جۆن تیرمان خاوەن بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری زانستی سیاسی كە لە زانكۆی بۆستن بەدەستی هێناوە، لە ساڵی 2004ـەوە بەڕێوەبەری جێبەجێكار و توێژەر بووە لە سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئامۆژگای تەكنیكی ماساشوسێتس، كە توێژینەوە لە چەند بوارێكی گرنگ دەكات، وەك پێوەندییەكانی ئێران و ئەمەریكا. بۆ تاوتوێكردنی ئاكام و دەرئەنجامەكانی ئەو سزایانەی بەم دواییە ئەمەریكا سەپاندنی بەسەر ئێرانداو بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر هەڵوێست و سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ لە ئاست چەند پرس و كێشەیەكی دیكەی ناوچەكەدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە بۆچوونەكانی كرد.

* چۆن لە هەڵكشانی گرژییەكانی نێوان ئەمەریكاو ئێران دەڕوانیت لەم ساتەوەختەداو ئایا پێتوایە ئەگەری پێكدادانی سەربازی لە نێوانیادا لەئارادا بێت؟
- بە تێڕوانینی من لەم ساتەوەختەدا پێناچێت ئەگەری رووبەڕووبوونەوەی سەربازی لەئارادا بێت لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا، لەبەر ئەوەی ترەمپ چەندین جار ئاماژەی بە دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی داگیركردنی عێراق – لە ساڵی 2003دا- كردووە و بە هەڵەیەكی گەورەی لە قەڵەم داوە لەلایەن ئەمەریكاوە، ئەمەی چەندین جار لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنەكاندا دووپات كردۆتەوە. لەبەر ئەوە خودی ترەمپ ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕ بە زیانگەیاندن بە سەرۆكایەتییەكەی لێكدەداتەوە- هەروەك چۆن زیانی بە سەرۆكایەتییەكەی بوش گەیاند-. بەڵام ئاشكرایە لە ئێستادا هەر یەكێك لە كەسایەتییە گرنگەكانی نێوەندەكانی كاروبارە دەرەكییەكان، هۆشداری دەدەن، ئێمە بینیمان راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی زمانێكی توندی بەكارهێنا، بە هەمان شێوە وەزیری بەرگریش زمانێكی هاوشێوەی بەكارهێنا. من ئەمانە لە خانەی ترساندن لەلایەك و لەلایەكی دیكەوە تێپەڕاندنی سزای نوێ بەسەر ئێراندا دەبینم. هەروەها ئاماژەیە بەوەی ترەمپ دەیەوێت فشار لەسەر ئێران دروست بكات بۆ ئەوەی رەفتارێكی ئیستفزازی بكات، ئیدی هێرشكردنەسەر كەشتییە دەریاییەكانی ئەمەریكا بێت لە كەنداوی فارس، یاخود رەنگە هێرشێكی راستەوخۆ نەبێت بۆ سەر سوپای ئەمەریكا، بەڵام هەڵسوكەوتێك بێت كە وەك پێشێلكردنی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە دەربكەوێت، یان رەفتارێكی دیكەی هاوشێوە. كەواتە ئەمە باردودۆخێكی ئاڵۆزە و ئیدارەی ترەمپ دەیەوێت فشار لەسەر ئێران دروست بكات بۆ ئەوەی ببینێت ئێران چ كاردانەوەیەكی دەبێت.
