تێژی هیددە دۆنكەرشارەزای كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوڵان:كێشەی وڵاتانی ناوچەكە نەمانی متمانەیە لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەدا

* بە شێوەیەكی گشتی چۆن لە بارودۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانن؟
- ئەمە پرسیارێكی گەورەیە، بە دڵنیاییەوە دوای روودانی ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی، یان بەلای كەمەوە ئەو راپەڕینانەی كە لە چەند وڵاتێكی جیاوازدا روویان دا، ئەوا ئومێدێكی گەورە هەبوو بە روودانی گۆڕانكاری و، پێموایە زۆر كەس لە ئێمە و توێژەرانی بواری زانستی سیاسی و كۆمەڵایەتی پێشبینی روودانی –بەهاری عەرەبی-مان نەكرد لە بنەڕەتدا، بەڵام كاتێك رووی دا، ئێمە چاوەڕوانییەكی زۆرمان لێی هەبوو. واتە زۆر كەس لە ئێمە ئومێدێكی زۆرمان هەبوو. من تەنیا باسی سوریا و عێراق ناكەم، بەڵكو یەمەن و میسر و تەنانەت تونسیش- كە ئەگەرچی وا دەردەكەوێت كە بە ئاڕاستەیەكی راست و دروستدا دەڕوات، بەڵام هێشتا كێشە و گرفتی گەورە لەو وڵاتانەدا هەیە، وەك كێشەی ئابووری و.. هتد. لەبەر ئەوە كێشەی بونیادی هەن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا كە دەرهاویشتەی پرۆسەی مێژوویین، كە لە دوای كۆتاییهاتنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە دەستی پێكرد، تەنانەت پێش داڕووخانی ئەو ئیمپراتۆریەتەش، چارەسەركردنی ئەم كێشانەش زۆر دژوار بووە، لەبەر ئەوە كاتێك راپەڕینێك و گۆڕانكارییەكی سیاسی روودەدات، ئەوا كۆمەڵە كێشەیەكی قووڵی بونیادی هەن كە چارەسەركردنیان زەحمەتە، هەر ئەمەشە كە لە ئێستادا ئێمە بەدی دەكەین.
*ئێوە ئاماژەتان بەوەكرد كە روودانی بەهاری عەرەبی پەرەسەندنێكی پێشبینی نەكراو بوو، بەڵام لە پێوەندی بە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانیەوە، ئەوا بەهاری عەرەبی سەری كێشا بۆ هەڵكشانێكی بێ پێشینەی توندوتیژی و داڕووخانی تەواوی دەوڵەت لە هەندێ لە وڵاتانی ناوچەكەدا، شیكردنەوەی ئێوە بۆ ئەم دۆخە چییە؟

- سەرەتا كاتێك ئێمە باس لە جیهانی عەرەبی دەكەین، ئەوا دەبێت ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت كە جیاوازییەكی گەورە هەیە لە نێوان وڵاتانی ناوچەكەدا، لەبەر ئەوە تا راددەیەك زەحمەتە وەڵامێكی گشتی بدەینەوە لە پێوەندی بە پەرەسەندنە سیاسییەكانەوە، لەبەر ئەوەی پەرەسەندنی سیاسی هەر وڵاتێك جیاوازە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییە، ئەوا دەتوانین بڵێین كە یەكێك لە كێشەكانی- بە دڵنیاییەوە لە تێڕوانینی توێژەرانەوە- وڵاتە عەرەبییەكان بریتییە لەو پێوەندییە لە نێوان دەوڵەت- سیستمی سیاسی- و كۆمەڵگەدا هەیە، ئەمەش پەیوەستە بە كێشەی گرفتئامێزی ئیتنییەوە، بە دڵنیاییەوە كێشەی كورد یەكێكە لەو كێشانە و، بێگومان ناسنامەی ئایینیش هەن، بۆ نموونە، لە سوریا كە وڵاتێكی فرەمەزهەبییە. كەوابێت پێوەندییەكی گرفتئامێز هەیە لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەدا. لەبەر ئەوە كاتێك كە ناكۆكییەك