جۆن تیرمان بەڕێوەبەری جێبەجێكار و توێژەری باڵایە لە سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لە پەیمانگای تەكنیكی ماساشوسێتس، شارەزای چەند بوارێكی گرنگە، وەك چارەسەركردنی ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ناكۆكی ئیتنی، سیاسەتی دەرەكی و تیرۆریزم. بۆ شرۆڤەكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ناوچەكە بەگشتی و عێراق و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* چۆن وەسفی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەكەیت؟
- لە راستیدا پێناچێت ئیدارەی ترەمپ سیاسەتێكی تۆكمەی هەبێت، ئەوەی هەیە بریتییە لە كاردانەوە لە بەرامبەر پەرەسەندنەكاندا، وەك ئەوەی لە وڵاتێكی وەك سووریادا دەگوزەرێت لە پەیوەندی بە هەڵمەتی سەربازی دژ بە داعشەوە، لەگەڵ ئەو گوتارە توندەی لە دژی ئێران بەدی دەكرێت. كەواتە لەوانە بترازێ سیاسەتێكی تۆكمە بەدی ناكرێت. ئەوەی هەیە پشتیوانیكردنی وڵاتە شانشینەكانی كەنداوە لەبەرامبەر ئێران و، ئەو هەڵمەتە سەربازییەی لە دژی داعش لەئارادایە لە سووریا و عێراق، لەگەڵ پشتیوانییەكی زارەكیی ئەردۆغان و توركیا. بەڵام نازانرێت ئایا ئەو لەگەڵ پەرەپێدانی پرسی مافەكانی مرۆڤە؟ لەگەڵ پشتیوانیكردنە لە خۆبەڕێوەبەری كورددا؟ ئایا لەگەڵ رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێراندایە؟ ئێمە نازانین.


* باشە ئاكام و لێكەوتەكانی نەبوونی سیاسەتی تۆكمە لەلایەن ئەمریكاوە لە ئاست ناوچەیەكی ستراتیژیی گرنگی وەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چین؟
- گرفتئامێزترین پەرەسەندن بریتییە لە ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە، كە دەبێتەهۆی زیاتربوونی ناسەقامگیری و نائارامی لە ناوچەكەدا. لەگەڵ باڵادەستبوونی كەسە سەرسەختەكان لە ئێراندا، واتە دەرئەنجامی چاوەڕواننەكراوی لێدەكەوێتەوە، وەك ئەگەری ئەنجامدانی كردەوەی سەربازی لەلایەن ئەمریكا، یان ئیسرائیلەوە لە دژی ئێران. هەروەها پشتیوانی ئەمریكا لە سعودیە و وڵاتانی دیكە- و بە شێوەیەكی گشتی لە وڵاتە شانشینەكانی كەنداو- دژی قەتەر ناسەقامگیریی زیاتری لێدەكەوێتەوە، كە ئەم وڵاتانەش دارایی بۆ گرووپە جیهادییەكان دەستەبەر دەكەن. لە هەمان كاتدا پێموایە لێرە سەرنجێكی كەم چڕدەكرێتەوە لەسەر ئەوەی دەگوزەرێت لە نێوان توركیا و كوردی سووریا، لە هەمان كاتدا ئەوەی لە ناوخۆی توركیادا روودەدات، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە خۆسەپاندنی ئەردۆغانەوە. بۆچوونی شەخسیی من ئەوەیە پێویستە توركیا بخرێتەبەردەم بەرپرسیارێتی كردەوە دژ بە دیموكراتییەكانی و رەنگە پێویست بكات لە سەرجەم دامەزراوە ئەوروپییەكان رەتبكرێتەوە، لە نێویاندا لە رێكخراوی ناتۆ.
