چەییم كۆفمان پڕۆفیسۆرە لەبەشی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی لیهای، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك تیرۆریزمی نێودەوڵەتی، ناكۆكیی ئیتنی و نەتەوەیی، ئاسایشی نێودەوڵەتی و ئەگەرەكانی ئاشتی لە سەدەی بیست و یەكدا. بۆ تاوتوێكردنی دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خستنەڕووی چۆنیەتی گەڕاندنەوەی سەقامگیری بۆ ئەم ناوچەیە و باسكردن لەسیاسەتی ئیدارەی نوێی ئەمەریكا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* پێشتر كاتێك باس لە هۆكاری شكست و ناسەقامگیریی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرا، هۆكارەكەی بۆ نەبوونی دیموكراسی دەگەڕێندرایەوە، بەڵام لەئێستادا كاتێك باس دێتەسەر ئەم ناوچەیە، ئەوا راستەوخۆ ئاماژە بەوە دەكرێت كە ئەم ناوچەیە بەدەست نەبوونی سەقامگیرییەوە دەناڵێنێت. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چۆن دەكرێت جارێكی دیكە سەقامگیری بۆ وڵاتانی ئەم ناوچەیە بگەڕێندرێتەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی قورسە، ئەوەی پێوەندی بە وڵاتی سووریاوە هەبێت، ئەوا سەقامگیرییەكی درێژخایەن نایەتەئاراوە، لەبەر ئەوەی راستە ئەسەد سەركەوتوو دەبێت، بەڵام ناتوانێت سەركەوتنێكی تەواو بەدەست بێنێت، لەبەر ئەوەی هۆكار و سەرچاوەكانی یاخیبوون لەئارادا دەمێنن و دواتر یاخیبووان دەگەڕێنەوە. كەواتە سەقامگیرییەكی درێژخایەن لە سووریا بەدی ناكەین، ئەگەرچی وا پێدەچێت ئەسەدیش براوە بێت. هەروەها ئەوەی پێوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا راستە ئێوە دەقاودەق ئەم پرسیارەتان نەكردووە، بەڵام من لێرەدا شتێك دەڵێم كە رەنگە زۆر كەس نەیڵێت، ئەویش ئەوەیە كە داعش بە تەواوەتی تێكدەشكێندرێت، داعش بوونی نامێنێت و هەموو خاكی ژێر دەستی لەدەست دەدات و ئەمەش كاتێكی زۆری پێناچێت، چونكە داعش دوژمنێكی زۆری هەیە كە زۆر بەهێزیشن. كەواتە داعش هەمان چارەنووسی ئەلقاعیدەی بەسەردا دێت، كە رێكخراوە بنەڕەتییەكە بوونی نامێنێت و تێكدەشكێت. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەمە بە مانای سەقامگیری نایەت بۆ عێراق، لەبەر ئەوەی مامەڵەی حكومەتی عێراق لەگەڵ سوننەكاندا ئەگەرچی بە چەشنی دووساڵ پێش ئێستا خراپ نییە، بەڵام هێشتا هەر زۆر خراپە. كەواتە لە عێراقیشدا فاكتەری -نیمچە هەمیشەیی- یاخیبوون لەئارادایە. كەواتە ئەگەر ناچارم بم لە نێوان سووریا و عێراقدا دەستنیشانی ئەوە بكەم، كامیان زیاتر ئومێدی ئەوەی لێدەكرێت سەقامگیر بێت، ئەوا پێموایە عێراق زیاتر لەسووریا ئەگەری ئەوەی هەیە سەقامگیر بێت، بەڵام ئەویش نە لەئایندەیەكی نزیكدا و نە لەمەودای مامناوەندیشدا. ئەسەد لەسووریادا بە هیچ شێوەیەك چاكسازی ناكات، لەبەر ئەوە سەقامگیرییەكی درێژخایەن لە سووریادا نایەتەدی. هەروەها عێراقیشمان بینی كە لەماوەیەكی درێژداو لە سەردەمی سێ سەرۆك وەزیراندا چۆن هەڵسوكەوتی كردووە، كە ئەویش مایەی ئومێد نییە. كەواتە لەناوبردنی داعشیش بە رادەیەكی گەورە فاكتەرێكی یارمەتیدەر نابێت.

