پیتەر ویڵهوۆێر پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی (Western Michigan)، بڕوانامەی دكتۆرای لە زانستی سیاسی لە زانكۆی جۆرجیا بەدەست هێناوە، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە وەك پارتە سیاسییەكان، سیاسەت و ئایین و سیاسەتی رەگەزپەرستی. بۆ تاوتوێكردنی رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ئەم ناوچەیە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* چۆن لە بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت، بەتایبەتی لە پەیوەندی بە پەرەسەندنی شەڕی داعشەوە؟
- ئاشكرایە لە ئێستادا بوونی داعش لە داكشان و لاوازبووندایە، ئەمەش كاریگەری باشی دەبێت لەسەر دامەزراوە سیاسییەكانی ناوچەكە و عێراق، چونكە تا ئەو كاتەی شەڕی دژ بە داعش بكەن، ئەوا ناپەرژێنەسەر بایەخدان بە كێشە ناوخۆییەكانی دیكە. واتە ئەگەر داعش وەك كێشە و ئەولەوییەتی ژمارە یەك نەمێنێتەوە، دەرفەت دەڕەخسێت بۆ پەرەپێدانی ئابووری و باشتركردنی دۆخە ئەمنییەكە.
* ئێوە دەستتان خستەسەر خاڵێكی گرنگ كە پەیوەستە بە دامەزراوە سیاسییەكانەوە، ئێستا ئێمە دەزانین كە داعش لە موسڵدا و لە رووی سەربازییەوە تێكشكێندرا، ئایا پێویستە هەوڵ و هەنگاوەكانی داهاتوو چی بن بۆ ئەوەی جارێكی دیكە دەرفەتی سەرهەڵدانی گرووپە تیرۆریستی و رادیكاڵەكان دروست نەبێتەوە؟
- لە راستیدا سەرجەم دامەزراوەكان گرنگن، بە دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكانیشەوە، واتە گرنگە كار لەسەر پتەوكردنی پەیوەندییە خێزانییەكان و بەهێزكردنی كۆمەڵگە مەحەلییەكە بكرێت. بەڵام لە هەمان كاتدا پێویستە پەرە بە ژێرخانیش بدرێت، لە نێویاندا كەرتی پەروەردە و دەستەبەركردنی چاودێری تەندروستی، كە لەم رووەوە گرنگە خەڵكەكە لەسەر ئاستی مەحەلی دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی زیاتریان بۆ دەستەبەر بكرێت بۆ ئەوەی خۆیان هەوڵەكانیان بەو ئاراستەیەدا بخەنەگەڕ.


* بەڵام ئایا پێویستە چ جۆرە بونیادێكی حوكمڕانی پیادە بكرێت بۆ ئەوەی بتوانرێت ئارامی و سەقامگیرییەكی درێژخایەن دەستەبەر بكرێت؟
- لە راستیدا زەحمەتە بتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە چ شتێك سەركەوتوو دەبێت، ئەوەی من بەدیم كردبێت، ئەو كاتە بونیادێكی مەركەزی حوكمڕانی كارا دەبێت كە دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی بەهێز هەبێت، بەڵام ئەگەر دەسەڵاتی جێبەجێكردن وەك پێویست بەهێز نەبوو، ئەوا ناتوانێت دەسەڵاتێكی زۆر پیادە بكات، یاخود كاریگەرییەكی ئیجابی هەبێت. لەبەر ئەوە تاوەكو خەڵكەكە لەسەر ئاستی مەحەلی هەست بكەن خۆیان كۆنتڕۆڵی كاروبارەكانی خۆیان دەكەن و هەست بە خاوەندارێتی دامەزراوەكان بكەن، ئەوا ئەمە یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەئارای گەشەكردن، بەڵام دەكرێت هەندێ پرسی دیكە لەسەر ئاستی نەتەوەیی رێكبخرێن، وەك مەسەلەی بەرگری و پەرەپێدانی ژێرخانی بنەڕەتی. واتە دەبێت لێرەدا دابەشكارییەك یان هاوسەنگییەك هەبێت لە نێوان ئەوەی چی لەسەر ئاستی مەحەلی ئیدارە بكرێت و چی لەسەر ئاستی نەتەوەیی بایەخی پێبدرێت.


