پیتەر واڵێنستیین، پڕۆفیسۆرە لەبەشی دیراساتی ئاشتی و ناكۆكی لەزانكۆی ئۆپسالای سوید، هەروەها توێژەرە لەئامۆژگای كرۆك بۆ دیراساتی ئاشتیی نێودەوڵەتی. شارەزای چەند بوارێكی گرنگە، وەك كاروبارە جیهانییەكانی پەیوەست بە نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوە ئیقلیمییەكان، بەرگرتن بەناكۆكی و چارەسەركردنی، بنیادنانی ئاشتی و پرۆسەی ئاشتی. بۆ گفتوگۆكردن لەبارەی پرسی دەوڵەتی شكستخواردوو و دەرئەنجامەكانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم لەم ناوچەیەو هەڵگرتنی هەنگاو بە ئاراستەی سەربەخۆیی لەلایەن كوردەوە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی خستەڕوو.

* چۆن لە دیاردەی شكستهێنانی دەوڵەت دەڕوانیت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستداو ئایا پێتوایە تیرۆریزم دەرئەنجام و دەرهاویشتەی شكستهێنانی دەوڵەتە لەم ناوچەیەدا؟
- لەڕاستیدا من پێموایە مەسەلەكە زیاتر پەیوەستە بە شكستهێنانی حوكمڕانییەوە وەك لەوەی پێوەندیدار بێت بە شكستهێنانی دەوڵەتەوە، چونكە چەندین دەوڵەت هەن لەناوچەكەدا كە هەڵدەسووڕێن، بەڵام سیاسەتێكی سەركوتكاری پیادەدەكەن و بەشێكی زۆری دانیشتووانەكەیان پەراوێز خستووە، ئەمەش لەدەرئەنجامدا كێشەی لێدەكەوێتەوە، كەواتە ئەمە پتر شكستی حوكمڕانییە و مەرج نییە شكستی دەوڵەت بێت.
* هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێكرد شكستهێنانی دەوڵەت یاخود ئەوەی ئێوە پێی دەڵێن شكستهێنانی حوكمڕانی بۆتە هۆكاری سەرهەڵدانی چەندین تەنگژەو قەیرانی قووڵ لەم ناوچەیەدا، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت دووبارە دەوڵەت، یان پرۆسەی حوكمڕانی لەم وڵاتانەدا دابڕێژدرێتەوە، بەچەشنێك بتوانرێت پرۆسەیەكی حوكمڕانیی كاراو بەرپرسیار بهێنرێتەئاراوە؟
- لەڕاستیدا هەمیشە دەرفەتی دووبارە داڕشتنەوەی دەوڵەتەكان هەیە، لەڕووی پیادەكردنی فۆرمێكی فیدڕاڵییەوە، واتە دەوڵەتەكە وەك خۆی بمێنێتەوە، بەڵام ئاستێكی باڵاتری خۆبەڕەێوبەری پێ ببەخشرێت. شكستی ساڵانی پێشوو لەوەدا بەرجەستەبوو كە دەسەڵاتێكی مەركەزی لەئارادا بوو كە فرەیی بیروبۆچوون و فرەیی پێكهاتەی دانیشتووانی لەبەرچاو نەدەگرت، ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كار لەسەر بەسەربازیكردن و خۆسەپاندن و تاكڕەوی بكرێت، لەبەر ئەوە دەبێت كاربكرێت بۆ بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات. ئومێدی من ئەوەیە لەداهاتوودا هەوڵی زیاتر بەم ئاراستەیەدا بدرێت، چونكە ئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی حوكمڕانییەكی باشتر بهێنرێتەئاراوە.

* كەواتە پێتوایە ئەمە یەكێكە لە هۆكارە ریشەییەكان كە دەبێت لە رێی دابەشكردنی دەسەڵات و دابەزاندنی دەسەڵات بۆ ئاستەكانی خوارەوە چارەسەر بكرێت؟
- بە باوەڕی من ئەمە تەنیا یەكێكە لەهۆكارە ریشەییەكان، چونكە كێشەی دیكەش هەیە وەك گەندەڵی، وەك پەرەپێدانی ئابووری، زۆرێك لە وڵاتانی ناوچەكە تەنیا پشت بە یەك سەرچاوەی داهات دەبەستن كە ئەویش داهاتی نەوتە، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی وڵاتەكە بكەوێتە ژێر رەحمەتی هەڵكشان و داكشانی نرخی نەوت، هەروەها ئەمە هۆكارێك دەبێت بۆ گەندەڵی، لەبەر ئەوە دەبێت بیر لە جۆراوجۆركردنی ئابووریی وڵاتەكە بكرێتەوە.
* لە پێوەندی بە پرسی بنیادنانی نەتەوەوە، ئەمەریكا توانی لەدوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە هەردوو وڵاتی ئەڵمانیا و یابان بە سەركەوتوویی بنیاد بنێتەوە، لەكاتێكدا شكستی هێنا لەم پرۆسەیەدا لەهەردوو وڵاتی ئەفغانستان و عێراقدا، بە تێڕوانینی ئێوە هۆكاری ئەم جیاوازییە بۆچی دەگەڕێتەوە؟

- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشەو پێوەندی بە پلانی درێژخایەنەوە هەیە، چونكە لەعێراق و ئەفغانستاندا رژێمی دەسەڵاتدار رووخێندران، بێ ئەوەی بۆ دۆخی دوای رووخاندنی دەسەڵاتی وڵاتەكە پلانیان هەبێت. لەكاتێكدا لە یابان و ئەڵمانیا پانتاییەك بۆ ئەو هێزە دیموكراتییانە رەخسێنرا كە پێشتر بوونیان هەبوو، واتە پابەندبوونێكی درێژخایەن هەبوو بە ئەنجامدانی ئەم ئەركەوە. ئەمە لەكاتێكدا ئەمەریكا زۆر پەرۆشی رووخاندنی دەسەڵات بوو لەعێراقدا بەبێ ئەوەی هیچ ئامادەكارییەك بكات بۆ رۆژی دواتر، كە ئەمەش یەكێك بوو لە شكستەكانی دەستتێوەردانەكە.
* ئایا پێتوایە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا تواناو ئیرادەی ئەوەی دەبێت چالاكانە بەشداری لەپرۆسەی بنیادنانی نەتەوەدا بكات لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- لە راستیدا ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا پتر رەوتێكی ناسیۆنالیستی دەگرێتەبەر، بەو مانایەی پتر بایەخ بە بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا دەدات و كەمتر توانای تێگەیشتنی لەدۆخی ئەم وڵاتانە دەبێت، لەبەر ئەوە نیگەرانی من لەوەیە ئەمەریكا سەرچاوەیەكی كەمتر لەم ناوچەیەدا بخاتەگەڕ. بۆ نموونە بۆ هاوكاریكردن لەدروستكردن و پەرەپێدانی كۆمەڵگەی مەدەنی و زیاتر جەخت لەسەر چارەسەری سەربازی بكاتەوە. ئەزموونەكانیش ئەوەیان خستۆتەڕوو كە چارەسەرە سەربازییەكان بە تەنیا بەس نین و، دەبێت بایەخ بە پرسە سیاسی و مەدەنییەكانیش بدرێت، وەك دەستووری وڵاتەكە و پرسی ئابووری وەك پێشتر ئاماژەم پێكرد، لەبەر ئەوە ترسی من ئەوەیە كە ئەمەریكا سیاسەتێكی تاكڕەهەندی بگرێتەبەر، لەبری ئەوەی سیاسەتێكی هەمەلایەن و فرەڕەهەند پیادە بكات.
* ئایا هاوڕایت لەگەڵ ئەوەدا كە هەرێمی كوردستان ئیرادەی خۆی خستۆتەڕوو بۆ گرتنەبەری مۆدێلێكی جیاواز لەنێو ئەم گێژاوی شەڕو ئاژاوەیەی ناوچەكەدا، بەتایبەتی كە كوردستان توانیویەتی ببێتە هێزێكی كارا لە شەڕی دژ بە تیرۆریستاندا؟

- ئەوەی لەكوردستانی عێراقدا بەدیهاتووە دەستكەوتێكی باشەو ئەمەش وەك یەكێك لەدەرئەنجام و دەرهاویشتە گرنگەكان دەمێنێتەوە لەدوای رووخانی دەسەڵاتی سەدام حوسێنەوە. ترسی من لەوەیە سەركەوتنی كورد وڵاتانی دیكە نیگەران بكات. لەئێستادا كورد رووبەڕووی تەحەددییەكی دیپلۆماسیی گرنگ بۆتەوە، كە دەبێت ئەو قەناعەتە لای دەوڵەتانی دراوسێ دروست بكات كە نابنە سەرچاوەی هەڕەشە بۆیان.
* ئەم هەرێمەی توانیویەتی ژینگەیەك بۆ لێبوردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانە بخوڵقێنێت، لە ئێستاشدا بۆتە دەوڵەتی ئەمری واقیع كار بۆ ئەوە دەكات سەربەخۆیی بەدەست بێنێت و دانپێدانانی نێودەوڵەتی بۆ خۆی مسۆگەر بكات، راو بۆچوونی ئێوە چیە لەم رووەوە؟

