لوئەی ئەلراكییە خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی سیاسی كە لە زانكۆی هوستۆن بەدەستی هێناوە، وانەبێژ و توێژەری چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەت لە جیهانی عەرەبیدا، تیۆرەكانی ناسیۆنالیزمی عەرەبی و لەبەریەك هەڵوەشانی دەوڵەتان، بۆ قسەكردن لەبارەی پێشبینییەكانی پەیوەست بە سیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمەریكاوە لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی ئەم وڵاتانە و چەند مەسەلەیەكەی دیكەی پەیوەست بە ئێستا و ئایندەی ئەم ناوچەیەوە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* ئێمە دەزانین كە تاوەكو ئێستا ئیدارەی ترەمپ سیاسەتێكی روونی گەڵاڵەنەكردووە لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمەش نادڵنیایی و بگرە نیگەرانی دروستكردووە لە هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەم حاڵەتە چ خزمەتێك بە بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا و ئاشتی و ئاسایشی جیهانی دەكات؟
- پێموایە یەكێك لە كێشەكانی ئیدارەی ئێستای ئەمەریكا نەبوونی رۆئیایەكە، راستە دۆناڵد ترەمپ چەند بڕیارێكی دەركرد لەبارەی قەدەغەكردنی چوونی هاوڵاتییانی چەند وڵاتێكی ئەم ناوچەیە بۆ ئەمەریكا، هەروەها هەڵوێستێكی توندی لە دژی ئێران گرتۆتەبەر و ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی چەند وڵاتێك لە ناوچەی كەنداو وا بیربكەنەوە كە بە راستی ترەمپ رێوشوێنی توند لە دژی ئێران دەگرێتەبەر، بەڵام لە راستیدا ئەمە روون نییە، چونكە لێدوانی توند بە مانای گرتنەبەری رێكاری توند نایەت. تەنانەت ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ترەمپ، ئەوا لە زۆر بۆنەدا –ترەمپ- ستایشی ئێرانی كرد بۆ شەڕكردن لە دژی تیرۆریزم و ستایشی كاركردنی لەگەڵ رووسیادا كرد. كەواتە تا ئێستا مەسەلەكان لە قاڵبی لێدوان دەرنەچوون و نەبوونەتە رێكاری كۆنكرێتی. جگە لە ئیسرائیل نەبێت كە پێدەچێت دەستی ئیسرائیل واڵا بكات.
* ئێوە باسی ئەوەتان كرد كە دۆناڵد ترەمپ ستایشی رۆڵی ئێرانی كردووە لە شەڕی دژە تیرۆردا، لێكدانەوەی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- ئەمە شتێكی سەرسوڕهێنەر نییە، چونكە ئیدارەكانی ئەمەریكا، بەتایبەتی ئیدارەی جۆرج بۆش ئەو نەریتەیان هەبووە كە بە ئاشكرا ئیدانەی ئێرانیان كردبێت، بەڵام بە نهێنی هاوكارییان لەگەڵ یەكدا كردبێت. بۆ نموونە، زەلمای خەلیل زاد، باسی لەوە كرد كە ئێران و ئەمەریكا –ئەگەرچی بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆش بێت- هاوكاریی یەكتریان كرد لە سەروەختی داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا، ئەوەی پێوەندی بە جۆرج بۆشەوە هەبێت، ئەوا پێیوابوو ئێران دەتوانێت یارمەتیدەر بێت، رەنگە ئۆباما و ترەمپیش بیركردنەوەیان ئەوە بێت كە ئێران ئەوەندە بەهێزە كە دەتوانێت هاوكاربێت لە شەڕی دژ بە تیرۆر لە عێراق و سەقامگیركردنی سووریا.
* كەواتە بۆچوونی ئێوە چییە لەسەر رۆڵی ئێران لە پێوەندی بە دووبارەڕێكخستنەوەی ناوچەكە و شەڕی دژە تیرۆردا؟
- واقیعەكە ئەوەیە ئێران دەوڵەتێكی بەهێزە لە ناوچەكەدا و دەبێت هێزە رۆژئاواییەكانیش ئەمە لەبەرچاوبگرن و ئەو هێزانە ناتوانن كێشەكانی ناوچەكە چارەسەر بكەن بە بێ رەچاوكردنی رۆڵی ئێران، بەڵام بەداخەوە زیادبوونی دەستڕۆیشتوویی ئێرانیش لەسەر حیسابی رۆڵی كاراكتەرەكانی دیكەی ناوچەكەیە، وەك كورد و عەرەب، كەواتە بەڵێ راستە ئێران وڵاتێكی بەهێزەو دەبێت ئەمەریكاش بۆ هەر چارەسەرێكی مامەڵە لەگەڵ ئێراندا بكات، بەڵام لایەنە سلبییەكەی ئەوەیە كە ئەمە لەسەر حیسابی كاراكتەرە لاوازەكانە، وەك عەرەب و ئەمەش كاردانەوەی لێدەكەوێتەوە، واتە دەبێتەهۆی ئەوەی خەڵكانێك بەرەو رادیكاڵییەت بچن لەبەر ئەوەی رازی نین بە رۆڵی ئێران.
