زاكاری لۆكمان پڕۆفیسۆری دیراساتی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مێژووە لە زانكۆی نیویۆرك. پێشتریش سەرۆكی كۆمەڵەی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە و ئەندامی كۆمیتەی ئەم كۆمەڵەیە بووە كە پەیوەست بووە بە ئازادیی ئەكادیمییەوە. بۆ تاوتوێكردنی بارودۆخ و پەرەسەندنەكانی ئەم دواییە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* لە سەرەتای دەستبەكاربوونیەوە، نادڵنیاییەك هەبوو لەبارەی سیاسەتی دەرەوەی ترەمپەوە، بەڵام بەم دواییە گۆڕانكارییەكمان بینی لە پێوەندی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سووریاوە، بەتایبەتی دوای لێدانی گورزە سەربازییەكە لە سووریا، ئایا لێكدانەوەو شیكردنەوەی ئێوە چییە لەم رووەوە و پێتانوایە ئەمە خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا و ئاشتی و ئاسایشی جیهان دەكات؟

- پێناچێت ئیدارەی ترەمپ سیاسەتێكی روونی هەبێت لە ئاست رۆژهەڵات ناوەڕاستدا، میزاجی ترەمپ لە هەفتەیەكەوە بۆ هەفتەیەكی دیكە دەگۆڕێت و بەو شێوەیەش هەڵسوكەوت دەكات، ئەمەش گرتنەبەری سیاسەتێكی روونی دەرەكی زەحمەت كردووە، ئیدی ئەو سیاسەتە هەرچۆنێك بێت. چونكە ئێمە لە ماوەی سێ هەفتەی رابردوودا بینیمان كە پێشتر باس لە قبوڵكردنی مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا دەكرا، بەڵام بە شێوەیەكی كتوپڕ ئاڕاستەكە گۆڕاو راگەیەندرا كە رژێمەكەی ئەسەد و خودی ئەسەد دەبێت بڕوات، هەروەها لە هەوڵدان بۆ تێوەنەگلانی راستەوخۆ لە شەڕی ناوخۆیی سووریاوە بۆ وەشاندنی گورزی سەربازی لە دژی فڕۆكەخانەیەكی سووری. روون نییە ئایا ئەمە گۆڕانكارییەكی بنەڕەتییە، یان نا، چونكە نزیكەی هەمووی ئەمە لە شەو و رۆژێكدا، یان لە میانەی چەند رۆژێكی كەمدا روویاندا، ئەمەش رەنگدانەوەی سروشتی ترەمپ و نەبوونی سیاسەتێكی گەڵاڵەكراو و جێبەجێكراوە. لەلایەكی دیكەوە بڕیاردانی ئەمەریكا بۆ بەكارهێنانی هێزی سەربازی بۆ ئەوەیە هەر كردەوەیەك بگیرێتەبەر كە بە گونجاو بزانرێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش و پرسەكانی دیكە، وەك بەكارهێنانی گەورەترین بۆمبی نائەتۆمی لە جبەخانەی ئەمەریكادا كە راگەیەندرا بۆ مەبەستی تێكشكاندنی حەشارگەكانی داعش بووە لە ئەفغانستان. بەڵام ئەمانە چەند تاكتیكێكی سەربازین بە بێ بوونی ستراتیژییەتێكی گەڵاڵەكراو، واتە پرسیارەكە ئەوەیە ئایا پاساو و ستراتیژیەتی روونی پشت ئەم گورزانە چین، ئاشكرایە كە ستراتیژیەتێكی لەم چەشنە لە ئارادا نییە. كەواتە سیاسەت و ستراتیژییەتێكی روون نییە و بە دڵنیاییەوە دەبێتەهۆی زیادبوونی ژمارەی قوربانییە مەدەنییەكان لە عێراق و سووریادا، هەروەها لە ئەفغانستانیش، من مەزەندەی ئەوە دەكەم كە لە یەمەن و سۆماڵ هەڵكشانی بۆردومانەكان و گورزی فڕۆكە بیفرۆكەوانەكان ببینین كە دەرئەنجامێكی باشی نابێت بۆ خەڵكە مەدەنییە بێتاوانەكە، بە بێ ئەوەی دەستكەوتی سەربازی لێبكەوێتەوە، كەواتە ئەمە شیكردنەوەی من بۆ ئەو بارودۆخەیە كە دێتەپێشەوە، ئەمە ئەگەر جارێكی دیكە ترەمپ بڕیاری خۆی نەگۆڕێت.