* ئایا واقیعییە پێشبینی ئەوە بكەین كە تەناتەت دوای تێكشكاندنی داعش، عێراق و سووریا وەك دوو وڵاتی یەكگرتوو دەمێننەوە؟
- ئەگەر پرسیارەكەتان ئەوە لەخۆبگرێت، ئایا ئەو بارە خۆبەڕێوەبەرییەی كورد لەئارادا دەمێنێت و درێژەدەكێشێت، ئەوا وەڵامەكەی من ئەوەیە بۆچی نا، ئەگەرچی بەدەستهێنانی سەروەریی تەواو لەئایندەیەكی نزیكدا رەنگە بەدیهێنانی ئاسان نەبێت، لەبەر ئەوەی یاسای نێودەوڵەتی لەسەروەختی نەتەوە یەكگرتووەكاندا –لەساڵی 1945ـەوە- دژی لەبەریەك هەڵوەشانەوەی دەوڵەتانە، ئەگەرچی مەحاڵ نییە ئەم كارە بكرێت. بۆ نموونە، تەیموری رۆژهەڵات كە حاڵەتێكی ئیستیسنا بوو. بەڵام ئەمە كارێكی زۆر قورسەو لەپێوەندی بە كوردەوە ئەوا دراوسێگەلێكی بەهێز هەن كە هەر كارێكی لەدەستیان بێت بۆ رێگری لێكردنی دەیكەن.
* بەڵام سەرەڕای ئەوەش پێتوانیە لە رووی ئەمری واقیعەوە عێراق وەك وڵاتێكی دابەش بوو دەمێنێتەوە؟

- راستە، رەنگە دابەشبوونی ئەمری واقیع بەردەوام بێت و بۆی هەیە لە سووریاش دابەشبوونی ئەمری واقیع بێتەئاراوە.
* پێتوایە گەڕاندنەوەی سەقامگیری بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بە رێككەوتنێك هەیە بۆ سەرلەنوێ داڕشتنەوەی سیستمێكی ئیقلمی لەم ناوچەیەدا، بە چەشنی ئەوەی كە رێككەوتنی ویستڤالیا كۆتایی هێنا بە شەڕو ئاژاوەی ئەوروپا؟
- پێموانییە ئەوە مۆدێلێكی باش بێت، ئەوەی رێككەوتنی وێستڤالیا كردی، بریتی بوو لەباڵادەستكردنی دەوڵەتێكی عەلمانی و خاوەن سەروەری بەسەر فۆرمی رێكخستنی ئایینی، یان هەر فۆرمێكی دیكەدا. لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا گەورەترین شەڕ و ململانێ لە نێوان دوو لایەندایە، ئەوانەی دەیانەوێت دەوڵەتێكی نەتەوەیی عەلمانی دابمەزرێنن و ئەوانەی دەیانەوێت دەوڵەتێك بێت ئایین بەسەریدا باڵادەست بێت، كە بە مەزەندی من رەوتی دووەمیان بەهێزترە. پێموایە ئەوەی ئێوە دەیڵێن راستە كە ئەگەر ئێمە بتوانین بگەینە رێككەوتنێكی هاوشێوەی وێستڤالیا – لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- ئەوا ئەمە كارێكی باش دەبێت و هاوشانی سەركەوتنی ئەو لایەنانە دەبێت كە دەیانەوێت دەوڵەتی نەتەوەیی دابمەزرێنن لەبەرامبەر هێزە پان-ئیسلامیزمەكاندا، ئەگەرچی ئەمەش بە مانای ئەوە نایەت كە ململانێكە كۆتایی هاتووە، بەڵام هەندێ هۆكاری ململانێكە لەناو دەبات، ئەگەر ئەو هێزانە براوە بن كە كار بۆ دامەزراندنی دەوڵەتێكی عەلمانی نەتەوەیی دەكەن، كە هێشتا ئەمە رووی نەداوە.