* ئاشكرایە لە ئێستادا ئێران بە قووڵی رۆچۆتە نێو عێراق و سووریا و لوبنانەوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەبێت ئەمریكا رێگاچارەیەكی پتر توندتر بگرێتەبەر لە ئاست ئێراندا، یاخود دەتوانێت لە رێی گفتوگۆوە كێشەكان لەگەڵ ئێراندا بەلایەكدا بخات؟


- سەرەتا پێویستە پرسیاری ئەوە بكەین بۆچی ئێران رۆچۆتە رەوشی ئەم وڵاتانەوە، ئەوەی پەیوەندی بە سووریاوە هەبێت، ئەوا پەیوەندی ئێران لەگەڵ ئەو وڵاتەدا پەیوەندییەكی درێژخایەنە كە رژێمی ئەسەدیش رۆڵێكی زۆر سلبی دەبینێت و ئەمریكاش دەستڕۆیشتووییەكی كەمی هەیە لە سووریادا. هەروەها پەیوەندی ئێرانیش بە لوبنانەوە پەیوەندییەكی دوورو درێژە، لە رێی حزبوڵاوە، كە لەوێشدا ئەمریكا كاریگەرییەكی كەمی هەیە. ئەوەی پەیوەندی بە وڵاتی یەمەنەوە هەبێت، ئەوا تا راددەیەك دۆخەكە جیاوازە، چونكە تا راددەیەك پەیوەندییەكە ناڕاستەوخۆیە، كە دۆخەكە بەهۆی دەستتێوەردانی سعودییەوە خراپتر بووە، كە لەوێدا ئەمریكا دەستڕۆیشتووییەكی زیاتری هەیە، بەهۆی پەیوەندییەكانی لەگەڵ سعودیە. بۆیە پێموایە دەبێت هەوڵێكی فرەلایەنی نێودەوڵەتی بدرێت بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی یەمەن و راگرتنی كارەساتی مرۆیی لەو وڵاتە، ئەمەش دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی بارگرژییەكانی نێوان ئێران و وڵاتانی كەنداو. كەواتە پێموایە بوارێك هەیە بۆ ئەوەی دیپلۆماسییەت رۆڵی هەبێت تێیدا، من باوەڕم وانییە ئەمریكا دەستڕۆیشتووییەكی ئەوتۆی سەربازی هەبێت بۆ ئەوەی رێگری لە دەستڕۆیشتوویی ئێران بكات لە هەندێ بەشی دیاریكراوی ناوچەكەدا. لە عێراقدا زۆرینەی پێكهاتەی وڵاتەكە شیعەیە و سەركردایەتی شیعەش پەیوەندییەكی بەهێزیان لەگەڵ ئێراندا هەیە، ئەمەش شتێكی حەتمیە و راستییەكە تەنانەت پێش داگیركارییەكەی ساڵی 2003 لە ئارادا بوو. كەواتە جێی سەرسوڕمان نییە كە دەستڕۆیشتوویی ئێران لە عێراقدا لە هەڵكشاندا بێت. كەواتە بە شێوەیەكی گشتی پێموانییە سەركێشی سەربازی زۆر بەرهەمدار بووبێت. لەبەر ئەوە من لەگەڵ ئەوەدام رێگاچارەیەكی دیپلۆماسی بگیرێتەبەر بۆ خستنەڕووی هۆكارەكانی تێوەگلانی سوپای پاسداران، یان هێزی قودس لەو ناوچانەدا، لەگەڵ تاوتوێكردنی چارەسەركردنی كێشەی سووریا و ئەگەری كشانەوەی ئێران لە ناوچەی شام بە گشتی، ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە، بەڵام ئەگەر بێتو رووبدات، ئەوا لە رێی فشاری دیپلۆماسی نەك سەربازییەوە روودەدات، چونكە فشارێكی سەربازی نییە لە دژی ئێران پیادەی بكەین لە سووریا، یان لوبنان.


