كریستۆفەر فێتویس، بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی بەراوردكاری لەزانكۆی ماریلاند بەدەستهێناوە، لەئێستادا پڕۆفیسۆرە لە بەشی زانستی سیاسی لەزانكۆی تولین، پێشتریش پڕۆفیسۆری كاروباری ئاسایشی نەتەوەیی بووە لەكۆلێژی جەنگی دەریایی ئەمەریكی. بۆ تاوتوێكردنی رەوشی ئاڵۆزی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و قسەكردن لەسەر چۆنیەتی چارەسەركردنی تەنگژەكانی ئەم ناوچەیە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە هاتەئاخافتن.

* چۆن لەشەڕی رزگاركردنی موسڵ و پێشڕەوییەكانی و رۆڵی پێشمەرگە لەو شەڕەدا دەڕوانیت؟
- لە راستیدا رەنگە ئێوە خۆتان باشتر ئاگاتان لە بارودۆخەكە بێت. ئەوەی ئێمە لێرە دەیبیستین، بەتایبەتی لەپێوەندی بە شەڕی موسڵەوە، ئەوەیە كە راستە پێشڕەوییەكان سست و خاون، بەڵام بەردەوامن و رانەوەستاون، هەروەها پێشمەرگە شەڕێكی زۆر سەختی كردو قوربانییەكی زۆریشیدا. كەواتە لەئێستادا دۆخەكە بە بەراورد بە چەند ساڵی پێشوو سەقامگیرترە، ئەگەرچی من ئومێدی باشتریش دەخوازم.
* لەئێستادا بارودۆخێكی پڕلەپشێوی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا باڵادەستە، بەڵام كێشەكە لەوەدایە كاریگەرییەكانی ئەم پشێوییە تەنیا لە چوارچێوەی ئەم ناوچەیەدا قەتیس نابێت، بەڵكو دەرهاویشتەی لەسەر بەشەكانی دیكەی جیهانیش دەبێت، كەواتە ئایا نابێت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هەوڵی چارەسەركردنی قەیرانەكانی ئەم ناوچەیە بدرێت؟
- من نیگەران دەبم كاتێك هێزە دەرەكییەكان زۆر خۆیان سەرقاڵ دەكەن بە سەقامگیركردنی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، چونكە زۆرجار ئەو كەسانەی كە نییەتێكی پاكیشیان هەیە، بارودۆخەكە پتر بەرەو پشێوی دەبەن. لەبەر ئەوە باشترین كارێك كە بكرێت بریتییە لە پشتیوانیكردنی خەڵكانی ناوچەكە بۆ ئەوەی بڕیار بدەن. ئەگەر كەسێكی گەشبینیت، ئەوا بیر لە لوبنان بكەرەوە، چونكە لەساڵانی هەشتاكاندا وا دەهاتە بەرچاو كە چارەسەركردنی شەڕە ناوخۆییەكە مەحاڵ بێت، بەڵام لە كۆتاییدا ئاشتی هاتەئاراوەو بەردەوامیشە. بەڵام كاتێك ئەمەریكا دەستتێوەردانی كرد، كارەساتی لێكەوتەوە، بەڵام ئەوە خەڵكی لوبنان خۆیان بوون كە گەیشتنە رێككەوتن. كەواتە دەبێت خەڵكی یەمەن و سووریا و عێراق خۆیان بگەنە رێككەوتن، چونكە رەنگە شەكەت بن لە شەڕەكەدا، پێموایە ئەوەی لەلوبنان روویدا ئەوە بوو كە لایەنەكان دووچاری شەكەتبوون هاتن و دواتر توانییان بگەنە رێككەوتن. كەواتە دەبێت خەڵكی وڵاتەكە خۆیان بەم كارە هەڵبستن.