روودەدات و سەرهەڵدەدات، ئەوا بە رەوتێكی خێرا و لەسەر بنەما سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان پەرەدەستێنێت، لەبەر ئەوە پێموایە زۆرێك لە وڵاتە عەرەبییەكانی ناوچەكە بە دەست هەمان كێشەوە دەناڵێنن، لەبەر ئەوە كاتێك راپەڕین روویدا، كە جەماوەرێكی بەرفراوان بەشدارییان تێداكرد، ئەوا بە رەوتێكی خێرا دەستی بە پەرەسەندن كرد، لە هەر وڵاتێكیشدا بە هۆكاری جیاواز، لەبەر ئەوە هەر كێشەیەكی بۆ خۆی جیاوازە، بەڵام هۆكارەكە بنەڕەتییەكە هاوشێوەیە. كەوابێت، كاتێك راپەرینێك روودەدات، ئەوا زۆر بە خێرایی سەرجەم جیاوازییەكان دەگرێتەوە، واتە لە نێوان كوردو گروپە غەیرە كوردییەكاندا، لە نێوان گروپە ئایینییە موحافیزكارەكان و گروپە ئایینییە ناموحافیزكارەكاندا، لە نێوان شیعە و سوننەدا، هەموو ئەم جیاوازییانە پێشتر بوونیان هەبووە، بەڵام بەهۆی ئەو ناكۆكیی سیاسییانەی دوای روودانی راپەڕینەكەوە، پتر ئاڵۆز بوون. هەر ئێستاش دەبینین ئەمە لە سوریا و یەمەن و لیبیادا روودەدات. هەروەها یەكێك لەو شتانەی دڵتەنگم دەكات، ئەوەیە كاتێك لە دۆخەكە دەڕوانم، ئەوەیە كە زۆر كەس یاخود خەریكە بڵێین هەمووان لە یەكەم رۆژی راپەڕینەكەوە وەك ئەگەرێك باسیان لەم دەرهاویشتە دەكرد، هەموو ئەوانەشی كە كەسانی چالاك بوون لە راپەڕینەكەدا، هەوڵیاندا خۆیان لەم دەرهاویشتە لابدەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نەیانتوانی.
* هەروەك ئاشكرایە ئەو باوەڕە لەئارادایە كە یەكێك لە هۆكارە ریشەییەكانی كێشەكانی ئەم ناوچەیە بریتییە لەو بونیادی حوكمڕانییە مەركەزییەی كە لەوڵاتانی ناوچەكەدا لەئارادایە، لەبەر ئەوە پێتانوایە یەكێك لە چارەسەرەكان بریتییە لە بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات، ئایا ئەمە هەڵسەنگاندنێكی دروستە بۆ دۆخەكە؟
- ئەمە پرسیارێكی ئاسان نییە. من بە شێوەیەكی گشتی هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە بە مەركەزیكردنی دەسەڵات یەكێكە لە كێشەكان، بەو پێیە دەبێت دەست بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات بكرێت، هەروەها من لەگەڵ ئەوەدام كە ئاستێكی بەرفراوانتری خۆبەڕێوەبەری- ئۆتۆنۆمی- بدرێت بە گروپە جیاوازەكان لە نێو وڵاتاندا، بەڵام دەبێت لە ئێستادا كار لەسەر ئەوە بكرێت كە متمانە دروست بكرێت بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەی بە نامەركەزیكردنە سەركەوتوو بێت، بە واتای ئەوەی دەبێت متمانە هەبێت بەوەی كاتێك دەسەڵاتی زیاتر دەدرێت بە گروپێكی كەمینە، ئەوا ئەم گروپە دەست بە جیابوونەوە ناكات و هەنگاو هەڵناگرێت بۆ دروستكردنی دەوڵەتی تایبەت بە خۆی. ئەگەر ئەم متمانەیە لە ئارادا نەبێت، ئەوا خەڵكی بە هەر شێوەیەك بێت، هەوڵ دەدەن بەرگری لە خۆیان بكەن، بەو پێیە دووچاری ناكۆكی دەبن. كەوابێت لە رووی مەبدەئییەوە، من لەگەڵ بە نارمەكەزیكردندام، چونكە پێموایە ئەمە رێگایەكی باشە بۆ بنیادنانی وڵاتێكی دیموكراتی. لە ئێستادا- بە تایبەتی دوای روودانی بەهاری عەرەبی- كێشەكە ئەوەیە بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان ئەم كۆمەڵگەیانەدا لەئارادایە و من نازانم چۆن دەكرێت وڵاتێكی سەقامگیر و نامەركەزیكراو بنیاد دەنرێت. بۆ نموونە، لە ئێستادا لە سوریا، بێ متمانەییەكی زۆر هەیە لە نێوان كوردی ئەو وڵاتە و عەرەبی ئەو وڵاتەدا، بەتایبەتی لە پێوەندی بە ئازادكردنی شاری رەققەوە، پرسی سەرەكیی بۆ كورد ئەوەیە كە بە وریاییەوە هەڵسوكەوت بكات و ئەوە بە روونی بخاتەڕووكە بەهێزبوونی كوردمایەی هەڕەشە نییە بۆ هاووڵاتییانی عەرەب و دانیشتووانی ئەو ناوچانە و ئەگەری ئەوە لەئارادایە بتوانن پێكەوە بژین، هەروەها زۆر گرنگە بۆ كورد كە ئاسایش و مافی هاووڵاتییانی عەرەب دەستەبەر بكەن، بەڵام بە دڵنیاییەوە لە ئێستادا ئەم متمانەیە لە ئارادا نییە. بەو پێیە دەبێت ئەم متمانەیە دروست بكرێت. ئەگەر هاووڵاتییانی كورد و عەرەب دەیانەوێت ئایندەیەكی باش و ئایندەیەكی ئیجابییان هەبێت، ئەوا بنیادنانی متمانە كارێكی لە راددەبەدەر گرنگە. ئەمە بەشی یەكەمی وەڵامەكەیە. بەڵام ئێمە دەزانین كە مەسەلەكە هەر تەنیا پەیوەست نییە بە كورد و عەرەبەوە، لەبەر ئەوەی توركیاش تێوەگلاوە، هەروەها رووسیا و ئەمەریكاش، لەبەر ئەوە چەندین كاراكتەری جیۆپۆلەتیكی لە دۆخی سوریاوە تێوەگلاون، پێموایە ئەمە بۆ عێراقیش راستە، ئەگەرچی من شارەزاییەكی زۆرم لەبارەی عێراقەوە نییە. ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی هێزە كوردییەكان و هێزە دیموكراتییە سورییەكان و سەرجەم كاراكتەرەكان بواری ئەوەیان دەبێت كە بڕیار لە بژارەیەكی دیاریكراو بدەن- ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە ناتوانن هەموو بژارەیەك بگرنەبەر كە دەیانەوێت- لەبەر ئەوەی هەر كاراكتەرێك دەبێت لە چوارچێوەی ئەو دۆخە سیاسییەدا هەڵسوكەوت بكات كە لەئارادایە. من دەزانم كە ئەمە زۆر زەحمەتە و نامەوێت ساویلكانە قسە بكەم، تەنیا دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەگەر كورد بیەوێت ئایندەیەكی باش و بەهێزی هەبێت، ئەوا گرنگە متمانە لەگەڵ ئەو لایەنانەدا بونیاد بنێت كە پێوەندی هەیە لەگەڵیاندا، رەنگە زۆر كەس لە نێو كورددا هاوڕا نەبێت لەگەڵ ئەوەی كە وتم، بەڵام رێگاچارەیەكی دیكە لەئارادا نییە.

* لە پێوەندی بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمەوە، ئایا هاوڕایت لەگەڵ ئەوەدا كە چارەسەرێكی سیاسیی درێژخایەن پێكهاتەیەكی گرنگە لە ستراتیژییەتی بەرپەرچدانەوەی تیرۆریزم؟
- من پێموایە زۆر كەس هاوڕان لەسەر ئەوەی كە ئازادكردنی رەققە لە ژێر دەستی داعش تەواوی مەسەلەكە نییە، واتە پێویستت بە چارەسەرێكی گونجاو و چارەسەرێكی درێژخایەن هەیە. بە دڵنیاییەوە، یەكێك لە گەورەترین پرسیارەكان ئەوەیە ئایا دوای رزگاركردنی ئەم شارە چی روودەدات؟ من ئومێدی ئەوە دەكەم كە دەرفەت بە دانیشتووانی رەققە و ناوچە ئازادكراوەكانی دیكە بدرێت بۆ ئەوەی خۆیان حوكمڕانیی خۆیان بكەن، كە پێویستە سەرجەم گروپە جیاوازەكانیش بەشداری لەم پرۆسەی حوكمڕانییەدا بكەن، واتە زۆر گرنگە كە هەست بكەن نوێنەرایەتی دەكرێت لەو بونیادی حوكمڕانییەدا. ئەگەر دانیشتووانی ئەو ناوچانە بتوانن بەو شێوەیە كاربكەن، ئەوا ئەمە دەرئەنجامێكی باشی لێدەكەوێتەوە. لەبەر ئەوەی، ئەمە دەبێتە مۆدێلێك بۆ ئەگەری بنیادنانی دامەزراوەیەكی گونجاو و هەڵسووڕاو، بەتایبەتی لەم قۆناخەدا داعش و حوكمڕانیی گروپە ئیسلامییەكان لە دەرەوەی هاوكێشەكەن، لەبەر ئەوەی خەڵكی حوكمڕانیی ئەوانی ئەزموون كرد و تاقییان كردەوە، كەواتە لە ئێستادا دەرفەتێك هەیە بۆ بنیادنانی بونیادێكی حوكمڕانیی سەركەوتوو، بەو پێیە ئەمە هەلێكە بۆ دامەزراندنی بونیادێكی حوكمڕانیی مەدەنی و كارا لە رەققەدا، ئەو كاتە ئەوە بۆ خودی خەڵكەكە دەگەڕێتەوە كە بڕیاری ئەوە بدەن، ئایا شێوەی ئەو حوكمڕانێتییە چۆن بێت، واتە دەبێت خەڵكی خۆیان، نەك هێزە دەرەكییەكان، نە توركیا و نە ئەمەریكا و نە ئەوروپا، ئەم بڕیارە بدەن. رەنگە لایەنە دەرەكییەكان هەوڵی ئەوە بدەن كە رێگاچارەیەكی دیاریكراو بەسەر ئەو شارەدا بسەپێنن، بۆ نموونە، رەنگە ئەمەریكا و ئەوروپا رێگاچارەیەكی دیاریكراو بە باشترین چارەسەر بزانن و بانگەشەی ئەوە بكەن كە ئەگەر بێتوو ئەو پیادە بكرێت، ئەوا دۆخەكە ئارام دەبێت و كێشەكان چارەسەر دەبن، بەڵام ئەگەر ئەمە رووبدات، ئەوا بە مانای ئەوە دێت كە ئەو بونیادی حوكمڕانییەی پیادە كراوە، لە خەڵكی شارەكەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەو پێیە ئەمەش دەبێتەهۆی داڕووخانی ئەو بونیادی حوكمڕانییە و سەرهەڵدانی ناكۆكیی نوێ، كە لەم دۆخەشەوە هەل و مەرجێكی جیاواز سەرهەڵدەدات. هەر لەبەر ئەمەش كە جار لە دوای جار دووپاتی دەكەمەوە كە دەبێت ئەو بونیادی حوكمڕانییەی لە شارەكەدا دێتەئاراوە، لە خودی خەڵكەوە سەرچاوەی گرتبێت و دەبێت رەنگدانەوەی بەرژەوەندییەكانی سەرجەم لایەنەكان بێت، لەبەر ئەوەی تەنیا ئەمە رێگاچارەی بنیادنانی دۆخێكی تەواو سەقامگیرە.

* لە پێوەندی بە ئایندەی ناوچەكەوە، ئایا پێشبینی رۆژگارێكی دوورودرێژی پڕ لە ناسەقامگیری و پشێوی و نائارامی دەكەیت، یاخود بە گەشبینی و ئومێدەوە دەڕوانیت و پێشبینی روودانی پەرەسەندنی ئیجابی دەكەیت لەم ناوچەیەدا؟

- لە راستیدا من بەگومانم، بە تێڕوانینی من تاكە رێگاچارە بۆ گەڕاندنەوەی سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بریتییە لە دروستبوونی دەوڵەتگەلێك كە حكومڕانییەكی بەرپرسیار و شەرعییان تێدا هەڵسووڕێت، لە ئێستادا تەحەددییەكە ئەوەیە چۆن ئەم حوكمڕانییە بنیاد بنێین، بەڵام ئەگەر لە دۆخی ئێستا بڕوانین، ئەوا دەبینین كە هەل و مەرجەكە بە ئاڕاستەیەكی هەڵەدا دەڕوات، خۆ ئەگەر رژێمە خۆسەپێنەكانیش بگەڕێنەوە و دەسەڵات بگرنەدەوەست، ئەوا رژێمگەلێكی لاواز دەبن و، پێویستیان بە پشتیوانی دەبێت، نەك تەنیا لە سوریا، بەڵكو لە شوێنەكانی دیكەش دەبێت رژێمە خۆسەپێنەكان پشتیوانی بكرێن. چونكە بەهۆی راپەڕینەكانەوە ئەو رژێمانە لاواز بوون، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە شەرعییەتێكی كەمتریان دەبێت، ئەمەش بە واتای ئەوە دێت كە ئەگەری سەرهەڵدانی راپەڕین بە بەراو