* بەڵام ئێوە دەزانن كە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە قۆناخێكی زۆر سەخت و دژواردا تێدەپەڕێت و گروپە تیرۆریستی و توندڕەوەكان ئاژاوەو ناسەقامگیرییەكی زۆریان دروست كردووە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمەریكا تا چ راددەیەك دەتوانێت لە چارەسەركردنی كێشەی تیرۆردا هاوكار بێت؟

- مەسەلەكە ئەوە نییە كە ئەمەریكا بەئەنقەست هەڵسابێت بە دروستكردنی گروپە تیرۆریستییەكان، ئەگەرچی بۆ خزمەتكردنی بەرژەوەندییە ئەمنییەكانی خۆی پشتگیری لە گروپگەلێك كردووە كە لە كۆتاییدا كاولكاری و وێرانەیان لە ناوچەكەدا دروست كردووە، تەنانەت هەندێ لە هێزە رۆژئاواییەكان و بگرە هێزە ئیقلیمییەكانیش ئەم كارەیان كردووە، واتە پشتیوانیان لە هەندێ گروپ كردووە كە دواتر وێرانكارییان دروست كردووە، وەك ئەلقاعیدە و داعش و.. هتد. كەواتە ئەگەر ئەمەریكا جددییە لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم، ئەوا دەبێت سیاسەتێكی درێژخایەن بگرێتەبەر بۆ ئەوەی هاوكار بێت لە سەقامگیركردنی ئەم وڵاتانەدا، واتە هەر تەنیا هەوڵەكانی لە هێرشی ئاسمانی و بەكارهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەواندا كورت نەكاتەوە، چونكە ئەمانە بە تەنیا نابنەهۆی چارەسەركردنی كێشەكان. بۆ نموونە چارەسەركردنی كێشەی داعش لە عێراقدا بەوە دەبێت هاوكار بێت لە سەقامگیركردنی عێراق، واتە پێویست بە چارەسەری درێژخایەن دەكات.
* واتە مەبەستی ئێوە ئەوەیە كە لە بنەڕەتدا هۆكاری دروستبوونی داعش ناكارایی سیستمی حوكمڕانیی عێراق و سیاسەتی تایفەگەرییەكانی ئەو حكومەتە بوو؟
- من هاوڕام، چونكە ئەمەریكا بە تەواوەتی دەوڵەتی عێراقی لەبەریەك هەڵوەشانەوە، لە نێویاندا سوپای ئەو وڵاتە، ئەو كاتەش بوارێك دروست بوو كە رێكخراوێكی وەك داعش توانی بە ئازادی جموجوڵ بكات و سوود لە بارودۆخەكە وەربگرێت. هەروەها سیاسەتە تایفەگەرییەكانی حكومەتی عێراقیش بوونەهۆی ئەوەی هەندێ ناوچەی عێراق هەست بكەن جگە لە بەرهەڵستیكردن هیچ رێگاچارەیەكی دیكەیان نییە و لە سەرەتاشدا پێیانوابوو ئەمە شێوازی دروستی بەرهەڵستیكردنە، بەڵام دواتر بۆیان دەركەوت كە ئەمە مایەی كارەساتە، بەڵام هەرچۆنێك بێت، دۆخەكە بەم شێوەیە دەستی پێكرد، بۆ نموونە ناوچەكە سوننەكانی عێراق هەستیان كرد لەو مافانە بێبەشكراون كە پێكهاتەكانی دیكە لێیان بەهرەمەندن، لەبەر ئەوە كاردانەوەیان هەبوو بەرامبەر جیاكاری حكومەتی مەركەزی.