- لە راستیدا ئەمە ترس و نیگەرانییەكی زۆر لای دەوڵەتانی دراوسێ دروست دەكات، بەلەبەرچاوگرتنی مێژووەكەیان من لە خەونی كورد تێدەگەم، بەڵام گرنگە پێوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ سەرجەم دەوڵەتانی دراوسێدا دروست بكرێت، -عێراق و ئێران و توركیا- واتە بە شێوەیەك بكرێت كە ترس و دڵەڕاوكێ لای ئەو دەوڵەتە دراوسێیانە دروست نەكرێت.
* ئایا پێتوایە عێراق لە ژێر فشاری شەڕی تایفەگەریدا بەرەو داڕووخان و دابەشبوون بچێت، بە چەشنێك هیچ رێگایەك بۆ كوردستان جگە لەسەربەخۆیی نەمێنێتەوە؟
- من پێموایە دەبێت سەربەخۆیی بە شێوەیەك بێت كە لای ناوچەكە قبوڵ بكرێت، رەنگە خۆبەڕێوەبەرییەك لەئاستێكی باڵادا قبووڵ بكرێت، بەڵام هەڵگرتنی هەنگاوی زیاتر پێویستی بە هێنانەدی رێككەوتنێك هەیە. بۆ نموونە كۆسۆڤۆ سەركەوتوو بوو لە راگەیاندنی سەربەخۆییدا، بەڵام هێشتا لەلایەن رووسیا و سربیاوە دانی پێدانەنراوە.

* پێوەندی نێوان حوكمڕانی و دیموكراسی لەچیدا دەبینن؟ ئایا پێتوایە نەبوونی دیموكراسی بە مانای حوكمڕانیی خراپ دێت، چونكە لەئێستادا وڵاتی ئیمارات كە وڵاتێكی دیموكراتی نییە، بەڵام بەیەكێك لەبەختەوەرترین وڵاتانی جیهان دادەنرێت؟
- پێموایە مەسەلەی گرنگ بریتییە لە دەستاودەستكردنی دەسەڵات، دیموكراسی میكانیزمێكە بۆ ئەوەی دەسەڵات بە شێوەیەكی شەرعی لەگروپێكەوە بۆ گروپێكی دیكە بگوازرێتەوە، ئەمەش تەحەددییەكە كە ئیماراتی عەرەبی رووبەڕووی نەبۆتەوە، چونكە دەستاودەستكردنی دەسەڵات لەناو خانەوادەی فەرمانڕەوادا روویداوە. كەواتە راستە ئەمە وڵاتێكە بە شێوەیەكی كارا كاروبارەكانی بەڕێوەدەبات، بەڵام پێموانییە مۆدێلێك بێت بۆ ئەوەی لە عێراق، یان سووریا و وڵاتانی دیكە دووبارە بكرێتەوە.

* ئاشكرایە كە لەئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە سەرچاوەی تیرۆر و بۆتە هەڕەشە و مەترسی لەسەر سەرجەم جیهان، لەم پێناوەشدا هاوپەیمانێتییەكی نێودەوڵەتی دروست بووە بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستان و بەتایبەتی داعش لەم ناوچەیەدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەبێت لەپاڵ هەڵمەتە سەربازییەكەدا بۆ لەناوبردنی تیرۆریستان چیتر بكرێت؟
- دەبێت گروپێك هەبێت و نوێنەرایەتی سوننە بكات، چونكە داعش وەك نوێنەری سوننەكان خۆی وێنا دەكات، كە سوننەش لەعێراقدا كەمینەو لە سووریادا زۆرینەن، واتە دەبێت لە رووی سیاسییەوە بەدیل هەبێت بۆ داعش. كە لە ئێستادا نابینین ئەمە رووبدات و تەنیا جەخت لەسەر لایەنی سەربازی دەكرێتەوە، بەڵام ئەمە تەنیا بەس نییەو دەبێت كار لەسەر بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی بكرێت كە بوار بۆ هەمووان بڕەخسێنێت. واتە دەبێت كار لەسەر ئەو كەسانەی نێو پێكهاتەی سوننە بكرێت كە تێڕوانینێكی دیموكراتییانەی میانڕەویان هەیە ببنە بەدیلی گروپی داعش. كەواتە لایەنی سیاسی گرنگە، چونكە كێ حوكمڕانیی موسڵ دەكات، ئەگەر هاتوو داعش تێكشكا لەو شارەدا، كەواتە دەبێت حكومەتێك پێكبهێنرێت كە نوێنەرایەتی سەرجەم ئەو دانیشتووانە بكات كە لەو شارەدا دەژین.