* لێكدانەوەتان چییە بۆ هەوڵەكانی ئیدارەی ترەمپ بۆ ئەوەی لە یەك كاتدا داعش تێكبشكێنێت و كار بۆ كەمكردنەوەی كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی ئێران لە سووریادا بكات؟
- بەهۆی پێوەندییەكانی ئیدارەی ترەمپەوە لەگەڵ رووسیادا ئەوا خۆی لە دۆخێكدا دەبینێتەوە كە پشتیوانیكردن لە رووسیا بە مانای پشتیوانیكردنێكی ناڕاستەوخۆ دێت بۆ بوونی ئێران لە سووریادا، كەواتە ئەگەری ئەوە هەیە كار لەسەر كەمكردنەوەی بوونی ئێران و حزبوڵا لە سووریا بكات، بەڵام دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت كە ئەم دوو لایەنە باجێكی زۆریان داوە لە سووریادا، لەبەر ئەوە رەنگە وا بە ئاسانی دەستبەرداری ئەو بوون و دەستڕۆیشتووییە نەبن. لە راستیدا من پێموانییە تیمەكەی ترەمپ ستراتیژیەتێكی جێگیریان هەبێت و وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا، بەڕێز تیلیرسۆن شارەزاییەكی زۆری نییە لەم رووەوە، هەروەها ستافی وەزارەتی دەرەوەش تەواو نەكراوە، هێشتا باڵیۆزەكان و یاریدەدەرەكانی وەزیرەكان دەستنیشان نەكراون، مایكڵ فلین و جەیمس ماتیسیش هەردووكیان ژەنەڕاڵی سەربازین، نەك دیپلۆماتكار. لەبەر ئەوە پێموایە دەبێت بەلای كەمەوە بۆ چەند هەفتەیەكی دیكە چاوەڕێ بكەین بۆ ئەوەی بەرچاومان روون ببێتەوە كە ئایا ترەمپ دەیەوێت لە سووریادا چی بكات. لەلایەكی دیكەوە شەڕی موسڵ و شوێنەكانی دیكە چەند هەفتەیەكە بەردەوامە كە پێموانییە گۆڕانكارییەك بكات لەم رووەوە، لەبەر ئەوەی پێناچێت بەدیلێكی سەربازی هەبێت بۆ ئەوەی لە ئێستادا روودەدات.
* هەروەك ئاشكرایە ئێران بەشدارە لە شەڕی دژ بە داعشدا لە هەمان كاتدا ئەمەریكا ئێران وەك وڵاتێك پۆلێن دەكات كە پشتیوانی تیرۆر دەكات، ئێوە چۆن لەم دۆخە دەڕوانن؟
- هەموو ئیدارەكانی ئەمەریكا بەو شێوەیە وەسفی ئێرانیان كردووە كە وڵاتێكە پشتیوانی تیرۆر دەكات، هۆكارەكەش زیاتر بۆ پاڵپشتی ئێران بۆ حزبوڵای لوبنان دەگەڕێتەوە، لەگەڵ پشتیوانیكردن لە حەماس و هەندێ لایەنی فەلەستینی دیكە. بەڵام هەروەك ئاماژەم پێكرد هۆكارە سەرەكییەكە ئەوەیە ئێران پشتیوانی حزبوڵا دەكات لە لوبنان. كەواتە ئەمە هەڵوێستێكی نوێ نییە لەلایەن ئیدارەی ئەمەریكاوە، بەڵكو هەڵوێستێكی كۆنە، هەروەها ئەمە زیاتر زادەی پێوەندییەكانمانە لەگەڵ ئیسرائیلدا، واتە ئەمە هەڵوێستێكە كە پێویستە سەرۆكی ئێمە گوزارشتی لێبكات بەهۆی ئەو پێوەندییانەی لەگەڵ ئیسرائیلدا هەمانە. پێموایە كەسانێكی زۆر لە نێوەندەكانی سیاسەتی دەرەوە لە ئەمەریكا و هەروەها لە شوێنەكانی دیكەش لەوە تێدەگەن كە ئێران شەڕی داعش دەكات، بەڵام لەوە دڵنیا نیم كە تێگەیشتنێكی باش هەبێت لەبارەی سروشت، یان مەودای ئەو هەڵمەتە سەربازییەوە دژی داعش، چونكە لە راستیدا هاوكارییەكی زۆر هەیە لە نێوان سوپای ئەمەریكاو ئێراندا بۆ شەڕكردن لە دژی داعش، بەڵام ئەم هاوكارییە لە پشت پەردەوە ئەنجام دەدرێت و ئاشكرا ناكرێ، بەڵام بە دڵنیاییەوە لەئارادان. لەگەڵ ئەوەشدا، گومانی