رووی یاسایی و دەستوورییەوە پارێزراو بن. ئەمڕۆ ئێمە لە سیستەمی ئیدارەیی و سیاسیی كوردستان – كە خۆی هەرێمە- داوای ئۆتۆنۆمی دەكەین كە لە مادەی 35ی رەشنووسی دەستووری كوردستان جێگیركراوە، بەڵام لە حاڵەتی گەشەكردنی هەرێمدا بۆ دەوڵەت، ئەو كاتە سەقفی داواكاری ئێمەش بەرزتر دەبێتەوە و كوردستانیش دەبێت داواكارییەكانی ئێمە بە ئاسایی وەربگرێت و زەمانەتی یاسایی و دەستووریمان پێ بدرێت. لەلایەكی ترەوە هەندێك كێشەی زەوی و زارو موڵكایەتی لەدەڤەری بادینان هەیە، پێویستە چارەسەر بكرێت، هەروەها پێمان باشە ئەو یاسایەی لە پەرلەمانی كوردستان لەبارەی مافی پێكهاتەكانی هەرێمی كوردستان دەرچووە، جێبەجێ بكرێت، واتە وەك پێكهاتەیەكی جیاواز مافی ئەوەمان هەیە داهاتوویەكی مسۆگەرمان هەبێت. هەروەها ئاشوورییەكان لە سەرجەم شۆڕشە كوردستانییەكان بەشداربوون و رۆڵی باڵایان هەبووە لە رووی سیاسی و ئیداری و سەربازییەوە. كەواتە دەبێت ئەو شوێنپەنجەیە بمێنێت و رێزیشی لێبگیرێت.


* مەسیحییەكانیش لەناو ئەو لێژنە باڵایەن كە بڕیارە لەم ماوەیەدا سەردانی بەغدا بكات و بۆ پرسی ریفراندۆم و چەند كێشەیەكی تر گفتوگۆو دانوستاندن لەگەڵ بەغدا بكات، ئایا ئێوە هیچ ئومێدێكتان هەیە بەو گفتوگۆیانە بەتایبەتی لەكاتێكدا حكومەتی عێراق رایگەیاندووە كە ئەوان دان بە دەرئەنجامی ریفراندۆمدا نانێن؟
- حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ماوەی 10 ساڵە هەموو بەڵێن و پەیمانێكیان كە بە كوردستانیان داوەو جێبەجێیان نەكردووە، كە پەیوەندییان هەبووە بە دۆسێی بودجە و پێشمەرگەو ماددەی 140ی دەستوور و نەوت و غاز و دەیان بابەت و پرسی دیكە. كەواتە كاتێك ئەم بێ باوەڕی و بێ متمانەییەی كە زیاتر لە 10 ساڵە كەڵەكە بووە، ئەوا بە دڵنیاییەوە دەبێت هەوڵبدەین رێگاچارەی دیكە بدۆزینەوە بۆ دەربازبوون لەو قەیرانە. چونكە ئەو قەیرانە ئابوورییەی لە كوردستاندا هەیە، بەشی زۆری بەغدا لێی بەرپرسیارە. ئەگەر وانەبووایە رەنگە مەسەلەی ریفراندۆم دوابخرایە بۆ كاتێكی دیكە، ئەگەرچی خواستی سەربەخۆیی مەسەلەیەكی دیكەیە. بۆ نموونە، وەكو ئاشووری پێمان باشە ئەمڕۆ لە بری بەیانی ئاشووری سەربەخۆ بێت و كیان و دەوڵەتی خۆی هەبێت، واتا كوردستانیش مافی سرووشتی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆی هەبێت، بەرەچاوكردنی تایبەتمەندێتی هەرێمەكە لەبوونی نەتەوەو ئایینزای جیاجیاوە كە وا پێویستە سیستەمێكی سیاسی و ئیداری وا دروست بكەین لەخزمەتی ئایندەی سەرجەم پێكهاتەكاندا بێت، چونكە هونەرێكی گەورەیە كوردستان بۆتە نموونەی پێكەوەژیان نەك هەر لە سەر ئاستی عێراق، بەڵكو لەسەر ئاستی سەرجەم رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كەواتە گرنگە ئەم تایبەتمەندییانە بپارێزرێت لە پێناو بەهێزكردنی پێكەوەژیاندا، بۆ ئەوەی هەموو نەتەوەو ئایینزاكان لەخزمەتی پرۆسەی دیموكراتییەت و داهاتوودا بین.