* ئێوە باسی ئەوەتان كرد كە پێویستە خەڵكی وڵاتەكە جڵەوی مەسەلەكان بگرنەدەست و خۆیان ئەو بەرپرسیارێتییە هەڵبگرن، بەڵام ئایا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چۆن دەتوانێت لەم رووەوە هاوكار بێت؟
- كارێكی باش دەبێت ئەگەر هەوڵ و كۆششێكی نێودەوڵەتی هەبێت، بەڵام كاتێك هێزە دەرەكییەكان دەستتێوەردان دەكەن، ئەوا مشتومڕی ئەوە دروست دەبێت كە ئایا تا چەند رێككەوتنەكە رەچاوی بەرژەوەندی هێزە دەرەكییەكانی كردووە. دوو مانگ پێش ئێستا ئەمەریكا و رووسیا هەوڵیاندا رێككەوتنی ئاشتی لە سووریا بەدی بێنن، بەڵام تەنیا 48 سەعاتی خایاند، ئەوەش مایەی كارەسات بوو. چونكە لەو ماوەیەدا ئەمەریكا بە هەڵە هێرشی كردەسەر كۆمەڵێك سەربازی سووری، هەروەها باس لەوە كرا كە رووسیا نەیتوانی رێگری لەهێزەكانی ئەسەد بكات لە هێرشكردنەسەر كاروانی هاوكاری -سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان،-. لەبەر ئەوە من دڵنیانیم لەوەی ئایا هێزە دەرەكییەكان دەتوانن تا چ راددەیەك هاوكاری بكەن. بەدڵنیاییەوە لە هەندێ مەسەلەدا هێزە دەرەكییەكان دەتوانن هاوكار بن، بۆ نموونە لە یارمەتیدانی پەنابەراندا كە لە زۆنی شەڕ هەڵدێن و ئەو خەڵكە بێتاوانانەی كەوتوونەتە نێو ئاگری سەركردە خراپەكان و گروپە توندڕەوەكانەوە، من زیاتر نیگەرانم لە بارەی خەڵكە بێتاوانەكەوە، لەبەر ئەوە دەتوانین كارێك بكەین بۆ چارەسەركردنی دۆخی ئەو خەڵكانەی كە زۆرترین ئێش و ئازاریان چەشتووە.
* ئایا هاوڕایت لەگەڵ ئەوەدا كە ئەو ململانێیەی لەناوچەكەدا لەئارادایە سروشتێكی تائیفەگەری هەیە، یان مەسەلەكە ئەوەیە هێزە ناوچەییەكانی وەك ئێران بەرگێكی تائیفەگەرییان بە بەردا كردووە، بۆ ئەوەی پەرە بە دەستڕۆیشتوویی و باڵادەستی خۆیان بدەن لە ناوچەكەدا؟
- لە راستیدا پێموایە هەموو ئەو فاكتەرانە لەئارادان، فاكتەری تائیفەگەری و دەستێوەردان و كاریگەری دەرەكی و تەنانەت ململانێی هێز لە نێو گروپە تائیەفەگەرییەكاندا، ئەمە بارودۆخێكی زۆر ئاڵۆزی دروست كردووە، چونكە كێ دەزانێت ئێران چەند دەستڕۆیشتووە بەسەر حزبوڵادا، كێ دەزانێت ئەمەریكا چەند كاریگەرە لەسەر گروپە میلیشیاییەكان، كێ دەزانێت ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا چی دەكات.
* ئایا چۆن دەكرێت كار بۆ سنوورداركردنی دەستتێوەردانی ئێران لەكاروباری ناوخۆیی وڵاتانی ناوچەكەدا بكرێت؟
- من نازانم، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە ئێران زۆر شارەزایە لەوەی پەرە بە رۆڵی خۆی بدات لە ناوچەكەدا، بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە هەر دەوڵەتێك ئەم شەڕە لە وڵاتێكی دراوسێیدا رووبدات، ئەوا دەستێوەردان دەكات، هەرچەندە ئەمە بە مانای ئەوە نییە ئێمە پێشوازی لێبكەین، یاخود هەوڵنەدەین سنوورداری بكەین. بەڵام هەر رێگاچارەیەك كە دەبێت بگیرێتەبەر بۆ هێنانەدی چارەسەرێكی درێژخایەن پێویستە ئێران و هاوپەیمانەكانی ئێران لە ناوچەكە لەخۆبگرێت. چونكە ئەگەر بكرێنە دەرەوەی هاوكێشەكە ئەوا چارەسەرێكی درێژخایەن بەدی نایەت.