* ئێمە دەزانین كە لە عێراق و سووریادا دابەشبوونی ئەمری واقیع هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چارەسەركردنی دۆخی دژواری ئەم دوو وڵاتە ئەوەیە دابەشبوونێكی فەرمی بێتەئاراوە و چەند هەرێمێك جیابوونەوە و سەربەخۆیی خۆیان بەدەست بهێنن، وەك هەرێمی كوردستان؟
- لە راستیدا ئەمە پرسیارێكی زۆر ئاڵۆزە و من دڵنیانیم ئایا وەڵامە دروستەكە چییە. لەگەڵ ئەوەشدا مێژووی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی پێمان دەڵێت كە كارێكی ئەستەمە بتوانین پاساو بۆ سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە بهێنینەوە. لەبەر ئەوە من دڵنیانیم ئایا خەڵكانی نێو عێراق و سووریا و شوێنەكانی دیكەش تا چەند خوازیاری ئەوەن پارێزگاری لە سنوورەكانی دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی بكەن، لە راستیدا ئەمە پرسێكە دەبێت خەڵكی خۆیان بڕیاری لەبارەوە بدەن. واتە ئەگەر خەڵكی بڕیاریان دا كە خوازیاری هێشتنەوەی ئەو سنوورانەن، ئەوا دەبێت ئەم بوارەیان پێبدرێت، بەڵام ئەگەر هاتوو دەركەوت خەڵكی رەتیان كردەوە، ئەوا من باوەڕم وایە پێویستە خەڵكەكە بتوانن تا راددەیەك مومارەسەی مافی بڕیاردانی چارەنووسی خۆیان بكەن.
* ئەوە ئاشكرایە كە سنوورەكانی ئەم ناوچەیە دەستكردن و دوای جەنگی یەكەمی جیهانی داڕێژران بە بێ ئەوەی واقیعە كۆمەڵایەتی و ئیتنی و نەتەوەییەكە لەبەرچاو بگرن، ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی باس لەوە بكرێت كە پێویستە بیر لە دووبارەداڕشتنەوەی ئەم سنوورانە بكرێتەوە، بۆچونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە راستیدا دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكان كارێكی زۆر دژوارە، ئەنجامدانی ئەم كارە پێویستی بە گفتوگۆی سیاسی هەیە. دواتر من هەموو كێشەكانی ئەم ناوچەیە بۆ ئەو سنوورانە ناگەڕێنمەوە كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی داڕێژران. تێڕوانینی گشتیی من ئەوەیە، هەندێ لە كێشە و ناكۆكییەكانی ناوچەكە بۆ پێش داڕشتنی ئەم سنوورانە دەگەڕێنەوە، واتە ئەگەر بێتو بە جۆرێك لە جۆرەكان كێشەی سنوورەكانی دوای جەنگی یەكەمی جیهان چارەسەر بكرێت، ئەوا ئەمە بە مانای چارەسەركردنی تێكڕای ناكۆكییەكانی نێو كۆمەڵگەكانی ئەم ناوچەیە نایەت، كەواتە هەمیشە ریشەی كێشەكان ئەو سنوورانە نەبوون، ئەگەرچی بوونی ئەو سنوورانەش یارمەتیدەر نەبوون بۆ چارەسەركردنیان.

* ئەگەر باس لە رووداوەكانی ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی بكەین، ئەوا هەندێ لە شرۆڤەكاران دەڵێن ناوچەكە لە سەقامگیریدا بوو لە سایەی دەسەڵاتە خۆسەپێنەكاندا، بەڵام ئێستا لە سایەی ناسەقامگیری دیسان هەر لە سایەی دەسەڵاتە خۆسەپێنەكاندایە، ئایا ئەمە وەسفكردنێكی وردی واقیعەكەیە؟
- پێموایە ناسازییەك هەیە لە نێوان خواستی دیموكراسی و بەشداریی خەڵك لە دەسەڵات لەلایەك و هەوڵی پاراستنی سەقامگیری و ترسی لەدەستدانی دەسەڵات لەلایەكی دیكەوە. هەر لەبەر ئەوەش بوو كە بینیمان بەرەوپێشچوونەكانی بەهاری عەرەبی سنووردار بوون و دواتر پێچەوانە بوونەوە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەوە دەركەوت كە هێزگەلێكی دیموكراسی هەن لەبەرامبەر دەسەڵاتە مەركەزی و خۆسەپێنەكاندا، بەڵام ئەگەر هەردوو هێزەكە نەكەونە گفتوگۆ لەگەڵ یەكدا و نەگەنە رێككەوتن لەسەر ئەوەی چی لە بەرژەوەندی كۆمەڵگەدایە، ئەوا گونجاندنی ئەم دوو خواستە كارێكی ئەستەم دەبێت.