* دۆخی سووریا بە تەواوەتی ئاڵۆز بووە، پێتوایە چارەسەرەكە لە چیدا خۆی دەبینێتەوە و ئایا رۆڵی رووسیا لەو رووەوە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟
- سەرەتا دەبێت ئەو كوشتار و ئاوارەبوونە رابگیرێت، لەگەڵ كردارەكانی شەڕدا كە كاریگەرییان لەسەر خەڵكانی مەدەنی هەیە، بە هیوای ئەوەی بتوانرێت هەندێ لە ئاوارە و پەنابەرەكان نیشتەجێ بكرێنەوە. پێموانییە هیچ كەسێك چارەسەرێكی باشی هەبێت بۆ ئەم دۆخە. پێدەچێت بەلای كەمەوە لە مەودای نزیكدا ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە بە پشتیوانی رووسیا و ئێران، هەروەها كەم تا زۆر پێویستە ئەمریكا ئەو راستییە قبووڵ بكات كە ئەوە واقیعەكەیە، هەمیشەش واقیعەكە ئەوە بووە كە شەڕە ناوخۆییەكە نابێتەهۆی لەناوبردنی ئەسەد. لەگەڵ ئەوەشدا رێی تێدەچێت هەندێ گفتوگۆ بكرێت لەبارەی ناوچەی خۆبەڕێوەبەیی كوردی ئەو وڵاتەوە. بەڵام لە ئێستادا دەبێت ئامانجە سەرەكییەكە ئامانجێكی مرۆییانە بێت، واتە راگرتنی ئەو كوشتارە بێت كە لە ئارادایە، كە هیچ گومانی تێدا نییە رژێمەكە لێی بەرپرسیارە. ئەوەی پەیوەندی هەبێت بە رووسیاوە، ئەوا پێموایە ئەو وڵاتە دەتوانێت رۆڵێكی سەقامگیركار ببینێت ئەگەر ئەم بڕیارە بدات، چونكە بەهۆی ئەو دەستڕۆیشتووییەی هەیەتی دەتوانێت قەناعەت بە ئەسەد بهێنێت بۆ ئەوەی بگاتە جۆرێك لە رێككەوتن لەگەڵ ركابەرەكانیدا، بەڵام ئەنجامدانی ئەم كارەش لە رووی كردارییەوە كارێكی دژوارە. بە كورتی پێموایە رووسیا دەتوانێت رۆڵێكی ئیجابی ببینێت، بەڵام دڵنیا نیم لەوەی ئایا ئامانجەكانی چین لەو وڵاتەدا.


* بەم دواییە كۆنگرێسی ئەمریكا سزای زیاتری بەسەر رووسیادا سەپاند و سەرۆك ترەمپیش لە كاتی واژۆكردنی ئەو سزایانەدا باسی لە رۆڵی تێكدەر و ناسەقامگیركاری رووسیا كرد، پێتوایە ئەم سزا و لێدوانانەی ئەگەری هاوكاری نێوان رووسیا و ئەمریكا كەم دەكەنەوە؟
- زەحمەتە بتوانین پێشبینی بكەین ئایا پەیوەندی نێوانیان چۆن دەبێت، مەبەستم ئەوەیە ترەمپ لە پێگەیەكی لاوازدایە بۆ ئەوەی بكەوێتە ژێر باری دەستڕۆیشتوویی رووسیاوە، كە پێموایە دەستڕۆیشتووییەكەش سروشتێكی دارایی هەیە، چونكە ترەمپ قەرزاری ئۆلیگارە رووسییەكانە كە هەوڵدەدات ئەمەش بشارێتەوە، ئەمەش ئەو دەستڕۆیشتووییەیە كە حكومەتی رووسیا هەیەتی بەسەریەوە. كەواتە ئەمە كارێكی دیپلۆماسی ئاسایی نییە، بەڵكو دۆخێكی زۆر نائاساییە. ئەوەی پەیوەندی بە سزاكانیشەوە هەبێت، ئەوا پتر پەیوەستن بە ئۆكرانیا و بە پرسی كریمیاوە. كە من ئەم سزایانە بە گونجاو دەزانم، چونكە