جەیمس لێبۆڤیچ پڕۆفیسۆری زانستی سیاسی و كاروباری نێودەوڵەتیی لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی جۆرج واشنتۆن، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك تیۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی، داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی، ناكۆكی نێودەوڵەتی. بۆ تاوتوێكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بۆ كێشە و تەحەددییەكانی ئەم ناوچەیەو چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

ئێران سوودمەندی سەرەكییە لە شەڕی دژی داعش و ئەمریكا ناهێڵێت بەمجۆرە دریژە بكێشێت



* بە شێوەیەكی گشتی هەڵسەنگاندنت بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چییە؟
- لە راستیدا من پێموایە دۆناڵد ترەمپ بە باشی ئیدارەی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی نەكردووە، بەتایبەتی لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. هەروەها ئەو كەسانەی لە واشنتۆن چاودێری ئەم پرسە دەكەن، بۆیان روون نەبۆتەوە كە ئایا دەقاودەق سروشتی سیاسەتەكەی ئەو چییە، چونكە چەندین دەنگی جیاواز و رێچكەی ناجێگیر لە ئاست تێكڕای ناوچەكانی جیهاندا بەدی دەكرێت لەلایەن ئیدارەی ئەمریكاوە. ئەوەی بە دیاریكراوی پەیوەندی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە هەبێت، ئەوەی بەدی دەكەین ئەوەیە كە رێكس تیلێرسۆن (وەزیری دەرەوە) لێدوانێك دەدات، دواتر جەیمس ماتیس (وەزیری بەرگری) لێدوانێكی دیكە دەدات، لە كاتێكدا سەرۆكی ئەمریكا شتێكی دیكە دەڵێت. مەبەستم ئەوەیە بڵێم دۆخەكە بە چەشنێكە كە هەر بەرپرسێكی ئیدارەكەی ترەمپ و هەر راوێژكارێك بۆ خۆی لێدوان دەدات بە بێ ئەوەی روون بێت كە كێ بە ناوی ئیدارەكە دەدوێت، چونكە تەنانەت ترەمپیش پێچەوانەی لێدوانەكانی پێشووی قسە دەكات. بۆ نموونە ئەگەر لەو مشتومڕە بڕوانین كە لەسەر قەیرانەكەی قەتەر دروست بووە، ئەوا دەبینین كە دوای سەردانەكەی بۆ سعودیە، ترەمپ پشتیوانی خۆی بۆ سعودیە و ئیمارات دەردەبڕێت، بەڵام دواتر وەزیری دەرەوە رێكس تیلێرسۆن دێت و لێدوانێكی ئاشتەوایی لە ئاست قەتەردا دەدات. هەروەها لە پرسی فەلەستین و ئیسڕائیلیشدا، ترەمپ هەڵدەستێت بە ناردنی جارێد كوشنەر – هاوسەری كچەكەی- بۆ ئەوەی دەست بە گفتوگۆكانی ئاشتی بكرێت، بەڵام دەبینیت دواتر وا دەردەكەوێت كە ئیدارەی ئەمریكا سەرنج و بایەخی لەسەر ناوچەیەكی دیكە چڕ كردبێتەوە. ئەوەی پەیوەندی بە سووریاشەوە هەبێت، ئەوا ئاشكرایە دۆخێكی ئاڵۆز لەو وڵاتەدا هەیە و ئیدارەی ئەمریكاش دوچاری دژواری بۆتەوە لە گرتنەبەری سیاسەتێكی جێگیر لە ئاست ئەو وڵاتەدا.