تێدا نییە كە ئەو باهۆزە سیاسییەی لە ئەمەریكا هەڵیكردووە دژی ئێرانە، ئیدی ئەمە بۆتە سروشتی سیاسەت لە ئەمەریكادا، كۆمارییەكان هەروەك چۆن پرۆژەی چاودێری تەندروستیان- كە ئۆباما پشتیوانی لێكرد- بە پرۆژەیەكی زۆر خراپ لە قەڵەمدا كە پێویستە هەڵبوەشێندرێتەوە، بە هەمان شێوە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەش بە رێككەوتنێكی عەقڵانی لە قەڵەم نادەن، ئەمە لە كاتێكدا تێڕوانینی كۆمارییەكان لەسە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی ئێران تەواو تێڕوانینێكی دروست نییە، لەبەر ئەوەی ئێران بەرەو ئەوە هەنگاوی هەڵدەگرت ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی، ئێ باشە خۆی كۆمارییەكانیش دەیانویست رێگری لەم هەنگاوە بكەن، ئەم رێككەوتنەش ئەم ئامانجەی بەدیهێنا، كەچی دواتر دێن و ئەم رێككەوتنە بە خۆبەدەستەوەدان لەقەڵەم دەدەن. كەواتە ئەمە بۆتە خەسڵەتی باڵی راستڕەو لە ئەمەریكا كە پێیوایە ئێران هێزێكی شەڕانگێزە و هیچ كردەوەیەكی ئێران دەرئەنجامی باشی لێناكەوێتەوە و پێویستە هەمیشە كێشەی ئێران زەق بكەینەوە. كە ئەمەش هەڵوێستێكی ئایدیۆلۆژی چەقبەستووە. ئەگەرچی پێوەندی ترەمپ بە رووسیاوە بە مانای ئەوە دێت ئەمەریكا مرونەتێكی زیاتری بۆ دەستەبەر دەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئێراندا لە ماوەی چەند مانگی داهاتوودا.
* ئایا دەبێت بۆ كەمكردنەوەی كاریگەریی ئێران لە عێراقدا چی بكرێت؟

- لە راستیدا ئەوەی پێویستە عێراق ئەنجامی بدات، دروستكردنی حكومەتێكە كە سەروەریی یاسا بچەسپێنێت و كەشێك دروست بكات كە پێكهاتە جیاوازەكان پێكەوە كاربكەن، واتە شیعە و سوننە، كورد و عەرەب پێكەوە هاوكاری یەكتر بكەن، لە پێشدا بۆ تێكشكاندنی داعش و دواجار بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانی جیهادیزمی توندڕەو لە عێراق و لە هەر شوێنێكی دیكەی ناوچەكە. لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانین بڵێین بەرەپێشچوون لە عێراقدا بەدی هاتووە، بە بەراورد بە دوو ساڵی رابردوو، لە ئێستادا دۆخەكە باشترە. كەواتە ئەگەر بتوانن ئەم ئەركە بە سەركەوتوویی ئەنجام بدەن، ئەوا بوار بۆ دەستڕۆیشتویی ئێران دروست نابێت. چونكە بە چەشنی هەر وڵاتێكی دیكە ئێران ئیستیغلالی دەوڵەتی شكستخواردوو، یان ئەو دەوڵەتانە دەكات كە بەهێز نین، چونكە ئەگەر دەوڵەتێكی بەهێزت هەبوو كە سەروەریی یاسا پیادە بكات و هەڵسوكەوتەكانی هاوشان بێت لەگەڵ یاسای نێوەدەوڵەتی و.. هتد، ئەو كاتە ئێران ناتوانێت هێندە باڵادەست بێت، واتە ئەو كاتە دەتوانێت زاڵ بێت بەسەر وڵاتێكدا كە حكومەتێكی گەندەڵ و لاوازی هەبێت و نەتوانێت ئەركەكانی لە ئاست خەڵكەكەدا ئەدا بكات. راستە بەهۆی بوونی زۆرینەی شیعەوە لە عێراقدا ئێران ئەوەندە دەستڕۆیشتووە لەو وڵاتەدا، بەڵام بۆچی ئێران لە پێگەیەكی باڵادەستیدا بێت، هەرچەندە ئەمە بەندە بە خودی عێراقییەكان خۆیان و بەوەی چۆن حوكمڕانیی خۆیان بەڕێوەدەبەن.