* ئاشكرایە بارودۆخێكی پڕ لە پشێوی باڵی كێشاوە بەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەم دۆخەش مەترسی بۆ سەر ئاسایش و ئارامیی جیهانیش دروست كردووە، كەواتە ئایا ئەمە نابێتە هۆی ئەوەی ئەمەریكا چارەسەركردنی پرسی ئەم ناوچەیە بكاتە ئەولەوییەت، بەتایبەتی ئەگەر ئەمەریكا ئەم كارە نەكات، ئەوا بۆشاییەك دروست دەبێت كە هێزەكانی دیكەی وەك رووسیا پڕی دەكەنەوە؟
- من باوەڕم بەوە نییە كە دەستڕۆیشتوویی یان هێزی رووسیا جێگەی هێزی ئەمەریكا بگرێتەوە، چونكە ئەمەریكا وەك هێزی سەربازی دەرەكی باڵادەست دەمێنێتەوەو لە رێگەی كاركردنی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا، وەك سعودیە و وڵاتانی كەنداو و تا راددەیەك عێراق، ئەوا مومارەسەی دەستڕۆیشتووییەكی زۆر دەكات. كێشەكە ئەوەیە سیاسەتێكی روون نەبووە، هەروەها ئیدارەی ئۆباماش لە پێوەندی بە ناكۆكییە ئاڵۆز و پێكداچووەكانی عێراق و سووریاوە بە شێوەیەكی روون، یان كارا هەڵسوكەوتی نەدەكرد، بەڵام دۆخەكە لە سایەی ئیدارەی ترەمپدا خراپتر بووە، لەبەر ئەوەی روون نییە كێ بڕیار دەدات، چونكە دیار نییە ئایا خودی ترەمپ و وەزیری دەرەوە و بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری بە هەماهەنگی لەگەڵ یەكدا كار دەكەن و هێشتا زۆر پۆست بە بەتاڵی ماوەتەوە و ئەمە ئیدارەیەكە زۆر سست بووە لە پڕكردنەوەی پۆستە باڵاكاندا بۆ گەڵاڵەكردن و جێبەجێكردنی سیاسەتەكان. هەروەها دژبەیەكییەكی بونیادی هەیە لە پێوەندی بە سیاسەتی ئەمەریكاوە لە ئاست عێراق و سووریادا، چونكە ئاشكرایە چارەسەرێكی سەربازی نییە بۆ شەڕی ناوخۆیی سووریا، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەمەریكا نەیتوانیوە رێگایەك بدۆزێتەوە بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی كارا لەگەڵ رووسیا و ئێران و توركیا و ...هتد گفتوگۆ بكات بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێكی سیاسی، یان بەلای كەمەوە جۆرێك لە ئاگربەست. دژبەیەكییەكە ئەوەیە سوپای ئەمەریكا پشتیوانی میلیشیا كوردییەكانی سووریا دەكات و لە هەمان كاتدا كار لەگەڵ توركیادا دەكات كە ئەویش هێزی هەیە لە سووریا. هەروەها گورزە سەربازییەكەش لە بنكەیەكی ئاسمانیی سووریا پێوەندییەكانی لەگەڵ رووسیادا خراپ كرد، ئەمە لە كاتێكدا هاوكاریكردن لەگەڵ رووسیادا لەبارەی سووریا و بە شێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی سیاسی، كارێكی گرنگە بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی رووسیا، كەواتە ئەمە دۆخێكە مایەی دژبەیەكی و سەرلێشێوانە و رەنگە ببێتەهۆی خراپتركردنی هەل و مەرجی سەر ئەرزی واقیع، لە پێوەندی بە مەدەنییەكانی عێراق و سووریاوە، هەروەها بە دەستهێنانی ئامانجی دوورتر كە بریتییە لە تێكشكاندنی داعش و گەڕاندنەوەی جۆرێك لە سەقامگیری. كە روون نییە ئایا چۆن بەم نزیكانە بارودۆخەكە باشتر دەبێت.
