مایكڵ دێش پڕۆفیسۆرەو سەرۆكی بەشی زانستی سیاسییە لە زانكۆی نۆتردام. پێشتر بەڕێوەبەری دامەزرێنەری ئامۆژگای سكۆكرافت بووە بۆ كاروبارە نێودەوڵەتییەكان و یەكەم كەس بووە كە سەرۆكی كورسی ڕۆبەڕت گەیتس بووە بۆ بڕیاردانی هەواڵگری و ئاسایشی نەتەوەیی لە سكوڵی جۆرج بوش بۆ حكومەت و خزمەتگوزاری گشتی لە زانكۆی Texas A&M) ) لە ساڵی 2004ـەوە بۆ ساڵی 2008. بۆ قسەكردن لەسەر ئەگەر و پێشبینییەكانی پەیوەست بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا لەئاستی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەو گۆڕانكارییانەی چاوەڕوان دەكرێت لەم ڕووەوە ڕووبدەن، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستە كردو ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە بیروبۆچوونەكانی كرد.

* دۆناڵد ترەمپ لە سەرۆكی هەڵبژێردراوەوە وا دەبێتە سەرۆكی ئەمەریكاو كابینەی حكومەتەكەی تەواو بووەو لەلایەن كۆنگرێسەوە پەسەند دەكرێت، ئەو كەسانەشی كە بۆ وەزارەتەكان دەستنیشانی كردوون، هەموویان بۆ ئەو مەبەستە هەڵبژێردراون كە ئەو بەڵێنانە جێبەجێ بكەن كە ترەمپ لە هەڵبژاردنەكاندا بانگەشەی بۆ دەكردن، ئایا ئەم ستافە تازەیە تا چەند گۆڕانكاری لە سیاسەتی ئەمەریكادا دروست دەكات؟
- ئەمە پرسیارێكی جێی بایەخپێدانە. لە ڕاستیدا ئەگەر لە ڕوانگەی ئەو كەسایەتییانەوە لە مەسەلەكە بڕوانین كە تا ئێستا سەرۆكی هەڵبژێردراو دۆناڵد ترەمپ دەستنیشانی كردوون، ئەوا زەحمەتە بتوانین ئەوە یەكلابكەینەوە كە ئەو -لە ڕووی سیاسەتی دەرەكییەوە- چ ئاڕاستەیەك دەگرێتەبەر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. با ئێمە لە سێ كەسایەتی سەرەكییەوە دەست پێبكەین كە ئەو پێشنیاری كردوون، پاڵێوراوی ئەو بۆ وەزیری بەرگری ژەنەڕاڵ جەیمس ماتیسە، كە ئەگەری ئەوە هەیە بەردەوامی بە هەڵمەتێكی توند بدات لە پێوەندی بە شەڕی جیهانییەوە لەدژی تیرۆر، بەتایبەتی لەدژی داعش. ئایا ئەمە لە ڕووی پراكتیكییەوە چی دەگەیەنێت؟ من پێموایە ئەو بەردەوام دەبێت لە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتیەكان لە دژی داعش، هەروەها ڕەنگە ئەمە دەستەبەركردنی هاوكاری ناڕاستەوخۆ لەخۆ بگرێت بۆ كاراكتەرە ناوچەییەكان بۆ شەڕكردن لەدژی داعش، بەتایبەتی بۆ حكومەتی عێراقی. بەڕێز ڕێكس تێلیرسۆن كە پاڵێوراوی وەزیری دەرەوەیە، ئەوا دوو خاڵی گرنگ هەیە لەم ڕووەوە، یەكێكیان ئەوەیە كە ئەو تێڕوانینێكی پتر دۆستانەی هەیە بۆ حكومەتی ئێستای ڕووسیا بە سەرۆكایەتی ڤلادمیر پۆتین و من مەزەندەی ئەوە دەكەم بەلای كەمەوە لە پێوەندی بە شەڕی داعشەوە لە سووریا، سیاسەتێك بگرێتەبەر كە كەمتر ڕووبەڕووبوونەوە لەخۆ بگرێت لە دژی رژێمەكەی بەشار ئەسەدو چاوپۆشی لە كردەوە و چالاكییەكانی ڕووسیا بكات لە سووریا. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە ئایا ئیدارەی ترەمپ چۆن لە ئێران دەڕوانێت، كە ئەوەش بابەتێكی ئاڵۆزە. پێموایە ژەنەڕاڵ ماتیس بە ئاشكرا گوزارشتی لەگومانی خۆی كردووە لە ئاست ئیدارەی ئۆبامادا لەپێوەندی بە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ پرۆگرامی ناوكیی ئێران، كە من نازانم چۆن ئیدارەی ترەمپ دەتوانێت دەست لەم ڕێككەوتنە هەڵبگرێت، لە كاتێكدا كە واژووی لەسەر كراوەو چۆتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەتایبەتی كە ئەوروپا و ڕووسیا بەرژەوەندییان نییە لە گێڕانەوەی سزاكان بۆ سەر ئێران. لەلایەكی دیكەوە دەستنیشانكردنی دەیڤید فریدمان لەلایەن ترەمپەوە وەك باڵیۆزی ئەمەریكا بۆ ئیسرائیل، ئەگەر لەسەر ئاستی ڕواڵەتیش بێت، ئەوا ئەمە گوزارشتە لە گۆڕانكارییەكەی گەورە بە بەراورد بە ئیدارەی ئۆباما، كە پتر پشتیوانی لە حكومەتی لیكۆد دەكات بە سەرۆكایەتی بنیامین نەتنیاهۆ، هەروەها بەلای كەمەوە هەندێ گفتوگۆ كراوە لە بارەی گواستنەوەی باڵیۆزخانەی ئەمەریكا لە تەلئەبیبەوە بۆ قودس، خۆ ئەگەر ئەم كارە بكات، ئەوا ئەمە دەبێتە گۆڕانكارییەكی یەكلاكەرەوە لەسیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكادا.