* ئێوە باستان لەوە كرد كە دڵنیان لەتێكشكاندنی داعش، بەڵام هێشتا ئەگەری ئەوە، یان زەمینەی ئەوە لەئارادایە كە گروپی هاوشێوە لەئایندەدا سەرهەڵبدەنەوە، دەتوانن ئەمە زیاتر روون بكەنەوە؟
- بەڵێ، بەدڵنیاییەوە، پێموایە بزوتنەوەی جیهادی زیاتر دروست دەبن و سەرهەڵدەدەنەوە، هەروەك لەدوای تێكشكاندنی ئەلقاعیدەوە بەدیمان كرد، ئەگەرچی هەندێكیان هەمان ناو هەڵدەگرنەوە، بەڵام ئەمە بەمانای ئەوە نایەت كە هەمان رێكخراوی پێشوو بن. كەواتە جیهادیزم بەردەوام دەبێت، راستە ئەم دەوڵەتە جیهادییە –چونكە ئێستا خاكی لەژێر دەستە، ئەگەرچی وەك پێشوو خاكێكی زۆر نییە- تێكدەشكێندرێت، بەڵام رێخراوی جیهادیی دیكە جێیان دەگرنەوە.
* كەواتە تا چەند پێویستە دووبارە سیستمی حكومڕانی لەعێراقدا دابڕێژدرێتەوە بۆ ئەوەی ئەم ئەگەرە روونەدات؟
- ئەمە ئەركێكە دەكەوێتە ئەستۆی حكومەتی عێراق -كە لەلایەن شیعەوە كۆنتڕۆڵ كراوە- بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی دروست لەگەڵ كەمینەی عەرەبی سوننەدا بكات، بەڵام ئەمە مەسەلەیەك نییە پەیوەست بێت بە چاكسازیی دامەزراوەییەوە، بەڵكو پەیوەستە بەو سیاسەتەی حكومەت دەیگرێتەبەر، یان ئەوەی چۆن مامەڵەدەكات. مۆدێلێك هەیە كە دەخرێتەڕوو بۆ چارەسەركردنی ناكۆكی لە كۆمەڵگەدا كە پێی دەوترێت دابەشكردنی دەسەڵات، بەڵام ئایا ئەم دەستەواژەیە مانای چییە، بە مانای ئەوە نییە كە حكومەتێكی مەركەزیی بەهێز هەبێت، بەڵام بە گوێرەی رێككەوتنێكی دەستووری دەسەڵاتیش بەسەر پێكهاتە جیاوازەكاندا دابەش بكرێت، لەم رووەوە دەتوانین ئاماژە بە دەستووری ساڵی 1960ی قوبرس بكەین، كاتێك سەربەخۆ بوو. گرنگترین لایەنی دابەشكردنی دەسەڵات ئەوەیە كە پێی دەوترێت ڤیتۆی كەمینە، كە كەمینە دەتوانێت رێگری لەكارێكی حكومەت بكات، تەنانەت ئەگەر زۆرینەش خواستی لەسەر بوو، بەڵام كێشەكە ئەوەیە كاتێك كەمینە ڤیتۆ بەكار دەهێنێت، ئەوا زۆرینە پێی رەوا نییەو رێككەوتنەكە هەڵدەوەشێنێتەوە و شەڕی ناوخۆی دروست دەبێت، كە ئەمە چارەنووسی نزیكەی سەرجەم رێككەوتنەكانی دابەشكردنی دەسەڵات بووە كە تا ئێستا كراون. چارەسەرێكی دیكە بریتیە لە پێدانی باری خۆبەڕێوەبەری بە هەرێمێك، وەك ئەوەی هەرێمی كوردستان لێی بەهرەمەندە، كە رەنگە دروستكردنی هەرێمێك بۆ سوننەكان دەرئەنجامێكی باشی لێبكەوێتەوە، بەڵام چارەسەری بنەڕەتی بریتی نییە لە چاكسازی دامەزراوەیی، بەڵكو گۆڕانكارییە لەمامەڵەی زۆرینەدا.
