ئەلەم پاییند، بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی ئۆهایۆ، وانەبێژی پڕۆگرامی دیراساتی نێودەوڵەتییەو لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاست و گرووپە ئیتنییەكانی ئەم دوو ناوچەیەدا دەدات. بۆ تاوتوێكردنی ئەو تەحەددی و مەترسییانەی رووبەڕووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونەتەوە و بۆ قسەكردن لەسەر ئایندەی عێراق و ئەو شەڕەی لە سوریادا درێژەی هەیە، گوڵان لەمیانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی لێكردو ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە تێڕوانینەكانی خۆی كرد.

* لەم ساتەوەختەدا چۆن لە بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت؟
- ئاشكرایە كە بارودۆخێكی خراپ لەئارادایە، لەئێستادا شەڕێك لە باكووری عێراق بەڕێوە دەچێت، هەروەها لە سوریاشدا شەڕ هەیە، لەبەر ئەوە كەس ناتوانێت بەدڵنیاییەوە پێشبینی ئەوە بكات كە كۆنتڕۆڵكردنەوەی موسڵ لەلایەن هێزە كوردی و هێزە عێراقییەكانەوە – پاڵپشت بە هاوپەیمانان- چەندی پێدەچێت. بەڵام ئەوە تەنیا مەسەلەی كاتەو رووخانی ئەوەی داعش ناوی ناوە خەلافەت، مەسەلەی كاتەو روودەدات، كەواتە لەدەرەوەڕا وێنەكە بەم شێوەیە دێتەبەرچاو. زانیارییەكانی ناوخۆش پێمان دەڵێن كە ئۆپەراسیۆنەكە بەخاوی بەڕێوەدەچێت، ئەویش بە هۆی بوونی ژمارەیەكی زۆری خەڵكی مەدەنییەوە، چونكە زۆر مەترسیدارە تۆ بۆردومانی ئەو ناوچانە بكەیت كە داعش خۆی تێدا جێگیر كردوون و ژمارەیەكی زۆری خەڵكی مەدەنیشی تێدا نیشتەجێ بێت.

* لەبارەی ئەو شەڕە تایفەگەرییەی لەم ناوچەیەدا لەنێوان شیعەو سوننەدا بەڕێوەدەچێت، بۆچوونتان چییە؟
- لە راستیدا ئەمە بەندە بەوەی چۆن میلیشیا شیعەكان و چۆن حكومەتی حەیدەر عەبادی مامەڵە لەگەڵ خەڵكی موسڵدا دەكەن، لەحاڵەتی رزگاركردنیدا لەدەستی داعش، چونكە ئێمە دەزانین زۆرینەی دانیشتووانی ئەم شارە سوننەن، واتە ئەگەر میلیشیا شیعە پشتگیركراوەكان لەلایەن ئێرانەوەو ئەگەر هێزە عێراقییەكان رێز لەخەڵكەكە نەگرن و رێز لە مافی پێكهاتەكانەكان بەسوننەو كوردو توركمانەوە نەگرن، ئەوا شەڕو ناكۆكییەكە بەردەوام دەبێت. كەواتە دەبێت پرۆسەی ئاشتەوایی بەگەڕبخرێت و بایەخ بە چارەسەری كێشەی ئیتنی و كێشەی تایفەگەری نێوان سوننەو شیعە بدرێت، هەروەها گرنگی بە چارەسەری كێشەی مەسیحی و سكاڵای سوننەكانیش بدرێت، چونكە ئەگەر هەمان رێچكەو سیاسەتی مالیكی درێژەی پێبدرێتەوە، ئەوا ناكۆكییەكە بە جۆرێك لەجۆرەكان بەردەوام دەبێت.

