جۆشوا رۆڤنەر پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لەسەنتەری «John Goodwin Tower» سەر بەكۆلێژی دێدمان بۆ زانست و مرۆڤایەتییەكان، بەڕێوەبەری پرۆگرامی دیراساتە لەهەمان سەنتەر، پێشتریش پڕۆفیسۆری ستراتیژیەت و سیاسەت بووە لەكۆلێژی جەنگی دەریایی. بۆ قسەكردن لەبارەی دەوڵەتی لەرزۆك و شكستخواردوو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە تێڕوانینەكانی كرد.

* چۆن لە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت، لەڕووی بوونی ژمارەیەك لەدەوڵەتی شكستخواردوو لەم ناوچەیەدا؟
- لەڕاستیدا ژمارەیەكی زۆری دەوڵەتی زۆر لاواز هەن – ئەگەر نەڵێین شكستخورادوو- لەم ناوچەیەدا، ئێوە دەزانن سووریا لە شەڕێكی ناوخۆیی مەترسیداردایە، مانەوەو نەمانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا وەك پرسیارێكی كراوە دەمێنێتەوە، تەنانەت ئەگەر لە دەسەڵاتیشدا بمێنێت، ئەوا ناتوانێت ئەو خاكانە كۆنتڕۆڵ بكاتەوە كە پێشتر لە ژێر دەسەڵاتیدا بوون. ئەوەتا عێراقیش پێی نایە دەیەی دووەمی شەڕێكی ناوخۆیی نەگریسەوە، رەنگە دەسەڵاتی بەغدا بمێنێت، بەڵام كۆنتڕۆڵێكی كەمی دەبێت بەسەر پانتاییەكی گەورەی وڵاتەكەدا، بەتایبەتی ئەگەر پشتیوانی دەرەكی نەبێت لەلایەن ئەمەریكاو هێزەكانی دیكەوە. هەروەها لەیەمەن شەڕی ناوخۆیی لە ئارادایەو لەمیسریشدا بارودۆخەكە تاراددەیەك لەرزۆكە، كەواتە ئەمە سەروەختێك نییە كە حكومەتێكی جێگیرو بەهێزت هەبێت كە باوەڕی بە خۆی هەبێت.

* تا چەند گرنگە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا بایەخ بە چارەسەركردنی كێشەكانی ئەم ناوچەیە بدات؟
- كێشەكە ئەوەیە كە نیگەرانییەكانی ئەمەریكا لەئاستی بەرژەوەندییە ئەمنییەكانیدا روون نین. لە رووی مێژوییەوە ئەمەریكا، سێ بەرژەوەندیی گەورەی ئەمنی هەبووە لەپێوەندی بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، كە بریتی بوون لە تیرۆریزم و نەوت و پرسی بڵاوبوونەوەی چەكی ناوكی. ئەوەی پێوەندی بە تیرۆریزمەوە هەبێت، ئەوا ئەمە وەك هەڕەشەیەك دەمێنێتەوە، بەڵام روون نییە كە ئایا بوونی دەوڵەتی لاواز سەردەكێشێت بۆ هێرشی تیرۆریستی، چونكە هەندێ لە تیرۆریستان توانییان هێرشەكانیان ئەنجام بدەن، لەبەر ئەوەی لەسایەی سیستمێكی سەقامگیردا دەژیان، وەك ئەلقاعیدە لەساڵانی نەوەتەكاندا، كە دەوڵەتێكی شكستخواردوو لەئارادا نەبوو، بەڵكو تاڵیبان دەسەڵاتی خۆی سەپاندو داڵدەی دان. كەواتە پێوەندییەكی راستەوخۆ نییە لەنێوان دەوڵەتی لاوازو تیرۆریزمدا. مەسەلەی دووەم پەیوەستە بە نەوتەوە كە پێوەندی بە بەرژەوەندیی ئەمنیی ئەمەریكاوە هەبووە، بەڵام لەئێستادا بازاڕی نەوتی جیهانی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، ئێستا خستنەڕوویەكی گەورەی نەوت هەیەو داخوازییەكی كەمتری لەسەرەو نرخی زۆر دابەزیوە، ئەمەریكا بڕێكی زۆری نەوت و گازی سروشتی بەرهەم دەهێنێت، كەواتە بە چەشنی رابردوو پێویستییەكی روونی نییە بەم كاڵایە. دوایین مەسەلە بریتییە لەپرسی بڵاوبوونەوەی چەكی ناوكی. كە لەدوای رێككەوتنە ناوكییەكە لەگەڵ ئێراندا بەلای كەمەوە تا دەیەیەكی دیكە ئەم پرسە هەڵپەسێردراوە. كەواتە بوونی دەوڵەتی لاوازو شكستخورادوو مایەی كارەساتەو دەرئەنجامی زۆر خراپی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، بەڵام بوونی پێوەندییەكی راستەوخۆ لەنێوان ئەو حاڵەتەو بەرژەوەندییە ئەمنییەكانی ئەمەریكاوە بەلای منەوە روون نییە.