* ئایا چۆن لە رۆڵی ئێران دەڕوانیت، پێتوایە ئەم وڵاتە سوودی لەو پشێوی و ئاژاوەیەی ناوچەكە وەرگرتووە بۆ برەودان بە دەسەڵاتی خۆی و بۆ ئەوەی ببێتە هێزێك كە لەئایندەدا لەبەرچاو بگیرێت لەهەر دووبارە داڕشتنەوەیەكی ناوچەكەدا؟

- لە راستیدا ئەوانەی بیر لەم پرسە دەكەنەوە، زیاتر تەركیز لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە ئێران دەتوانێت چی بكات، هەروەك ئەوەی لە پێوەندی بە سعودیەوە ئەوە لەبەرچاو دەگرن كە سعودیە دەتوانێت چی بكات. بەڵام من پێموانییە ئەمە گرنگترین فاكتەر بێت. چونكە هەردوو وڵاتەكە لە ململانێدان بۆ برەودان بە دەستڕۆیشتوویی خۆیان. بەلای منەوە دوو فاكتەری گرنگ لەپێوەندی بەم پرسەوە هەن كە بریتین لەوەی چۆن شیعەی عێراق مامەڵە لەگەڵ دەستڕۆیشتوویی ئێراندا دەكات و دووەمیان ئەوەیە ئایا ئیدارەی نوێی ئەمەریكا رێككەوتنە ناوكییەكە هەڵدەوەشێنێتەوە، ئەگەر ئەوە رووبدات ئەوا شتەكان زۆر دەگۆڕێن. كەواتە دوو سەرچاوەی بڕیار لەپێوەندی بەم پرسەوە بریتین لەئیدارەی نوێی ئەمەریكاو پارتە سیاسییەكانی عێراق. لەبەر ئەوە دەبێت تەركیزی ئێمە لەسەر ئەم دوو شوێنە بێت، نە سعودیە و نە ئێران بێت.

* لەم رۆژانەی دواییدا، سەرۆكی هەڵبژیردراوی ئەمەریكا، دۆناڵد ترەمپ، بەڕێوبەری جێبەجێكاری كۆمپانیای ئیكسۆن مۆبیلی بۆ پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا دەستنیشان كرد، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەمە چ گۆڕانكارییەك بە دوای خۆیدا دەهێنێت لەسیاسەتی ئەمەریكا لەئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و لە ئاست عێراق و ئێراندا بەتایبەتی؟
- لە راستیدا كەس نازانێت. كێشەی دۆناڵد ترەمپ ئەوەیە كەس ناتوانێت پێشبینی بكات كە چی دەكات، ئایا خۆی بڕیار دەدات، یان بوار بە كەسانی دیكە دەدات بڕیار بدەن؟ ئایا ئەو رەچاوی ئەو راوێژانە دەكات كە پێی دەدرێت، ئایا سیاسەتێكی جێگیر پیادە دەكات؟ لەدوایین راپرسیدا كە لەنێو شارەزایانی بواری ئاسایشی نەتەوەیی ئەمەریكا ئەنجام دراوە – كە لە هەر ناوەندێكی دیكەی ئەكادیمی موحافیزكارترن- لە سەدا 95ییان پێیانوایە ترەمپ كاریگەری خراپی لەسەر سیاسەتی دەرەوە دەبێت، كە پێشتر دابەشبوونێكی توندی لەم چەشنە نەبووە، ئەو راپرسییە پێش هەڵبژاردنەكان ئەنجام دراون، كە پێشتر دەرئەنجامی لەم شێوەیەی نەبووە، ئیدی گرنگ نەبووە شارەزای بواری ئاسایشی نەتەوەیی كەسێكی دیموكرات بووە، یان كۆماری، یان سەربەخۆ. هەموو كەس ترسی لێنیشتووە لەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا چی بەسەردێت لە سایەی ئیدارەی ترەمپدا، ترسیان لێنێشتووە لەبەر ئەوەی هیچ بیرۆكەیەكیان نییە لەبارەی ئەوەی كە رەنگە ترەمپ بیكات. زەقترین نموونە لەبارەی ئەوەی چۆن شارەزایانی بواری سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا بیری لێدەكەنەوە، ئەوەیە كە یەكەم فاكتەری نیگەرانكەر بەلای ئەوانەوە – لەپیوەندی بە ترەمپەوە- ئەوەیە كە رایگەیاند ئەو پابەند نابێت بە بەرپرسیارێتیەكانی ئەمەریكا لەچوارچێوەی ناتۆدا لەئاستی وڵاتانی بەلتیكدا. كەواتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەولەوییەتی یەكەم نییە كە ئەو خەڵكانە بیری لێبكەنەوە، بەڵكو ناتۆیە. لەبەر ئەوە هەموو كەس ترسی لێنیشتووەو كەس نازانێت چی روودەدات. كەواتە تەنانەت ئێمە ناتوانین پرسیاری ئەوەش بكەین كە كەسێكی وەك تیلیرسۆن چی دەكات، چونكە سروشتێكی وای هەیە كە ئێمە نازانین ئەویش چی دەكات، بەلای منەوە باشترە تیلیرسۆن سەرۆك بێت لە بری ترەمپ، چونكە بەلای كەمەوە تیلیرسۆن كەسێكە لەماوەی 40 ساڵی رابردوودا تۆمارێكی جێگیری هەبووە، راستە من لە زۆر شتدا لەگەڵیدا هاوڕا نیم، بەڵام ئەو كەسایەتیەكی شێتانەی نییە، بەڵكو كەسێكی جددییە، بەڵام سەرۆكێكمان هەیە كە وانییە. بەو پێیە ئەگەر تۆ نەزانیت سەرۆك چی دەكات، ئەوا هیچ شتێك نازانیت.