* ئەمریكا دەتوانێت چی بكات بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخی هەڵكشاوی ئەم ناوچەیە؟ ئایا پێتوایە پێویستە ئەمریكا هەوڵی زیاتر بخاتەگەڕ بۆ هاوكاریكردنی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یاخود چارەسەرەكە ئەوەیە ئەمریكا خۆی بەدووربگرێت لەم ناوچەیە و دوورەپەرێز بێت؟
- من باسی ئیدارەی ترەمپ ناكەم، بەڵام باوەڕم وایە ئەمریكا لە ئایندەدا دەتوانێت رۆڵێكی كاریگەر بگێڕێت. بە باوەڕی من بەشێكی كێشەكانی ناوچەكە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەمریكا دەستی لە رۆڵی خۆی هەڵگرت و بواری دا هێزەكانی دیكەی ناوچەكە رۆڵ بگێڕن، وەك رووسیا و ئێران كە خاوەنی ئەجێندا و ئامانجێكن كە لەگەڵ خواستی بەدیهێنانی ئاشتی و ئارامی بۆ ناوچەكە یەكناگرێتەوەو تەنیا كار بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەكەن. لە هەمان كاتدا دەستتێوەردانیش رەنگە مەترسیی ئەوەی لێبكەوێتەوە كە لایەنی دەستێوەردەر بەرپرسیارێتییەكان هەڵبگرێت، واتە دۆخێك بخوڵقێنێت كە خەڵكەكە بەرپرسیارێتی نەگرنەئەستۆ. بۆ نموونە ئێمە بینیمان لە مامەڵەی ئەمریكا لەگەڵ حكومەتەكەی مالیكیدا، كە سوپای ئەمریكا لە عێراقدا ئامادە بوو بارگرانیی پاراستنی ئاسایش لە ئەستۆ بگرێت، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی مالیكی دەستی واڵا بێت بۆ ئەنجامدانی ئەو كارانەی كە تەنیا خزمەتیان بە بەرژەوەندییە خۆپەرستییەكانی خۆی دەكرد، واتە مالیكی دەستی دایە پشتیوانیی چەند كەسایەتی و گروپێك و حكومەتەكەی بە شێوەیەك رێكخستەوە كە لە بەرژەوەندی سیاسیی خۆی بشكێتەوە، لە كاتێكدا ئەو هەنگاوانە هاوكار نەبوون و نەبوونە هۆی ئەوەی لە مەودای دووردا ئاسایش و ئارامی دەستەبەر بێت. كەواتە یەكێك لە مەترسییەكانی دەستتێوەردان ئەوەیە كە تۆ ئەرك و بەرپرسیارێتییەكان لە ئەستۆ بگریت، بەو شێوەیە بوار بۆ كەسانی دیكە دروست بكەیت كە شوێن بەرژەوەندییە تایبەتیەكانیان بكەون، ئەگەرچی لەسەر حیسابی سەقامگیری وڵاتەكەش بێت. كەواتە من لەگەڵ ئەوەدام ئەمریكا بایەخ بە پرسەكانی ئەم ناوچەیە بدات و بەشدار بێت، بەڵام نابێت دەستتێوەردانی ئەمریكاش وەك چارەسەرێكی سیحری لێكبدەینەوە، بەڵكو بۆی هەیە كێشەی جیاواز بخوڵقێنێت.

* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە سیاسەتێكی ناجێگیر و بگرە دژبەیەك لە ئاست ئەم ناوچەیەدا پیادە دەكرێت لەلایەن ئیدارەی ئەمریكاوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئاكام و لێكەوتەكانی نەبوونی سیاسەتێكی روون و جێگیر لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چین؟
- لە راستیدا زەحمەتە ئەمە یەكلا بكەینەوە، چونكە ئەوە بەندە بە دۆخی هەر وڵاتێكەوە، بۆ نموونە، ئەگەر ئێمە باسی عێراق بكەین، ئەوا لە ئێستادا هەوڵەكان لە تێكشكاندنی داعشدا چڕكراونەتەوە، لە كاتێكدا روون نییە ئایا سیاسەتی درێژخایەنی ئەمریكا چییە لە ئاست ئەم وڵاتەدا، بەو پێیە نازانرێت دەرئەنجامەكە لە مەودای دووردا چی دەبێت. بەڵام ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت ئەوەیە لە میانەی تێكشكاندنی داعش لە عێراقدا هەست بە بەهێزبوونی میلیشیا شیعەكان و گەورەبوونی دەستڕۆیشتویی ئێران بەگشتی دەكرێت. لەلایەكی دیكەوە دیار نییە ئایندەی سوننەكان لە عێراقدا چی دەبێت، چونكە پاككردنەوەی موسڵ لە داعش مەسەلەیەكە و دەستەبەركردنی ئارامی و ئاسایش لە مەودای دووردا مەسەلەیەكی دیكەیە، ئەمەش بەوە دەستەبەر دەبێت كە سوننەكان هەست بكەن حكومەتی عێراقی نوێنەرایەتی بەرژەوەندییەكانیان دەكات. چونكە ئەگەر ئێمە ئاوڕ بۆ شەش ساڵ بەر لە ئێستا بدەینەوە، ئەوا دەبینین كە ئیدارەدانی پرسی ئەمنی لەلایەن حكومەتی عێراقەوە دەرئەنجامی مەترسیداری لێكەوتەوە، كە بینیمان ستەمكردن لە سوننەكان بووە هۆی ئەوەی دۆخێك بخوڵقێت كە داعش بێتەئاراوە و ئەو گروپە رادیكاڵانە بگەڕێنەوە و پێگەیان بەهێز بێت كە لە ساڵەكانی 2005 و 2006 و 2007دا ئاگری شەڕی ناوخۆییان خۆش دەكرد. ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە پاككردنەوەی شارەكان لە گروپە تیرۆریستیەكان جیاوازە لەپرسی دەستەبەركردنی ئارامیی و ئاسایشێكی درێژخایەن، لەم روانگەیەشەوە زەحمەتە بتوانین ئەوە یەكلا بكەینەوە ئایا لە ئایندەیەكی نزیكدا دۆخەكە ئارامی و ئاسایش بەخۆوە دەبینێت. ئەوەی پەیوەندی بە دۆخی سووریاشەوە هەبێت، ئەوا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی ئیدارەی ئۆباما، ئەوە بەدی دەكەین كە ئەمریكا جۆرێك لە هاوسەنگی پیادە كردووە، چونكە لەلایەك ئەو چارەسەرە سیاسییانەی پەسەند دەكرد كە پێدەچوو بوار بە مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بدەن، لەلایەكی دیكەوە پشتیوانیی ئەو گروپانەی دەكرد كە بەرهەڵستكاری حكومەتەكەی ئەسەد بوون. هەروەها ئیدارەی ئۆباما تەفزیڵی كاركردنی لەگەڵ كوردی سووریادا كرد، لە ئێستاشدا پێدەچێت ئیدارەی ترەمپ درێژە بە هەمان هاوسەنگی بدات، واتە – وا دەردەكەوێت- كە لەلایەك لەگەڵ ئەو رێگاچارە سیاسییانەدا بێت كە بوار بە مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بدەن، لە هەمان كاتدا پشت بە كوردی ئەو وڵاتە ببەستێت بۆ تێكشكاندنی داعش.


* بەڵام هەروەك دەزانن بەشێكی سەرەكیی كێشەكە لە سووریا دەستڕۆیشتوویی و كاریگەری ئێرانە لەو وڵاتەدا، پرسیارەكە ئەوەیە چۆن دەكرێت كاریگەری و هەژموونی ئێران لەو وڵاتەدا سنووردار بكرێت بۆ ئەوەی رێگە خۆش بكرێت بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی؟
- لە راستیدا ئەگەر بێت و گروپە بەرهەڵستكارەكانی سووریا بتوانن لە بەرەیەكی هاوبەشدا یەكبگرن و ئەگەر بتوانن لە رووی سەربازییەوە بەهێز بن، بەوا بە دڵنیاییەوە ئەمە دەرئەنجامێكی خوازراو دەبێت، بەڵام ئەمە ئەو واقیعە نییە كە تێیدا دەژین، چونكە واقیعەكە ئەوەیە كە چەندین پارت و بەرژەوەندی جیاواز لە ئارادان. بۆ نموونە، دەبینیت كە گروپە بەرهەڵستكارەكانی سووریا ئەوەندە بەهێزن كە بەشێك لە خاكی ئەو وڵاتە بخەنەژێر دەستی خۆیانەوە، لە كاتێكدا ئەوەندە بەهێز نین كە بتوانن رژێمی ئەو وڵاتە بگۆڕن. بە كورتی واقیعی سووریا ئاڵۆزە، چونكە كاتێك دەبینیت ئیدارەی ئەمریكا هاوكاری كوردی ئەو وڵاتە دەكات، ئەوا ئاڵۆزی و بارگرژی لەگەڵ توركیا و گروپە عەرەبەكاندا بۆ دروست دەبێت. هەروەها لە ئایندەشدا ئاستی گرژییەكانی نێوان حكومەتی سووریا و ناوچە كوردییەكە زیاتر دەبێت، ئەوا حكومەتی سووریا دەسەڵاتی خۆی بەهێز دەكاتەوە و كاتێك ناكۆكییەكان لەسەر كۆنتڕۆڵكردنی خاك هەڵدەكشێن. كەواتە لە ئێستادا دۆخێكی پڕ لە تەحەددی لە ئارادایە، چونكە هەروەك ئاماژەم پێكرد زیادكردنی هاوكارییە سەربازییەكانی بۆ كوردی ئەو وڵاتەدا ئاستی گرژییەكان لەگەڵ توركیادا زیاتر دەكات، بەڵام هەرچۆنێك بێت تەركیزی ئیدارەی ئێستای ئەمریكا و تەركیزی ئۆباماش لە كۆتایی دەسەڵاتەكەیدا بریتی بووە لە تێكشكاندنی داعش، بەڵام ئەمەش چارەسەرێكی كورتخایەنە و نابێتە هۆی دەستەبەركردنی ئاسایش بۆ سووریا و پاراستنی بەرژەوەندییەكانی گروپە جیاوازەكان لەو وڵاتەدا.