* كەواتە پێتوایە ئەگەر ئەم سیاسەتە تایفەگەرییانە بەردەوام بن لەدوای رزگاركردنی موسڵەوە ئەوا عێراق دابەش و پارچەپارچە دەبێت؟
- لە راستیدا مەسەلەی دابەشبوونی ئەم وڵاتە زەحمەتە، لەبەر ئەوەی لەئێستادا عێراق بەم سنوورەی ئێستایەوە لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دەوڵەتە دراوسێكانیەوە دانی پێدانراوە. بەڵام ئەگەر مامەڵەی خراپ لەگەڵ كوردو سوننەو مەسیحیەكانیدا بەردەوام بێت، ئەوا شەڕو ناكۆكیەكەش درێژە دەكێشێت. ئێمە دەزانین بۆ رۆژگارێكی دوورودرێژ عێراق لە ژێر دەسەڵاتی سوننەكاندا بوو، دواتر ئەمەریكا هات و دۆخەی هەڵگێڕایەوە و زۆرینەی شیعە كۆنتڕۆڵی حكومەتیان كردو بە شێوازێكی خراپ مامەڵەیان لەگەڵ پرۆسەی ریشەكێشكردنی بەعسدا كرد، هەروەها مامەڵەی خراپیان لەگەڵ سوننەكاندا كرد. كە هەموو ئەمانە بوونەهۆی دروستبوونی ئەلقاعیدە لە میزۆپۆتامیاو دواتر دروستبوونی داعش، هەمان حاڵەت لە سوریاشدا روویدا كە عەلەوییەكان مامەڵەیەكی خراپیان لەگەڵ سوننەدا كرد. كەواتە مامەڵەی خراپ لەگەڵ گرووپە تایفەگەرییەكاندا –ئیدی شیعە لەدژی سوننە بیكات، یان بەپێچەوانەوە- هۆكارە ریشەییەكەن. دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە پشتیوانیی و دەستتێوەردانی ئێران لەبەرژەوەندی مالیكی بووە هۆی گوڕ و تیندان بە سوننەكان. خۆ ئەگەر لە سوریاش بڕوانین، ئەوا دوو دەوڵەت پشتیوانی ئەسەد دەكەن، كە رووسیا و ئێرانن، كەواتە لەئێستادا ئێران دەستتێوەردان لەعێراق و سوریا و یەمەندا دەكات و دەوڵەتە سوننەكانیش دەیانەوێت بەرپەرچی ئەم هێزە بدەنەوە، وەك دەبینین سعودیەو ئیمارات و قەتەر و وڵاتانی دیكەی سوننە ناتوانن بێدەنگ بن. كەواتە ئەم دۆخەی لەنێوان سوننەو شیعەدا هەیە، مەترسیدارە و راستە نەگەیشتۆتە ئەو بارودۆخەی لە یوگسلافیادا لە ئارادا بوو، بەڵام ئەم ئەگەرە لەئارادایەو دەبێت حەیدەر عەبادی و ئێران و سعودیە لەم رووەوە بە وریاییەوە هەنگاو هەڵبگرن. كە دەبینین لە سوریاش بەشار ئەسەد و حزبوڵا و ئەلقاعیدە و داعش ئەم ناكۆكییە بەكار دەهێنن بۆ بەرژەوەندی خۆیان. لەلایەكی دیكەوە ئێمە بینیمان كە تەقینەوەیەك لە مزگەوتێكی شیعە لە ئەفغانستان روویدا – كە دەزانین ئەو وڵاتە كەمینەیەكی شیعەی هەیە-، لەبەر ئەوە ئەو مەترسییە لەو وڵاتەشدا هەیە، بە هەمان شێوە لە پاكستانیشدا. لەبەر ئەوە ئومێدی من ئەوەیە سەركردەكانی شیعەو سوننە لەم وڵاتانەدا پێكەوە كۆببنەوەو دۆخەكە ئارام بكەنەوە. بەپێچەوانەوە ئەوا ناكۆكیی نێوان شیعەو سوننە بەرەو شەڕێكی تایفەگەری هەڵدەكشێت.

* ئێوە باسی ئەگەری ئەوەتان كرد كە رەنگە حكومەتی مەركەزی بەردەوام بێت لە مامەڵەی خراپ لەگەڵ كوردو بێبەشكردنیان لە مافەكانیان، ئەمە لەكاتێكدا كورد نایەوێت ببێتە بەشێك لە كێشەی شیعەو سوننە و رۆڵێكی كارای بینیوە لەشەڕی داعشدا، پرسیارەكەش ئەوەیە ئەگەر كورد هەنگاوی بەرەو سەربەخۆیی هەڵگرت، ئایا پشتیوانی و دانپێدانانی نێودەوڵەتی بەدەست دەهێنێت؟
- جێی داخە كە كورد دابەشكراوە بەسەر توركیاو سوریا و عێراق و ئێرانداو لەهەموو ئەو دەوڵەتانەشدا مامەڵەی خراپ و ناڕەوایان لەگەڵدا كراوە، كوردیش خەڵكانێكی سەربەرزن و خوازیاری سەربەخۆیی، یان ئۆتۆنۆمین، كاتێكیش ئەم مافەیان پێ رەوا نەبینرا، یان مامەڵەی ناڕەوایان لەگەڵدا كرا، ئەوا بێدەنگ نابن. بەداخەوە هیچ یەكێك لەم وڵاتانەش گوێیان بەخواست و ئێش و ئازارەكانی كورد نەداوە، توركیا رازی نەدەبوو كورد وەك خەڵكانێكی جیاواز بناسێنێت و بە توركی شاخی لەقەڵەمی دەدان، لە سەردەمی خومەینی-دا مامەڵەی ناڕەوا لەگەڵ كوردی ئێراندا كرا، هەروەها هێز و رێكخراوە نێودەوڵەتیەكانیش ئاوڕێكی زۆریان لەم كێشەیە نەدایەوە، كە هەر دەبێت ئەم كێشەیەش چارەسەر بكرێت، چونكە كوردیش خەونی نەتەوەیی خۆی هەیە، كەواتە پێویستە ئەم كێشەیە یەكلابكرێتەوە، ئەویش بە رەزامەندیی كورد خۆیان، كە ئایا دەیانەوێت خاوەنی خۆبەڕێوەبەری بن لەچوارچێوەی ئەم وڵاتانەدا. لەلایەكی دیكەشەوە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش نایەوێت دەستتێوەردانێكی زۆر لەم كێشەیەدا بكات، تەنیا لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە نەبێت كە هەوڵدرا دەوڵەتێك بۆ كورد دروست بكرێت، بەڵام دواتر دەستی لێهەڵگیرا.
* ئایا پێتوایە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا گرنگی و بایەخێكی زۆر بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات؟