* لە پەیوەندی بە بارودۆخی سووریاوە، ئێمە دەزانین كە دۆخێكی یەكجار ئاڵۆز و دژوار لەو وڵاتەدا هەیە و تا ئێستا نەتوانراوە زەمینەسازی پێویست بكرێت بۆ ئاگربەست و چارەسەری سیاسی، بەڵام دوای كۆبوونەوە دوو كاتژمێرییەكەی هەردوو سەرۆكی ئەمریكا و رووسیا، ئەوا دوو وڵاتە رێككەوتنی ئاگربەستیان لە سووریا راگەیاند، تا چەند گەشەبینن بەوەی ئەم رێككەوتنە بۆ گەیشتن بە چارەسەری سیاسی زەمینەی لەبار دروست بكات؟
- لە راستیدا من زۆر گەشبین نیم، پێدەچێت هێشتا هەڵوێستی ئەمریكا ئەوەبێت كە نابێت ئەسەد لە دەسەڵاتدا بمێنێتەوە، ئەگەرچی سەرۆك ترەمپ گفتوگۆی لەبارەی ئاگربەستیشەوە كردبێت. دواتر ئەوە راستییەكی ئاشكرایە كە هەر كاتێك هێزە دەرەكییەكان و رۆژئاوا هەوڵیان دابێت چارەسەرێكی سیاسی بەسەر وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنن، ئەوا رەنگە لە مەودای نزیكدا سەقامگیری دەستەبەر كردبێت، بەڵام لە مەودای دووردا كێشە و فشاری بەدوای خۆیدا هێناوە. لەبەر ئەوە ئەو رێگاچارانەی لە دەرەوەڕا دەسەپێنرێن بەسەر ئەو وڵاتانەدا نابنەهۆی چارەسەركردنی كێشەكانیان.
* هەروەك ئاشكرایە هەرێمی كوردستان و هێزی پێشمەرگە هاوپەیمانێكی متمانەپێكراو و كارا بوون لە شەڕی دژ بە داعش و تیرۆریستاندا، لەم رووەوە ئەمریكا هاوكاری بۆ هێزی پێشمەرگە دەستەبەر كرد وەك دانپێدانانێك بە رۆڵی كارا و كاریگەری ئەم هێزەدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پێشبینی ئەوە دەكەن ئەمریكا بەردەوام بێت لە هاوكاریكردنی ئەم هێزە لە ئایندەدا و ئایا تا چەند گرنگە ئەمریكا ئەم كارە بكات؟
- لە راستیدا زەحمەتە پێشبینی بڕیار و كردەوەكانی دۆناڵد ترەمپ بكەین، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێموایە ئەو مەیلی پشتیوانیكردنی ئەو هاوپەیمانانەی هەیە كە شەڕی دژ بە داعش دەكەن. بەڵام من زۆر دوودڵم لەوەی پێشبینی ئەوە بكەم كە ئایا ئەو دەقاودەق چی دەكات.
* ئایا تا چەند ئیدارەی ترەمپ بایەخ بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات لە دوای تێكشكاندنی داعشەوە لەم ناوچەیەدا؟
- ئەگەر ئێمە لە هەوڵەكانی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بڕوانین بۆ هێنانەدی رێككەوتنی ئاشتی لە نێوان ئیسڕائیل و فەلەستیندا، هەروەها ئەگەر هێرشە مووشەكییەكانی بۆ سەر سووریا لەبەرچاو بگرین، بە هەمان شێوە ئەوە رەچاو بكەین كە ئەو گفتوگۆی ئەنجام داوە لەگەڵ سەرۆكی رووسیا لەبارەی دۆخی سووریاوە، ئەوا بۆمان دەردەكەوێت كە ئەو بایەخ بە ناوچەكە دەدات، بەڵام من نازانم لە ئایندەدا چ سیاسەت و رەوتێكی كاركردن دەگرێتەبەر.