* ئێوە ئاماژەتان بەوە كرد كە هەموو تەركیزی ئەمریكا لەسەر شەڕی داعشە، ئایا ئەمریكا لەم نێوەندا چاوپۆشی لە رۆڵی ئێران كردووە لە ناوچەكەدا؟ ئایا ئێران سوودمەندی سەرەكی نییە لەو بارودۆخەكە لەم ناوچەیەدا دروست بووە

- من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە ئێران سوودمەندی سەرەكییە لەم نێوەندەدا، بەڵام من دەستەواژەی چاوپۆشی بەكارناهێنم، چونكە ئەو كەسانەی لە نێو ئیدارەی ئەمریكادا كاردەكەن، هەروەها شرۆڤەكارانی دۆخەكە ئەوەیان لەبەرچاوە كە چۆن پێگەی ئێران لە سووریا و عێراقدا بەهێز بووە. لەلایەكی دیكەوە ئیدارەی ترەمپ ئاماژەی بەوە كردووە كە ئۆباڵی كێشەكانی ناوچەكە لە ئەستۆی ئێرانە و ئێران بە پشتیوانی سەرەكیی تیرۆر وەسف دەكات، لەلایەكی دیكەوە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەش بە یەكێك لە رێككەوتنە خراپەكان لەقەڵەم دەدات، ئەگەرچی تا ئێستا پێوەی پابەند بووە- كە ئەمەش گومانی دروستكردووە لەبارەی ئەوەی تا چەند جددییە لە بەرهەڵستیكردنی رێككەوتنەكە-. كەواتە ئەمریكا سڵی لەوە نەكردۆتەوە لە ئاماژەكردن بەوەی ئێران دەستی هەیە لە هەموو كێشەكانی ناوچەكەدا. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی پێدەچێت كێشەكانی ئەم ناوچەیە كێشەی درێژخایەن بن، هەروەها لەگەڵ ئەوەی ئەمریكا خوازیاری پاشەكشەپێكردنی پێگەی ئێرانە لە ناوچەكەدا، بەڵام پێناچێت دەستڕۆیشتوویی و میكیانیزمی پێویستی هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە.
* ئەگەر باس لە بارودۆخی عێراق بكەین، ئەوا پرسیارەكە ئەوەیە چۆن لە واقیع و لە ئایندەی ئەم وڵاتە دەڕوانیت؟
- لە راستیدا من پێموایە پەرەسەندنەكان بە ئاڕاستەی ئەوەن كە كورد خۆبەرێوەبەری زیاتر بەدەست بهێنێت، باوەڕم وایە كورد لە كۆتاییدا رێگەی خۆی دەگرێتەبەر، تەنانەت ئەگەر بە شێوەیەكی فەرمیش لە چوارچێوەی عێراقێكی یەكگرتوودا بێت، چونكە بونیادە فیدڕاڵییەكە ئاستێكی خۆبەڕێوەبەریی زیاتر بە كورد دەدات، بە دڵنیاییەوەش دروستبوونی كۆمارێكی كوردی بە دوور نابینم.
* پێتوایە دروستبوونی ئەم دەوڵەتە ببێتە هۆكارێك بۆ سەقامگیری لە ناوچەكەدا؟
- رەنگە گۆڕانكارییەكە لەوەدا بێت كە كێشەیەكی ناوخۆیی بگۆڕێت بۆ كێشەیەكی نێودەوڵەتی، مەبەستم ئەوەیە لەبەر ئەوە كەمینەی كوردی لە وڵاتانی وەك توركیا و ئێراندا هەن، ئەوان وەك سەرچاوەی گرژی و هەڕەشە مامەڵە لەگەڵ كوردستان بكەن.
* پێشبینییەكانت بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە چین؟
- لە راستیدا من كەسێكم بۆ چەندین ساڵە توێژینەوە لەسەر ئەم ناوچەیە دەكەم و دەستم لە پێشبینیكردن هەڵگرتووە لەبارەی ئەگەری هاوكاری و ئاشتیی درێژخایەنەوە، چونكە ئەمە ناوچەیەكی ئاڵۆزە و بانگەشەی ئاڵۆزی تێدایە و پڕە لە بارگرژی مێژوویی، لەبەر ئەوە سەختە بتوانین وێنایەكی ئیجابی لەبارەی داهاتووە بكێشیت.