* ئایا دەتوانین پێشبینی ئەوە بكەین كە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا كەمتر لە كاروبارەكانی ئەم ناوچەیەوە تێوەدەگلێت؟

- من بیرۆكەیەكم نییە لەم رووەوە. ئیدارەی ترەمپ زۆر جیاواز دەبێت و دەیەوێت دابڕانێك لەسیاسەتە دەرەكییە تەقلیدییەكەی ئەمەریكادا دروست بكات. ئایا ئەمە چ ئاكامێكی لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت، ئەمە هیچ روون نییە. چونكە لەسەروەختی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا ترەمپ هەندێ جار وا قسەی دەكرد، وەك ئەوەی لەناوچەكە بكشێتەوەو هەندێ جاریش وا دەدوا وەك ئەوەی قووڵتر رۆبچێت.
* ئایا پێتوایە دۆزینەوەی چارەسەرێكی درێژخایەن بۆ كێشەو قەیرانەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێویستی بەسازكردنی كۆنفرانسێكی نێودەوڵەتی هەیە؟
- بەداخەوە من بەگومانەوە لەسازكردنی كۆنفرانسی نێودەوڵەتی دەڕوانم وەك رێگایەك بۆ گەڕاندنەوەی ئاشتی و ئارامی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونكە ئەگەر وابووایە ئەوا زۆر پێش ئێستا كێشەی عەرەب و ئیسرائیل كۆتایی پێدەهات و چارەسەر دەكرا، چەند كۆنفرانسی نێودەوڵەتی و هەمەلایەنمان بینی بۆ سەقامگیركردنی عێراق و بۆ سەقامگیركردنی سووریا. گومانی من لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەوەی لەم وڵاتانەدا دەگوزەرێت شێوازی كۆنی شەڕی ناوخۆییە كە شەڕە لەپێناوی دەسەڵاتدا، لەبەر ئەوە من قەناعەتم نییە تەنانەت ئەگەر هەوڵێكی دیپلۆماسی جددیش بخرێتەگەڕ ئەوا رەنگە نەبێتەهۆی گۆڕینی داینامیكیەتی ئەم شەڕانە.
* چۆن لە رۆڵی ئێران دەڕوانیت لەم ناوچەیەدا؟ ئایا پێتوایە ئێران تا چەند پرسی ململانێی تایفەگەری بۆ برەودان بەئەجێندای خۆی و بۆ دەستتێوەردان لەكاروبارە ناوخۆییەكانی وڵاتانی ناوچەكەدا بەكارهێناوە؟
- ئەوە راستە ئێران زۆر چالاكە لەم رووەوە و نایشارێتەوەو ئێستا پشتیوانی ئەسەد دەكات و كار بە گروپە وەكیلەكانی خۆی دەكات، وەك حزبوڵا و حەمماس، لەئێستاشدا لەیەمەنەوە تێوەگلاوە. لە روانگەی ئێرانەوە ئەم شێوازی كاركردنە باشترین ستراتیژیەتە بۆ برەودان بە بەرژەوەندییەكانی خۆی، بەشێكی زۆری ئەم مەسەلەیەش پەیوەستە بەوەی ئێران هێزێكی تەقلیدی بەكارناهێنێت، چونكە ئەم هێزە زۆر سنووردارە، لەبەر ئەوەی تا ئێستاش ئێران تەكنەلۆژیای ساڵانی حەفتاكان بەكار دەهێنێت، لەبەر ئەوە ناتوانێت بە پاڵپشت بەم هێزە درێژە بە دەستڕۆیشتوویی خۆی بدات بە بێ بەكارهێنانی گروپە وەكیلەكانی. واتە ئەمە شێوازێكی كاركردنە بۆ قەرەبووكردنەوەی ئەو لاوازییەی كە لەهێزە تەقلیدییەكەیدا هەیە.