* باراك ئۆباما لە رۆژەكانی كۆتایی لە كۆشكی سپی بڕیارێكی گرنگی دەركرد، ئەوەبوو لەبەرامبەر بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی دژی ڕاگرتنی مستەوتەنات بێدەنگی هەڵبژاردو ڤیتۆی بڕیارەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەكرد، ئایا ئاكامی ئەو هەنگاوەی ئیدارەی ئۆباما چی دەبێت؟
- لە مەودای كورتدا بێدەنگیی ئیدارەی ئۆباما لە ئاست ئەو بڕیارەدا ئاكامێكی گەورەی لێناكەوێتەوە، چونكە لە ئێستادا ترەمپ ئەو هەنگاوەی ڕەتكردۆتەوە. لە پێوەندی بە مەودای دوورەوە، ئەوا دەبێت بیر لەوە بكەینەوە كە ئایا ئیدارەی ترەمپ هەڵوێسی ئیسرائیل لە ئاست مستەوتەنەكاندا بە كێشە دەزانێت، بە چەشنی ئەوەی ئیدارەی پێش ترەمپ بەم دەرئەنجامە گەیشت. هەروەها ترەمپ لەسەروەختی كاندیدبوونیدا گوزارشتی لە گرنگیی هێنانەئارای ڕێككەوتنی ئاشتی كرد لەنێوان ئیسرائیل و فەلەستیندا، بەڵام بە هیچ شێوەیەكی ئاشتی نایەتەدی لە سیاقی داگیركارییەكی بەردەوامدا، لەبەر ئەوە بۆی هەیە لە ماوەی چەند ساڵێكی كەمدا ئیدارەی ترەمپیش بگاتە هەمان قەناعەتی ئیدارەی ئۆباما لە پێوەندی بەم پرسەوە.

* ئیدارەی ئۆباما 35 دیپلۆماتكاری ڕووسی لە وڵاتەكەی دەركرد بە بیانووی ئەوەی سیخۆڕن، ئەوەش لەكاتێكدایە كە ترەمپ بەڵێنی داوە پێوەندییەكانی لەگەڵ ڕووسیادا ئاسایی بكاتەوە، ئایا ئەم هەڵوێستەی ئۆباما مانای چییە؟
- ئەمە جیاوازییەكی گەورەی نێوان ئیدارەی ئۆباماو ئیدارەی داهاتووی ترەمپە، ئێمە چاوەڕێ دەكەین كە ترەمپ زیاتر ڕوونكردنەوە بدات لەبارەی هەڵوێستیەوە لە ئاست ئەو بانگەشانەی گوایە ڕووسیا تێوەگلاوە لە هاككردنی لیژنەی نیشتمانی حزبی دیموكراتەكان لەسەروەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا. بەڵام جیاوازی گەورە لە نێوان ئیدارەی ئێستاو ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا لەپێوەندی نێوان ئەمەریكا و ڕووسیادا بەرجەستە دەبێت، چونكە پێموایە لە ڕووی سیاسییەوە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا كەمتر شێوازی ڕووبەڕووبوونەوە دەگرێتەبەر لە ئاست ڕووسیادا، بە بەراورد بە ئیدارەی ئێستای ئەمەریكا- ئیدارەی ئۆباما-و بەوەی كە وەزیری پێشووی ئەمەریكا، هیلاری كلینتۆن كردی لەم ڕووەوە.