* چۆن لە ئایندەی ناوچەكە دەڕوانیت و ئایا پێشبینی باشتربوونی بارودۆخەكە دەكەیت، یان لەو باوەڕەدای پشێوەی و ناسەقامگیریی زیاتر روو لەم ناوچەیە بكات؟
- لەسەر بنەمای ئەو واقیعەی لەناوچەكەدا هەیە، ئەوا پێموانییە لەئایندەیەكی نزیكدا گۆڕانكاری دراماتیكی رووبدات، من پێشبینی لەناوچوونی داعش دەكەم، بەڵام ئەمە بە گۆڕانكارییەكی گەورە دانانێم، چونكە رێكخراوی دیكە جێی داعش دەگرنەوە. لەبەرچاوگرتنی واقیعەكە من پێشبینی روودانی گۆڕانكاری گەورە ناكەم. بە دڵنیاییەوە نزیكەی هیچ كەسێك پێشبینی روودانی بەهاری عەرەبی نەكرد، منیش یەكێك بووم لەو كەسانەی پێشبینیم نەكرد. هەروەها گەورەترین نادڵنیایی لەدەرەوەی ناوچەكە سەرچاوە دەگرێت. چونكە لە ماوەی 140 ساڵدا ئێستا لە ئەمەریكادا سەرۆكێك هەیە كە كەس ناتوانێت مەزەندەی ئەوە بكات كە چی دەكات. پێشتر ئەمە روویداوە، كاتێك سەرۆك لینكۆڵن كوژرا و جۆنسۆن جێی گرتەوە، كە ئەوەش مایەی كارەسات بوو، بەڵام زیاتر بۆ ناوخۆی ئەمەریكا. بەڵام هەروەك وتم حاڵەتێكی هاوشێوە لەماوەی 140 ساڵدا رووینەداوە كە كەس نازانێت سەرۆك ترەمپ چی دەكات و ئەمەریكاش زۆر بەهێزە، ئەمەش مانای ئەوەیە كە نازانین رەنگە چی رووبدات. بۆ نموونە، چی دەبێت ئەگەر ترەمپ رێككەوتنی ناوكی لەگەڵ ئێران هەڵبوەشێنێتەوە، چی دەبێت ئەگەر ترەمپ هاوپەیمانێتی لەگەڵ رووسیا بكات، چی دەبێت ئەگەر ترەمپ هەڵبستێت بە هاندانی جوولەكەی نشینگەكان «مستوگنات» بە چەشنێك كە پێوەندیی ئەمەریكا تێكبدات لەگەڵ دۆستە عەرەبەكانیدا، هەر یەكێك لەمانە ئەگەری روودانیان هەیە، دوایین ئەگەریان زۆر رێی تێدەچێت، چونكە ئەو بەم ئاڕاستەیەدا كاردەكات. ئەگەر بەدواداچوونتان بۆ هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی ئەمەریكا كردبێت، ئەوا ئەو كاتە دەتوانی پێشبینی ئەوە بكەیت، كاندیدێك چی دەكات ئەگەر مێژوییەكی هەبووبێت لە پۆستێكی حكوومیدا، هەموو كەس دەیزانی سەرۆك كلینتۆن چی دەكات، هەموو كەس دەیزانی سەرۆك مەككین چی دەكات، ئەگەر لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتوو بووایە، بەڵام خەڵكی زانیارییەكی كەمتریان هەبوو بۆ ئەوەی پێشبینی ئەوە بكەن سەرۆك ئۆباما چی دەكات، كە لەئێستاشدا ئێمە هیچ شتێك نازانین لەبارەی ئەوەی ترەمپ دەیكات.