ناكرێت بوار بە رووسیا بدەیت دەست بەسەر خاكدا بگرێت لە كریمیا و ئاگری شەڕی ناوخۆیی لە ئۆكرانیا خۆش بكات و هیچ كاردانەوەیەكیش نەگریتەبەر. ئەمە بۆ هەموو شوێنێكی دیكە راست و دروستە و تەنیا پەیوەست نییە بە رووسیاوە. سەپاندنی سزاش شێوازێكی ناوتوندوتیژی كاردانەوەیە، كە ئەم سزایانەش ئازاربەخش دەبن بۆ رووسیا لە رووی داراییەوە زیانی بەرچاوی پێدەگەیەنن. ئەگەر پرسیاری ئەوەش بكرێت ئایا دەكرێت هاوشان بە سەپاندنی سزاكان كاری دیپلۆماسی ئاسایی ئەنجام بدرێت، ئەوا دەبێت باس لەوە بكەین كە كاتێك لەبارەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەوە گفتوگۆ لەگەڵ ئێراندا دەكرا، سزا بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپێندراوبوو، كە رووسیا خۆی هاوكار بوو لەم رووەوە. كەواتە دەكرێت پەیوەندی و كاری دیپلۆماسی لەگەڵ رووسیادا لەبارەی مەسەلەكانی دیكەوە ئەنجام بدرێت، بەڵام ئۆكرانیا پرسێكی ئاڵۆزە، سووریا تا راددەیەك پرسێكی ئاڵۆزە لە پەیوەندییەكاندا. كەواتە ئەمە دۆخێكی نائاساییە، نەك تەنیا لەبەر لاوازییەكانی ترەمپ، بەڵكو بەهۆی ناكارامەیی وەزیری دەرەوە، تیلیرسۆن، كە ئەویش پەیوەندیی شەخسی هەیە لەگەڵ پوتین، ئەویش پێناچێت دیپلۆماتكارێكی كارامە بێت، كە چەندین پۆستی گرنگی لە وەزارەتەكەیدا بە بەتاڵی هێشتۆتەوە و پێناچێت بایەخ بە ئەنجامدانی ئەركە ئاساییەكانی وەزارەتی دەرەوە بدات. كەواتە ئەمە دۆخێكی نائاساییە و پێشبینیكردنیشی زەحمەتە.


* ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ دۆخی عێراق، ئەوا راستە رزگاركردنی موسڵ سەركەوتنێكی گەورەی سەربازی بوو، بەڵام هێشتا ناتوانین بڵێین ئەركەكە تەواو بووەو شەڕەكە كۆتایی هاتووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئەمریكا چۆن دەتوانێت هاوكار بێت بۆ ئەوەی هەوڵەكانی ئاشتەوایی و سەقامگیركردن لە عێراقی دوای داعشدا سەركەوتوو بن؟

- لە راستیدا ئەوەی لە عێراقدا دەگوزەرێت دۆخێكی زۆر سەختە، چونكە ئاكامە مرۆییەكانی شەڕ لەم وڵاتەدا زۆر گەورەن، ژمارەیەكی زۆری خەڵكانی مەدەنی ئاوارە بوون، ژمارەیەكی زۆریشیان كوژراون و بریندار بوون و ژیانیان وێران بووە. بە بۆچونی من پێویستە ئەمریكا لە رووی ئابوورییەوە هاوكار بێت بۆ دووبارەئاوەدانكردنەوەی ئەو ناوچانەی وێران بوون لە عێراق، چونكە ئەوە داگیركارییەكەی ساڵی 2003وە سەریكێشا بۆ هەموو ئەمانە، واتە داعش بوونی نەدەبوو، ئەگەر داگیركاری عێراق نەبووایە. كەواتە ئەمریكا لەم رووەوە قەرزاربارە، ئەگەرچی هاوكار بوو لە رزگاركردنەوەی