* ئاشكرایە ئێران دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی وڵاتانی ناوچەكەدا دەكات و هەوڵی بەهێزكردنی هەژموونی خۆی دەدات لە ناوچەكەدا و سەرەڕای هەڕەشەكانی ئەمەریكاش، ئێران هەڵسوكەوتی خۆی نەگۆڕیوە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند باڵادەستبوونی ئێران لەم ناوچەیەدا زیان بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا و سەقامگیریی ناوچەكە دەگەیەنێت؟

- پێموانییە ئەگەری ئەوە لەئارادا بێت ئێران ببێتە سوپەر پاوەر لە ناوچەكەدا، بە دڵنیاییەوە بەشێكە لە ناوچەكە و بەرژەوەندی خۆی هەیە و هەندێ لەو بەرژەوەندییانەش لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا و هەندێ لە هاوپەیمانەكانی وەك سعودیە و وڵاتانی دیكەی كەنداو پێكدادەدەن، بەڵام بەرژەوەندی هاوبەشیش هەیە، بۆ نموونە ئەمەریكا و ئێران بەرژەوەندییان لە لەناوچوونی داعشدا هەیە. لەلایەكی دیكەوە پێموانییە برەودان بە تایفەگەری لە لایەن ئێران و سعودییەوە لە مەودای دووردا خزمەت بە سەقامگیری ناوچەكە و بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكاش بكات. چونكە بۆتەهۆی تێكدانی شیرازەی عێراق و سووریا و لە مەودای دووردا مایەی كارەساتە. كەواتە دەبێت كاربكرێت بۆ ئەوەی بە شێوەیەكی مەنتیقی هەندێ لەو بەرژەوەندییانە بەدی بهێنرێن، لەبری پەنابردن بۆ شەڕی بەوەكالەت لەسەر خاكی عێراق و سووریا و یەمەن و شوێنەكانی دیكە كە دەرئەنجامی كارەساتباری لێكەوتۆتەوە لەسەر خەڵكی ئەو وڵاتانە. ئێمە ئەگەری گەیشتنێك بە رێككەوتنێكی لەو چەشنەمان بینی دوای گەیشتن بە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێران، ئەوەش سازشێك بوو لە نێوان بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا و ئەوروپا لەگەڵ ئێراندا. كەواتە دەبێت لە مەودای دووردا هەوڵ و دەستپێشخەریی سیاسی و دیپلۆماسی لەم چەشنە هەبێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ناوچەكە، لەبری ئەوەی هەوڵی باڵادەستی بدرێت، ئیدی سعودیە و هاوپەیمانەكانی بن لە ناوچەكە –بەرەی سوننە- یان ئێران و هاوپەیمانەكانی –بەرەی شیعە-، چونكە ئەم تایفەگەرییە تەنیا ماڵوێرانی بەدوای خۆیدا هێناوە و ئەگەری ئەوە هەیە دۆخەكە لە زۆر شوێنی دیكە خراپتر بێت. كەواتە ئێمە پێویستمان بە دەستێوەردانی سەربازی كەمتر و بە هەوڵ و دەستپێشخەری سیاسی و دیپلۆماسی زیاتر هەیە بۆ ئەوەی بزانین ئایا بەرژەوەندییەكانی وڵاتانی ناوچەكە و بەرژەوەندی وڵاتە دەرەكییەوە تێوەگلاوەكانی وەك رووسیا و ئەمەریكا دەتوانرێت پێكەوە بگونجێنرێن، بەڵام ئەمە پێویستی بە سیاسەتێكی ژیرانەی دەرەكی و داهێنەرانە دەبێت، واتە پێویست بەوە دەكات كە چیتر ئەمەریكا وا خۆی نەخاتەڕوو كە پابەندبوونی سەرەكی ئەو پاراستنی رژێمی سعودیەیە، بەڵام دەبێت تا رادەیەكی ماقووڵ بەرژەوەندییەكانی ئێرانیش لەبەرچاو بگرێت. بەڵام پێموانییە ئیدارەی ترەمپ بایەخ یان توانای ئەوەی هەبێت ئەم جۆرە سیاسەتە دەرەكییە جێبەجێ بكات، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە دۆخەكە مەترسیدارە و ئەگەری ئەوە هەیە خراپتریش بێت.
* عێراق وڵاتێكە كە دەتوانرێت دوای تێكشكاندنی داعش رێكبخرێتەوە، بەڵام بەهۆی دەستڕۆیشتوویی زۆری ئێرانەوە ئەمە دەبێتە ئەركێكی دژوار، ئایا تا چەند ئەمەریكا دەتوانێت سەركەوتوو بێت لە سنوورداركردنی دەستێوەردانی ئێران لە عێراقدا؟

- تێگەیشتنی من بۆ بارودۆخی سیاسیی عێراق ئەوەیە كە بە دڵنیاییەوە ئەو هێزانەی لەلایەن ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێن لە عێراق هاوسۆزن لەگەڵ ئێراندا و ئامادەن خزمەت بە بەرژەوەندییەكانی ئێران بكەن، بەڵام چەند هێزێكیش هەن لە نێو شیعەدا كە رەتی دەكەنەوە زۆر ملكەچ بن بۆ بەرژەوەندی و خواستەكانی ئێران. كەواتە ئەمە پێویستی بە پرۆسەیەكی ئاڵۆز و ژیرانە دەبێت لە نێو خودی عێراقییەكان و دەوڵەتە دەرەكییەكان بۆ برەودان بە هەوڵی بنیادنانەوەی عێراقێكی یەكگرتوو- ئیدی كوردستانی لەگەڵدا بێت یان نا-، بە چەشنێك كە رێگە نەدرێت جارێكی دیكە موسڵ و شوێنەكانی دیكەی ژێر دەستی داعش لە بارودۆخێكدا نەبن كە ببنەهۆی سەرهەڵدانی یاخیبوونی سوننە، ئەمەش پێویستی بە گرتنەبەری سیاسەتێكی زۆر ژیرانە دەبێت و من دڵنیانیم لەوەی رووبدات، بەڵام ئەمە پێویستی بە پشتیوانی ئەمەریكا دەبێت. جارێكی دیكە ئەوە دەڵێمەوە كە ئێران بەرژەوەندی هەیە لە عێراقدا و ئەوەش مایەی تێگەیشتنە، بەڵام دەبێت رێز لە سەربەخۆیی عێراق بگیرێت و پتەو بكرێت. بەڵام من گەشیین نیم بەوەی كە ترەمپ ژیری و سیاسەتێكی ئارامگرانەی هەبێت بۆ ئەوەی ئەمە بێتەدی، واتە بۆ ئەوەی عێراق بە چەشنێك بنیاد بنرێتەوە كە بتوانێت كارا بێت و لەم پرۆسەیەشدا سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق بەشداربن و، لە چوارچێویەكی گشتیشدا بە جددی كار لەسەر بەرژەوەندی و نیگەرانییەكانی ئێران بكرێت بۆ خاوكردنی ململانێی دەسەڵات و ناكۆكیی تایفەگەری كە ناوچەكەیان تێكشكاندووە.