* هەندێ وڵات هەن لەم ناوچەیەدا كە بە تەواوەتی دوچاری لێكترازان و لەبەریەك هەڵوەشان بوونەتەوە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چەند پێویستە دووبارە ئەم دەوڵەتانە دابڕێژرێنەوە بۆ ئەوەی سەقامگیری و ئارامی بۆ ئەم وڵاتانە بگەڕێتەوە؟

- من هیوام دەخواست وەڵامەكەم بزانیایە. من پێم باشە چارەسەرێكی چەشنی رێككەوتنەكەی لوبنان بێت كە دابەشكردنی دەسەڵاتی لەخۆگرت، بەڵام پێناچێت لەئێستادا ئەسەد ئەمەی بەلاوە گرنگ بێت، یاخود گروپە جیاوازەكانی یەمەن ئەمەیان بەلاوە گرنگ بێت. هەندێ كەس لەگەڵ ئەوەدان كە پێویستە ئەم وڵاتانە دابەش بكرێن، كە هەروەك ئێوە لەمن باشتر دەزانن سنوورەكانی ئەم وڵاتانە دەستكردن. كەواتە هێزە دەرەكییەكان دەتوانن سەرپەرشتی گفتوگۆكانی پەیوەست بە ئاشتییەوە بكەن و دەتوانن فشار لەسەر لایەنەكان بكەن، بەڵام تاوەكو ئەو كاتەی كە لایەنە ناوخۆییەكان نەگەنە ئەو قەناعەتەی كە شەڕ بێهودەیە، ئەوا هیچ شتێك گۆڕانكاری بەسەردا نایەت.
* ئایا پێتوایە گەڕاندنەوەی سەقامگیری و ئارامی بۆ وڵاتانی ئەم ناوچەیە پێویستی بە دووبارە داڕشتنەوەی پێوەندی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە هەیەو پێویستە لەم پێناوەشدا گرێبەستێكی كۆمەڵایەتی نوێ بكرێت؟
- لە راستیدا ئەوە پرۆژەیەكی گەورەیە، راستە خەڵكی بەم هەنگاوە خۆشحاڵ دەبن، بەپێچەوانەی حوكمڕانەكانەوە، چونكە ئەمە دابەشكردنی دەسەڵات لەخۆدەگرێت، كە لە زۆرێك لەم وڵاتانەشدا دابەشكردنی دەسەڵات ریشەیەكی مێژویی نییە. كەواتە من بیرۆكەكەم بەلاوە پەسەندە، بەڵام جێبەجێكردنی كارێكی قورسە. لە سەروەختی بەهاری عەرەبیدا ئەو گەشبینییە هەبوو، كە توانرا لەوڵاتێكی وەك تونسدا دووبارە ئەو گرێبەستە دابڕێژرێتەوە، بەڵام لە زۆر وڵاتی دیكەدا شكشتی هێنا، لەبەر ئەوەی حوكمڕانەكان ئامادەی دووبارە داڕشتنەوەی هیچ شتێك نەبوون، چونكە ئەمە زیانی هەبوو بۆ بەرژەوەندییەكانیان.
* ئایا هاوڕایت لەگەڵ ئەوەدا كە هەرێمی كوردستان بۆتە مۆدێلێك بۆ پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێكهاتە ئایینی و ئیتنییە جیاوازەكان بەپێچەوانەی بەشەكانی دیكەی عێراقەوە؟
- ئەوەی ئێمە دەیبستین ئەوەیە كوردستان سەقامگیرترین بەشی وڵاتەكەیە، بەڵام ئەمە بەو مانایە نییە كە هەموو شتێك زۆر بە باشی بەڕێوەدەچێت، چونكە هەروەك دەزانن كێشە هەیە لەگەڵ توركیا، كێشەی كوردی باشووری رۆژهەڵاتی توركیا هەیە، لەبەر ئەوە پێموایە هەر كەسێك هات و چارەسەرێكی سادەی خستەڕوو ئەوا خۆیشی نازانێت باسی چی دەكات. چونكە بارودۆخەكە یەكجار ئاڵۆزەو دەبێت بیر لەچارەسەری درێژخایەن بكرێتەوە، ئەمەش پرۆسەیەكی درێژخایەنەو ئومێد دەكەین توندوتیژی لەخۆنەگرێت.
* ئایا پێتوایە ئەم كێشانە دەبنە بەربەست لەبەردەم هەنگاوەكانی كوردستان بۆ هەڵگرتنی هەنگاو بەرەو بەدیهێنانی سەربەخۆیی؟
من پێموایە ئەگەر بە شێوەیەكی ستراتیژی بیربكرێتەوە، ئەوا نابێت بڵێین ئەو پشێوییەی لە دەوروبەردا هەیە، دەبێتە رێگر، چونكە ئەگەر بارودۆخەكە ئارام بێت، ئەوا پرسیاری ئەوە دروست دەبێت، ئێمە بۆچی پێویستمان بە دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان هەیە، بەڵام ئەگەر كوردستان ببێتە دورگەیەكی ئارام و سەقامگیر لەنێو دەریای پڕ لە پشێوی ناوچەكەدا، ئەوا ئەو كاتە پاساوی سەربەخۆیی بەهێزتر دەبێت.