* بەڵام پێتوانییە كاتێك ئەمەریكا پاشەكشە دەكات لە ناوچەكەدا، ئەوا هێزی دیكە دێت و ئەو بۆشاییە پڕدەكاتەوە، كە ئێمە حاڵەتەمان لە وڵاتی سووریادا بەدی كرد كە رووسیا دەستتێوەردانی كرد و توانیشی دۆخەكە لە بەرژەوەندی ئەسەد بگۆڕێت؟

- لە راستیدا ناوچەكە لەم رووەوە لە نێوان دوو بژارەی سەختدایە، كاتێك ئەمەریكا دەستتێوەردان بكات، ئەوا بە سلبی لێی دەڕوانرێت، كاتێكیش پاشەكشە دەكات، ئەوا بوار و پانتاییەك بۆ هێزەكانی دیكە دروست دەكات بۆ ئەوەی رۆڵی تێكدەرانەی خۆیان بگێڕن، وەك روسیا كە پشتیوانی دیكتاتۆرەكان دەكات، وەك سیسی و بەشار ئەسەد، ئەویش نەك بە شێوازێكی بنیادنەر، بەڵكو بە شێوازێكی وێرانكار، وەك وێرانكردنی شارەكانی سووریا. هەروەها من دەڵێم نەبوونی یەكگرتوویی لە نێوان عەرەبدا بۆتەهۆی ئەوەی دەرفەت بۆ ئەم جۆرە دەستتێوەردانانە دروست بێت، كەواتە لە ئێستادا توركیا و ئێران و رووسیا و ئەمەریكا بڕیار لە كاروبارەكانی ناوچەكە دەدەن و خەڵكی ناوچەكە تەنیا تەماشاكارن، كەواتە تاوەكو میسر رۆڵی خۆی بەدەست نەهێنێتەوە و تاوەكو سعودیە سیاسەتێكی پتر بنیادنەر و جددیتر نەگرێتەبەر و تاوەكو جامیعەی عەرەبی بەهێز نەبێتەوە، ئەوا هاوسەنگییەك بەدی نایەت لەبەرامبەر ئەم دەستێوەردانانەدا. لەبەر ئەوە تاوەكو ئەم بۆشایی دەسەڵاتە هەبێت، ئەوا هێزەكانی دیكە پڕی دەكەنەوە، ئەگەر ئەمەریكا بكشێتەوە ئەوا رووسیا جێی دەگرێتەوە.
* لە دوای بەهاری عەرەبی و رووداوەكانی دوایی هەژانێكی گەورە لە ناوچەكەدا دروست بوو، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە بۆتەهۆی ئەوەی ئەگەری گۆڕانی سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە و دەوڵەتی نوێ دروست بێت؟
- پێموایە ئەمە بیرۆكەیەكی مەترسیدارە، لە راستیدا چوار هەفتە لەمەوبەر چەند نەخشەیەك بڵاوكرانەوە لەلایەن چەند سیاسەتداڕێژەرێكی ئەمەریكییەوە كە تیایاندا بیرۆكەی ئەوە خراوەتەڕوو كە دەبێت سنووری وڵاتانی ئەم ناوچەیە لەسەر بنەمای زۆرینەی ئیتنی دابڕێژدرێتەوە، كە پێموایە یەكێك لە كێشەكانی ئەم تەرحە ئەوەیە تێنەگەیشتووە لەوەی ئەم سنوورانە چۆن دروستكران، چونكە تەنانەت ئەگەرچی ئەو سنوورانە بەپێی رێككەوتنی سایكس-پیكۆ داڕێژران، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە هەندێ لەو سنوورانە پێش رێككەوتنی سایكس پیكۆ لەئارادا بوون و هەندێ لەو سنوورانە مێژووییەكی كۆنتریان هەیە، لەبەر ئەوە بەلای منەوە چارەسەرەكە بریتی نییە لە گۆڕینی سنوورەكان، بەڵكو بریتییە لە پاراستنی ئەو سنوورانە و بە دیموكراتیكردنی ئەو وڵاتانە، كەواتە ئەگەر ئەم وڵاتانە بە دیموكراتی بكرێن و لەسەر بنەمای یەكسانی چەمكی هاوڵاتییبون بچەسپێت، ئەوا چیتر ئەم كێشانە لەئارادا نامێنن.