* ئایا پێتوایە سەربەخۆبوونی كوردستان دەبێتەهۆی كەمكردنەوەی كێشەكانی عێراق، بە تایبەتی لە شەڕی سوننە و شیعە؟

- لە راستیدا من خۆم لە خواستی كوردی عێراق بۆ سەربەخۆیی تێدەگەم و زۆر كەسیش لەم رووەوە هاوسۆزە لەگەڵیاندا، بەڵام مەسەلەكە هەر پێوەندی بە عێراقەوە نییە، بەڵكو پەیوەستە بە سووریا و توركیا و ئێرانیشەوە. لەبەر ئەوە ئەمە مەسەلەیەكی زۆر هەستیارە و دەبێت لە چوارچێوەیەكدا چارەسەر بكرێت كە ببێتەهۆی گەڕاندنەوەی جۆرێك لە سەقامگیری لە ناوچەیەكدا كە بە چەشنێكی بێ پێشینە رووبەڕووی توندوتیژی و شەڕی ناوخۆیی بۆتەوە كە مایەی كارەساتە بۆ خەڵكەكە.

* دوایین پرسیار ئەوەیە ئایا راستە دوای سەردانەكەی نەتنیاهۆ بۆ ئەمەریكا چیتر بەو چەشنە كار لەسەر چارەسەركردنی كێشەی فەلەستین بكرێت كە دروستبوونی دەوڵەتی فەلەستینی لەپاڵ ئیسرائیلدا لە خۆبگرێت؟
- لە ئێستادا بەرەپێشچوونێك نابینم لەبارەی ئەو چارەسەرەوە كە بوونی دوو دەوڵەت لە خۆدەگرێت، سەركردایەتیی ئێستای ئیسرائیل بە هیچ شێوەیەكی بایەخ بەمە نادات و بۆ چەندین ساڵە ئیسرائیل هەڵوێستێكی سەرسەختانەی گرتۆتەبەر و لە ئێستاشدا ئیدارەیەك هەیە كە زۆر هاوسۆزە لەگەڵ مافی ئیسرائیلییەكاندا، من گومانم هەیە لەوەی فشاری پێویست بخاتەسەر ئیسرائیل بۆ قبوڵكردنی دەوڵەتێكی فەلەستینی كە لەسەر پێی خۆی بوەستێت. لەبەر ئەوە پێموایە ئەگەرە لە ئارادا نەماوە. هەروەها رێككەوتنی ئۆسلۆش دەستبەركردنی دەوڵەتی فەلەستینی لە خۆنەگرت و سەركردایەتی فەلەستینی ئومێدیان هەبووە ئەو دەوڵەتە لەو پرۆسەیەوە سەرهەڵبدات، بەڵام ئەوە رووینەدا. بەڵام دۆخەكەش وەك خۆی نامێنێتەوە و بۆی هەیە بەرەو تەقینەوە بچێت و ئەگەری شەڕێكی دیكە لە نێوان ئیسرائیل و حزبوڵادا هەیە و بەرپرسە سەربازییەكانی ئیسرائیل باس لەوە دەكەن كە پێویستە حزبوڵا بخرێتەوە قاڵبی خۆی و بە دڵنیاییەوە ئەمەش پێوەندی بە دۆخی سووریا و ناوچەكەشەوە هەیە. لەبەر ئەوە پێموایە ئەم ئیدارەیەی ئێستای ئەمەریكا بەهۆی ئەو كردەوانەی ئەنجامیان دەدات و ئەوانەش كە ئەنجامیان نەدات ئەوا زەمینە بۆ دروستبوونی ناكۆكی و ئاڵۆزی دروست دەكات.