* گرنگترین دۆسیە كە ئیدارەی ترەمپ ڕووبەڕووی دەبێتەوە پرسی تیرۆریستانی داعش و رژێمی بەشار ئەسەدە لە سووریا، ئەم پرسە هەڕەشەیەكی گەورەی بۆ مرۆڤایەتی دروست كردووە، چارەسەركردنی ئەم پرسە پێویستی بە لێكتێگەیشتنی نێوان ڕووسیا و ئەمەریكا هەیە، ئایا تا چەند مەزەندە دەكرێت ئەمەریكا بتوانێت لەگەڵ ڕووسیا لەسەر پرسی سووریا ڕێكبكەوێت؟
- ئەوە زۆر ڕوونە كە ئیدارەی داهاتووی ترەمپ پێیوایە ئەمەریكا و ڕووسیا بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لەشەڕكردن لەدژی داعش بەتایبەتی و لەدژی ئیسلامییە ڕادیكاڵەكان بەگشتی. ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی ترەمپ، ژەنەڕاڵ مایكڵ فلین، بەردەوام ئەوەی خستۆتەڕوو كە زەمینەی هاوبەش هەیە لە نێوان ئەمەریكا و ڕووسیادا لەو بوارەدا، چونكە ئاشكرایە ڕووسیاش بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ ڕووبەڕووی ئیسلامییە ڕادیكاڵەكان و بزووتنەوە تیرۆریستییەكان بۆوە لە قەوقاز و بەتایبەتی لە شیشان، كەواتە تێڕوانینیان بۆ تێوەگلانی ڕووسیا لە سووریادا كەوتۆتەژێر كاریگەرییەكی گەورەی ئەو بۆچوونەیانەوە كە ڕووسیا و رژێمی بەشار ئەسەد بە جۆرێك لە جۆرەكان بەربەستن لەبەردەم داعش لەو وڵاتەدا.

* ئایا پێتوایە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا بەسەرۆكایەتی ترەمپ، هاوكارییەكانی ئەمەریكا زیاتر دەكات بۆ ئەو هێزانەی كە توانا و پابەندبوونیان هەبووە بە شەڕكردن لە دژی داعشەوە؟
- پێموایە ئیدارەی داهاتوو بەردەوام دەبێت لە سەر گرتنەبەری سیاسەتی ئێستای ئەمەریكا لەعێراقدا لە پێوەندی بە پشتیوانیكردنی حكومەتی عێراقەوە بۆ شەڕكردن لەدژی داعش. بەڵام من لەوە دڵنیانیم كە ئەمەریكا پتر دەستتێوەردانی ڕاستەوخۆ بكات لە سووریادا، بەڵكو لە ڕاستیدا ئەگەری ئەوە هەیە ئەمەریكا هاوكارییەكانی كەمتر بكاتەوە – كە خۆی لە واقیعدا كەمن- بۆ ئەوەی پێی دەوترێت موعارەزەی میانڕەوی سووریا و بوار بدات بۆ ئەوەی ڕووسیا و رژێمەكەی بەشار ئەسەد شان بدەنەبەر بەرپرسیارێتی زیاتر بۆ شەڕكردن لەدژی داعش لەسووریادا.

* هەندێك لە پسپۆڕان باس لەوە دەكەن سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا پشت بە بنەمای ڕاگرتنی هاوسەنگی لە دوورەوە (offshore balancing) دەبەستێت كە ئەم پرەنسیپە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست مانای ئەوەیە پێویستە سعودیەو دەوڵەتانی كەنداو لەو ئاستە بن كە باڵادەستیی ئێران ڕابگرن، ناتۆ باڵانسی ڕووسیا ڕابگرێت، هەروەها بە ڕێگەی دووبارە بایەخدانەوەی ئەمەریكا بە چەكی ئەتۆمی باڵانسی بڵاوبونەوەی ئەم چەكە ڕابگرێت، ئایا ئەم پرەنسیپە گەڕانەوەیە بۆ ئەو سیاسەتەی پێیان دەوت ئەمەریكا بۆتە پۆلیسی جیهان؟
- لە ڕاستیدا چەند ئاماژە و بەڵگەیەك هەیە لە لێدوانەكانی دۆناڵد ترەمپەوە، كاتێك كاندید بوو لەسەروەختی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا، كە وادەردەكەوت ئەو بیر لە گرتنەبەری ئەم ستراتیژیەتە دەكاتەوە، ستراتیژیەتی ڕاگرتنی هاوسەنگی لەدوورەوە (offshore balancing)، لەڕاستیدا ئەو زیاتر مەبەستی ئیحتیواكردنی چین بوو، ئەویش لەلایەن یابان و كۆریای باشوورەوە، وەك لەوەی مەبەستی كەنداوی فارس بێت. كەواتە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا بایەخ بەم پرسە دەدات، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هەڵوێستی وەزیری بەرگری ژەنەڕاڵ ماتیس چی دەبێت لەم ڕووەوە، لەبەر ئەوەی ئەزموونی ئەو كاتێك لە سوپادا بوو كەوتبووە ژێر كاریگەری بوونی هێزێكی گەوەری ئەمەریكا لەو ناوچەیەدا، كەواتە ئەمە وەك پرسیارێك دەمێنێتەوە لەم ڕووەوە.