* بەڵام هەڵسەنگاندنت چییە بۆ ئەو رێگاچارە و شێوازی مامەڵەی سەرۆك ترەمپ تا ئێستا گرتوویەتیەبەر لە ئاست وڵاتانی ناوچەكەدا؟
- ئەوەی بەدی دەكەین ئەوەیە كە هەڵساوە بە هاندانی سەرۆكی توركیا، چونكە هیچ ئاماژەیەكی بە پرسی مافەكانی مرۆڤ لەو وڵاتەدا نەكردووەو مەسەلەی چۆنیەتی حوكمڕانیكردنی ئەردۆغانی نەورووژاندووە. بە گشتی پێدەچێت هانی حوكمڕانە خۆسەپێنەكان بدات و هەوڵی دروستكردنی پەیوەندی بدات لەگەڵیاندا. پێناچێت داوای ئەنجامدانی چاكسازییان لێبكات. سروشتی حوكمڕانە خۆسەپێنەكانیش ئەوەیە كە نایانەوێت قسە لەسەر حوكمڕانییەكەیان بكرێت لەبەر ئەوەی ترسی لەدەستدانی دەسەڵاتیان هەیە و پێناچێت دۆناڵد ترەمپیش ئەم كارە بكات، لەبەر ئەوە هاندانێك بۆ هاوپەیمانە خۆسەپێنەكان هەیە، لە كاتێكدا روون نییە لای من تا چ راددەیەك هانی هاوپەیمانە دیموكراتەكانی، وەك ئیسرائیل دەدرێت.
* باسی حوكمڕانیی ئەردۆغانتان كرد، ئێمە دەزانین كە ساڵێك لەمەوبەر كودەتایەكی شكستخواردوو لەو وڵاتەدا روویدا، بەڵام تا ئێستا هەست بە كاریگەرییەكانی دەكرێت لەسەر سیستمی سیاسی ئەو وڵاتە، تێڕوانین و خوێندنەوەی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- من كەسێكی شارەزای كاروباری توركیا نیم، بەڵام سەرۆكی توركیا كاردانەوەی هەبوو لەبەرامبەر هەڕەشەیەكدا، لە رێی فشارخستنەسەر راگەیاندنی رەخنەگر و رۆژنامەگەری ئازاد و گوزارشتكردن لە ناڕەزایەتی، ئەمانەش مایەی كێشەن بۆ وڵاتێكی دیموكراتی.
* پێتوایە زیاتر لەسەر بنەمای پراگماتیك و شێوازی ئەنجامدانی رێككەوتنە بازرگانییەكان ”transactional”سیاسەتی دەرەوەی وڵاتەكەی بەڕێوە دەبات؟
- پێدەچێت ئەمە ستراتیژیەتە گشتییەكە بێت، بەڵام من نازانم ئایا چۆن ئەم رێگاچارەیە لەگەڵ یەكە بە یەكەی وڵاتاندا جێبەجێ دەكات، چونكە ئێمە دەزانین كە دەزگایەكی بیرۆكراسی و ژێرخانێكی گەورەی سیاسەتی دەرەكی هەیە لە ئەمریكا، هەروەها راستە سەرۆكی ئەمریكا دەسەڵاتێكی زۆری هەیە، بەڵام ئەمە بە مانای ئەوە نایەت كە دەسەڵاتێكی رەهای هەیە. لەبەر ئەوە باوەڕم وانییە سیاسەتە تاكلایەنەكان و سیاسەتی سەفقە سەركەوتوو بن.
* پێشبینیەكانت بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە چین؟
- پێموایە خراپترین رەوشێك كە بێتەئاراوە ئەوەیە داعش بەهێز بێتەوە و بتوانێت قەڵەمڕەوی خەلافەتەكەی بۆ سەرتاسەری ناوچەكە درێژ بكاتەوە و هەل و مەرجێكیش دروست بێت كە ئەمریكا و رووسیا دەستتێوەردان نەكەن و تێكڕای ناوچەكە بۆ چارەنووسی خۆی جێ بهێڵن. باشترین پەرەسەندنیش ئەوەیە كە ئاشتەوایی لە نێو مەزهەبەكانی نێو ئیسلامدا دروست بێت، واتە باڵی موحافیزكار و باڵی میانڕەو و لیبڕاڵی و پێشكەوتووی نێو ئیسلام بگەنە ئاشتەواییەك بە چەشنێك ئەمە ببێتەهۆی هێنانەئارای و پەرەپێدانی ئاشتی و ئاسایش لە ناوچەكەدا. بەڵام پێموانییە ئەمە چارەسەرێك بێت كە لە لایەن ئەمریكا، یان هێزە دەرەكییەكان یاخود ناتۆوە بسەپێنرێت بەسەر ئەم ناوچەیەدا، بەڵكو دەبێت ئەم چارەسەرە لە خودی خەڵكی ناوچەكە خۆیانەوە سەرچاوە بگرێت.