* لێژنەیەكی باڵای ریفراندۆم پێكهاتووە كە بڕیارە بچێتە بەغدا، ئایا تەوەرەكانی كۆبوونەوەكانیان لەگەڵ بەرپرسانی بەغدا چۆن دەبن؟
- لێژنەكە پێكهاتووە لە 7 ئەندام كە دكتۆر رۆژ نوری شاوەیس سەرۆكایەتی دەكات و لە نوێنەرانی ( پارتی – یەكێتی – یەكگرتوو- توركمان – ئاشووری- ئێزیدی) پێكدێت و دكتۆر فوئاد حوسێن-یش لە خۆدەگرێت. لە سەردان و گفتوگۆكاندا لەگەڵ بەغدا لەوێ و لە میانەی گفتوگۆ لەگەڵ لایەنە عێراقییەكان باس لە ریفراندۆم و باسی پرسی سەربەخۆییشیان لەگەڵ دەكەین. لەوانەشە لەئەنجامی دانوستاندنی هەرێم لەگەڵ بەغدا شتێكی نوێ دەست بكەوێت. بەتایبەتی لەمەسەلەی چارەسەركردنی كێشە كەڵەكەبووەكانی 10 ساڵی رابردوو، خۆ ئەگەر بەغدا زەمانەتی جێبەجێكردن بدات، ئەوا رەنگە لە داهاتوودا قسەی دیكە هەبێت.
* ئایا لە سەردانەكەتاندا بۆ بەغدا تەنیا كۆبونەوە لەگەڵ لایەنە عێراقییەكاندا دەكەن، یاخود هەوڵدەدەن كۆبوونەوە لەگەڵ نوێنەری وڵاتانی وەك ئەمریكاشدا ئەنجام بدەن؟
-شاندەكەی ئێمە نوێنەری ئەمریكاو نەتەوە یەكگرتووەكان دەبینێت لە بەغدا، ئەوانیش هەر لە پەیوەندیدان و خەمخۆری ئەوەن كە كێشە دروست نەبێت بەهۆی ریفراندۆم، یان لە ئەنجامی ریفراندۆمەوە. واتە ئەوان سات بە سات چاودێری هەنگاوەكان دەكەن لەم رووەوە، بەتایبەتی پرسی ئەوەی گفتوگۆكان لەگەڵ بەغدا چۆن كۆتاییان دێت. ئەگەر ئەرێنی بێت، ئەوانیش پێیان خۆشە. لە راستیدا منیش ئەو قسەیەم كردووە كە بەغدا 10 ساڵ و زیاترە كە بەڵێن دەدات و جێبەجێی ناكات، بەڵام ئەمجارە دۆخەكە جیاوازترە لە هەل و مەرجەكانی پێشوو. ئەوەتا خەڵك و سەركردایەتی سیاسیی كوردستان بڕیاری ئەنجامدانی ریفراندۆمیان داوە. خۆ ئەگەر كەمترین كەموكوڕی لەلایەن بەغداوە هەبێت، ئەوا ئەم مەسەلەیە- پرسی ریفراندۆم- بەرەوپێش دەچێت، واتە لەم حاڵەتەدا بەغدا زیانی بەردەكەوێت، بۆیە ئەمجارە دەبێت بەغدا لەگەڵ خۆی و هەرێمی كوردستان راستگۆ بێت.


* چۆن لە هەڵوێستی وڵاتانی دەوروبەر دەڕوانیت لەبارەی ریفراندۆمەوە؟
- ئاشكرایە هەڵوێستی وڵاتانی دەوروبەرمان لەسەر ریفراندۆم باش نییە و بگرە هەندێكیشیان خراپە، هەڵوێستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بەو شێوەیە باش نییە كە ئێمە دەمانەوێت. بەڵام من بڕوام بە راوبۆچوون و هەڵوێستی ئەوان نییە لە ئێستادا. من چاوەڕوانی هەڵوێستی ئەوان دەكەم ئەگەر ریفراندۆم ئەنجام درا، كە دڵنیام –ناڵێم لە 100%- بەڵام لە 75% هەڵوێستیان دەگۆڕدرێت و دەبێتە هەڵوێستێكی ئیجابی لەبارەی ریفراندۆمەوە، ئەمە خوێندنەوەی شەخسی منە.