* بەڵام تاوەكو ئێستا مۆدێلێكی حوكمڕانیی سەركەوتوو لە جیهانی عەرەبیدا نییە؟

- لە راستیدا هەمیشە بارگرژییەك هەبووە لە جیهانی عەرەبیدا، واتە هەمیشە كێشەیەكی بێ وەڵام و چارەسەر لە ئارادا بووە، كە بریتییە لە كێشەی بڕیاردانی چارەنوس لە لایەن عەرەبەوە لە دوای رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانییەوە، كە دواتر پرۆژەی ناسیۆنالیزمی عەرەبی خرایەڕوو، بەڵام كێشەكە ئەوە بوو زەبر و ناچاركردن بەكارهێنرا لەم رووەوە. لەبەر ئەوە من پێموایە دەبێت لە ناوخۆوە دەست بە چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم وڵاتانە بكرێت، واتە سەقامگیری لە ناوخۆدا بچەسپێت، بۆ ئەوەی كاتێك پرۆژەیەكی یەكگرتن هەبێت، وەك یەكێتی ئەوروپا، ئەوا لە چوارچێوەی ئەم یەكێتییەدا رێز لە ئۆتۆنۆمی ئەم وڵاتانە بگیرێت. كەواتە كاتێك باس لەوە دەكرێت كە سیستمی حوكمڕانی شكستی هێناوە، ئەوا چارەسەرەكە ئەوە نییە ئەم وڵاتانە دابەش بكرێن بۆ یەكەی بچووكتر. عێراق بە نموونە وەربگرە، با گریمانەی ئەوەی بكەین كە عێراق دابەش بووە بۆ سێ بەش، كوردستان و بەشە سوننە و بەشە شیعەكە، ئایا پێتوایە لە بەشە شیعەكەدا ناكۆكی ناوخۆیی روونەدات، چونكە لە نێو شیعەكانیشدا رەوتی سەدر و حزبەكەی مالیكی هەن كە بەردەوام لە ناكۆكیدان، كەواتە گۆڕینی ئەم سنوورانە چارەسەر نییەو بگرە دەبێتەهۆی هاتنەئارای پشێوی و وێرانكاری زیاتر. كەواتە ئەگەرچی ئەمە ئەگەرێكەو لە ئارادایە، بەڵام هیچ كێشەیەك چارەسەر ناكات.

* بەڵام لە عێراقدا كێشەی سەخت هەن، بۆ نموونە لە ئێستادا بێ متمانەییەكی زۆر لە نێوان پێكهاتەكاندا هەیە و پێوەندی نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق پێوەندییەكی ئاسایی نییە و ئەوە بۆ سێ ساڵ دەچێت حكومەتی عێراق بودجەی كوردستانی بڕیوە و لە ئێستادا كورد پیێوایە مافە دەستوورییەكانی پێشێل كراون، لەم بارەیەوە راتان چییە؟
- پێموایە ئەو كێشەیە دەبێت چارەسەر بكرێت و چارەسەرەكەش بە ناچاكردن و زۆرەملێ نابێت و بە دابەشكردنی عێراقیش نابێت، بەڵكو باشترە لە رێگەی كۆدەنگی و سیستمی فیدڕاڵییەوە، چارەسەر بكرێت، ئەمە سەرەڕای رێز و هاوسۆزیم بۆ كورد.

* پێشبینییەكانت بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە چین؟
- لە راستیدا باشترین سیناریۆ كە رووبدات ئەوەیە پێویستە وڵاتە عەرەبییەكان دەست بدەنە چاكسازییەكی جددی و چاكسازی دیموكراتی. هەروەها ئەوەیە جۆرێك لە یەكگرتوویی لە نێو عەرەبدا دروست بێت بۆ ئەوەی ببنە هێزێكی پارسەنگ لەبەرامبەر ئەو هێزانەی دەستێوەردان دەكەن لە ناوچەكەدا. خراپترین سیناریۆش ئەوەیە كە ئەم كێشانەی ئێستا لە وڵاتە عەرەبییەكاندا بەردەوام بێت- كە پێدەچێت ئەمە حاڵەتەكە بێت- تا ئەو كاتەی كە درك بەوە دەكەن كە پێویستە جۆرێك لە یەكگرتوویی لە نێوانیاندا دروست بێت بۆ ئەوەی پارسەنگییەك لەبەرامبەر هێزە دەرەكییەكان دروست بكەن.
* كەواتە دەتوانین بڵێین ئێوە تا راددەیەك گەشبینن و پێتانوانییە بارودۆخەكە مایەی نائومێدیی تەواو بێت؟
لە راستیدا پێویستە بەردەوام گەشبین بیین، چونكە كێ پێشبینی دەكرد كە ئەوروپا دوای دوو جەنگی جیهانی لەگەڵ یەكدا تەبا بێت و رێگری لەهەڵگیرسانی شەڕ بكات، چونكە ئەگەر لە ساڵی 1946دا بە ئەوروپییەكانت بووتایە كە جارێكی دیكە شەڕ دروست نابێتەوە، پێیان دەوتی كە تۆ زۆر واقیعبین نیت، بەڵام چارەسەری عەمەلییان گرتەبەر ئەویش لەسەر بناغەی گەشبینی بە داهاتوو.