شاری موسڵدا. كەواتە دەبێت هاوكاربێت لە بنیادنانەوەی شارەكان و بنیادنانەوەی ژیان، هەروەها پێویستە- ئەمە بەرپرسیارێتی حكومەتی عێراق و لایەنەكانی دیكەی نێو عێراقە بە كورد و بارزانییەوە- دۆخێك دروست بكرێت تاوەكو ئەم گرووپە جیهادییانە گەشە نەكەن، ئەمە مەسەلەیەكی ئاڵۆزە و كاتێكی زۆر دەخایەنێت. چونكە ئەوە بۆ 13 ساڵە عێراق لە شەڕەدایە و ئەم شەڕەش پەلیكێشاوە بۆ شوێنەكانی دیكەی وەك سووریا. كەواتە ئەوە بەرپرسیارێتی لایەنە عێراقییەكانە كە كار بۆ ئاوەدانكردنەوە بكەن، واتە دەبێت ئەم پرۆسەیە بە سەركردایەتی عێراقییەكان بێت و بەرئەنجامی كۆدەنگی بێت لە نێوان سەرجەم لایەنە پەیوەندیدارەكاندا.
* هەروەك دەزانن چەندین كێشەی هەڵپەسێردراو لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقدا هەن كە پەیوەستن بە دابەشكردنی داهات و پرسی ناوچە ناكۆكی لەسەرەكان و هتد، بە چەشنێك كوردستان پێیوایە جگە لە سەربەخۆیی رێگەیەكی دیكەی لەبەردەمدا نییە، ئایا ئەمە هەنگاوێكە بە وریاییەوە هەڵگیراوە؟ بۆچونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟


- زەحمەتە ئەوە یەكلابكەینەوە ئایا ئەم هەنگاوە بە وریاییەوە هەڵگیراوە. لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە دەوڵەتی كوردی درەنگوەخت كەوتووە و دەبوو پێشتر دابمەزرایە، بە راستی كاتی ئەوە هاتووە وڵاتانی ئەمریكا و رووسیا و یەكێتی ئەوروپا و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكە- كە بۆ ماوەیەكی زۆر پەیوەستن بەم پرسەوە- كە ئامرازی سەربازی و ئابوورییان لەبەردەستدایە كاربكەن بۆ ئەوەی ئەمە رووبدات. پێویستە ئەندامە هەمیشەییەكانی ئەنجومەنی ئاسایش كۆببنەوە و گفتوگۆ لەبارەی ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتی كوردییەوە بكەن، پێموایە ئەمە درەنگوەخت كەوتووە. من دەزانم توركیا بەرهەڵستی دەكات، بەڵام بە باوەڕی من توركیا وەك گەمەكارێكی شەرعی خۆی لە گەمەكە بردۆتەدەرێ بەهۆی خۆسەپێنییەكانی ئەردۆغانەوە. هەرێمی كوردستان وەك نیشتمانی ئاوات و خەونی كورد شوێنێكی لۆژیكییە بۆ ئەوەی دەست بە پرۆسەی سەربەخۆیی بكرێت لەگەڵ بەشێكی سووریادا، بەڵام پێموانییە ئێران رازی بێت دەستبەرداری خاك بێت، بە دڵنیاییەوە توركیاش بەمە رازی نابێت. بەڵام ئەگەر بیر لە پلانی دوورودرێژی سەد ساڵە بكەینەوە بۆ دروستكردنی نیشتمانی كورد، ئەوا دەكرێت لە هەرێمی كوردستانەوە دەست پێبكات و ئەگەری ئەوەش هەیە بە تێپەڕبوونی كات بەرفراوان بێت. بەڵام هەروەك وتم دامەزراندنی ئەم دەوڵەتە درەنگ كەوتووە.