* بە تێڕوانینی ئێوە ئایا ئەمە ستراتیژیەتێكی سەركەوتوو دەبێت ئەگەر بێتو ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا پیادەی بكات و بیگرێتەبەر؟
- لەڕاستیدا من لەسەر ئاستی شەخسی زیاتر مەیلی ئەوەم – بە بەراورد بە شرۆڤەكارە ستراتیژیستەكانی دیكەی ئەمەریكا- هەیە كە ستراتیژیەتی ڕاگرتنی هاوسەنگی لەدوورەوە (offshore balancing) پەیڕەو بكرێت، چونكە پێموایە ئەوە ئاڕاستەیەكی ڕاست و دروستە كە دەبێت بیگیرێتەبەر، بەڵام باوەڕم وایە فشارێكی زۆریش هەیە بۆ ئەوەی پیادە نەكرێت. چونكە زۆر كەس پێیوایە كە حكومەتەكانی ناوچەكە، یان ئەوەتا زۆر لاوازن، وەك حكومەتی عێراق، كە ئامادە نین ڕاستەوخۆ ڕووبەڕووی ئێران ببنەوە، هەروەها زۆر كەس زۆرێك لە وڵاتانی كەنداو و سعودیەش دەخەنە ئەم خانەیەوە، لەبەر ئەوە لە ڕووی سیاسییەوە كارێكی زەحمەت دەبێت كە بتوانیت بە تەواوەتی ستراتیژیەتی ڕاگرتنی هاوسەنگی لەدوورەوە (offshore balancing) پیادە بكەیت.
* لایەنێكی دیكە كە پسپۆڕان باسی لێ دەكەن، ئەوەیە كە چیدیكە ئەمەریكا پارەی زۆر بۆ هەردوو پرۆسەی بنیادنانەوەی دەوڵەت و نەتەوە خەرج ناكات، ئەمەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كە ئەمەریكا پێشتر نزیكەی 4-6 ترلیۆن دۆلاری لە عێراق و ئەفغانستان خەرج كردووەو شكستی هێناوەو سەرەنجامیش بوونە دوو زۆنی گەورەی تیرۆریستان و دژی ئەمەریكا، پرسیار ئەوەیە ئایا بە بۆچوونی ئێوە چۆن مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتی شكستخواردوودا دەكرێت لەكاتێكدا سەرچاوەی هەموو كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەوڵەتی شكستخواردووە، چۆن دەكرێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت؟

- نازانم ئایا دەكرێت ئەم كێشەیە چارەسەر بكرێت، یان نا. بەڵام گومانی تێدا نییە كە قەیرانی حوكمڕانی هەیە لە چەند وڵاتێكی سەرەكیی ناوچەكەدا، بەتایبەتی لە عێراقدا، بەڵام لەلایەكی دیكەوە ئەمەریكا هەوڵێكی بەردەوامی خستەگەڕ بە ئاڕاستەی بنیادنانەوەی نەتەوە لەعێراقدا، كە نەك هەر تەنیا بڕێكی گەورەی هاوكاری دارایی بۆ ئەم وڵاتە لەخۆ گرتبوو، بەڵكو ژمارەیەكی زۆری سەربازی ئەمەریكیش هەبوون لەعێراقدا بۆ پاڵپشتیكردنی ئەو هەوڵانە، كە بە ڕاددەیەكی گەورە شكستیان هێنا. لەبەر ئەوە لایەنێكی دیكەی ستراتیژیەتی ڕاگرتنی هاوسەنگی لە دوورەوە (offshore balancing) ئەوەیە كە پێویستە ئەمەریكا فێربێت خۆی لەگەڵ ناسەقامگیری مەحەلی و ناوچەییدا بگونجێنێت و ڕێگایەك بدۆزێتەوە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی، بە بێ ئەوەی خۆی پابەند بكات بە پرۆسەیەكی درێژخایەنی بنیادنانی نەتەوەوە لە وڵاتێكدا كە تەنانەت هاوكاری دارایی و هێزی سەربازی ئەمەریكاش بەس نین بۆ ئەوەی دیموكراسیەتیەكی سەقامگیری تێدا بنیاد بنرێت.