* كەواتە دەبێت چۆن ئێران ئیحتیوا بكرێت، بەڵام چۆن سنوورێك بۆ دەستتێوەردانەكانی دادەنرێت و ئایا باشترین میكانیزم و رێگاچارە لەم رووەوە چییە؟
- من وەڵامی ئەم پرسیارە نازانم، بەڵام لەپێوەندی بە رووبەڕووبوونەوەی گروپە وەكیلەكانەوە، ئەوا ئەمە پرسێكە دەبێت حكومەتە مەحەلییەكان پێی هەڵبستن. لەپێوەندی بە ئیحتیواكردنی ئێرانەوە، ئەوا پێموایە ئەمە كارێكی مومكینە، راستە ئێران دەتوانێت كێشە دروست بكات و دەتوانێت گروپە وەكیلەكانی بەكاربهێنێت بۆ دروستكردنی ناسەقامگیری سیاسی، بەڵام ئێرانیش چەند خاڵێكی لاوازی هەیە، یەكێكیان بریتییە لەهێزە سەربازییە تەقلیدییەكەی كە پێشتر ئاماژەم پێكرد، خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە كێشەی سیاسیی جددی هەیە، ئەو نوخبەیەی لە دەسەڵاتدا ناتوانێت پشت بە پشتیوانی بەردەوامی نەوەی گەنجان ببەستێت، كە بە چەشنی نەوەی پێش خۆیان ئەوەندە رۆنەچوونەتە شۆڕشەكەوە. خاڵێكی دیكە مەسەلەی ئابوورییە، ئێران لەم رووەوە كێشەی جددی و درێژخایەنی هەیە، وەك رەخساندنی هەلی كار و كۆنتڕۆڵكردنی هەڵئاوسان، كە هەر دەبێت رووبەڕووی ئەم كێشانە ببێتەوە.
* هەروەك ئاماژەتان پێكرد ژمارەیەكی دەوڵەتی لاواز لەئارادان لەم ناوچەیەدا، ئایا گەڕاندنەوەی سەقامگیری و ئارامی لەم ناوچەیەدا دووبارە داڕشتنەوەی ئەم دەوڵەتانە لەخۆ ناگرێت؟
- بەڵێ، پێموایە بوونی دەوڵەتی سەقامگیر زۆر گرنگە، چونكە بە بێ بوونی سیستمی سیاسیی روون، ئەوا ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی دێتەئاراوە، كەواتە بەشێكی وەڵامی پرسیارەكەتان ئەوەیە كە بەڵێ دەبێت ئەو دەوڵەتانە سەرلەنوێ دابڕێژرێنەوە، بەڵام هەواڵە ناخۆشەكە ئەوەیە كە بنیادنانی دەوڵەت پرۆسەیەكی درێژخایەن و خوێناوییە، كە پێموایە زۆر كەس لەلایەنە پێوەندیدارە نێودەوڵەتییەكان ساویلكانە لەم مەسەلەیە دەڕوانن. بنیادنانی دەوڵەت تەنیا بە رەوانەكردنی كەسانی تەكنۆكرات و دووبارە داڕشتنەوەی یاساكان ناكرێت، بەڵكو مەسەلەكە پەیوەستە بەململانێكردن لەسەر دەسەڵات، ئەوەی لەیەمەن و لیبیاو سووریاو عێراقدا دەیبینین، ئەوەیە كە زۆرێك لەو كەسانەی بەشدارن لەململانێ لەسەر دەسەڵات، كەسانی دڵڕەقن و شەڕێكی سەخت دەكەن و خۆیان رووبەڕووی مەترسیی گەورە دەكەنەوە. كەواتە لەلایەك تەواو هاوڕام لەگەڵتاندا كە دووبارە گەڕاندنەوەی سەقامگیری و ئارامی كارێكی گرنكە، بەڵام پێموانییە ئەمە بتوانرێت بەئاسانی لە دەرەوەڕا بسەپێندرێت، بەڵكو دەبێت لەناوخۆدا ئەنجام بدرێت، ئەمەش پرۆسەیەكی ئاسان نابێت.
* ئایا پێتوایە ئەم دەوڵەتانە لە داهاتوودا بەیەكگرتوویی دەمێننەوە؟
- ئەمە پرسیارێكی گەورەیە، من ناتوانم پێشبینی داهاتووی هەموو ئەم وڵاتانە بكەم. با لەعێراق بڕوانین، كە نموونەیەكی باشە لەم رووەوە، چونكە تۆ حكومەتێكت هەیە لەبەغدا، بەڵام پانتاییەكی گەورەی خاكی وڵاتەكەی ناتوانێت كۆنتڕۆڵ بكات، واتە توانای نییە كۆنتڕۆڵیان بكات، ئەویش لەبەر هۆكاری ماددی و هۆكاری سیاسی، كەواتە رەنگە ئایندەی عێراق، یان سووریا هاوشێوەی دۆخی هەندێ وڵاتی ئەفریقی لە چەند دەیەیەكی پێش ئێستا بێت، واتە حكومەتێكی مەركەزی تا راددەیەك سەقامگیرت هەبێت لەپایتەختدا، بەڵام ناتوانێت بەشێكی گەورەی خاكی وڵاتەكە كۆنتڕۆڵ بكات.