- پێموایە گرنگترین مەسەلە بەلای ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكاو ئەمەریكییەكانەوە داعشە كە پێیانوایە دەبێت تێكبشكێندرێت، واتە ئیدارەی ئێستا و داهاتووی ئەمەریكاش هەمان ئامانجیان هەیە لەم رووەوە كە بریتییە لە لەناوبردنی داعش، بەڵام رەنگە جیاوازییەكە لە تاكتیك و شێوازی پیادەكراو بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە بێت، ئیدی نازانرێت ئایا ئیدارەی داهاتوو رێژەی هێرشە ئاسمانییەكانی زیاتر دەكات، یاخود هێزی زەمینی رەوانە دەكات. یاخود هەڵدەستێت بە ئەنجامدانی رێككەوتنێك لەگەڵ رووسیادا بۆ ئەم مەبەستە. بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە هێنانەدی سەقامگیرییەوە لە سوریا و عێراقدا، ئەوا ئەمە وەك ئامانجێكی سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا دەمێنێتەوە، چونكە ئەگەر سەقامگیری لەم ناوچەیەدا نەبێت، ئەوا دەرئەنجامی خراپی لەسەر ناوچەكەو لەسەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی لێدەكەوێتەوە، كەواتە ئەمە ئامانجی ئیدارەی ئێستا و داهاتووی ئەمەریكا دەبێت.
* ئێوە ئاماژەتان بە سوریا كرد، لەئێستادا سوریا بۆتە گۆڕەپانی دەستتێوەردانی رووسیاو توركیاو ئێران و بەجارێك هەموو كارتەكان تێكەڵ بوون، كەس نازانێت كێ شەڕ لەگەڵ داعش دەكات و چ لایەنێكیش بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی شەڕی كێ دەكات، ئایا مانەوەی ئەسەد لەدەسەڵاتداو بوونی ئەم ئاژاوە گەورەیە نابێتە هۆی شەڕێكی گەورەی ئیقلیمی لە سوریادا؟

- بەقەناعەتی من مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا مایەی درێژەكێشانی شەڕەكە دەبێت، من چەند جارێك چوومەتە دیمەشق و حەلەب كە ئێستا ئەو شارە كاول كراوە، لەبەر ئەوە رژێمەكەی ئەسەد دەستی سوورە بە خوێنی خەڵكی وڵاتەكە، پێموانییە ئەسەد وەك بەشێك لەچارەسەر لەلایەن زۆرینەی خەڵكی سوریاوە قبوڵ بكرێت. راستە ئێستا ئەو رژێمە بە پشتیوانی رووسیا درێژە بە دەسەڵاتی خۆی دەدات، بەڵام ئەوەش درێژە ناكێشێت. یەكێتی سۆڤیەت نەیتوانی درێژە بە حكومەتێك بدات كە سەر بە خۆی بێت لەئەفغانستان، كەواتە ئەگەر یەكێتی سۆڤیەت لەماوەی دەساڵدا لەئەفغانستان سەركەوتوو نەبووبێت، ئەوا پێموانییە ئێران و رووسیاش بۆ هەتاهەتایە لە سوریا سەركەوتوو بن، كەواتە یان ئەوەتا زیاتر رۆدەچنە ئەم زۆنگاوەوە، یاخود هەوڵی هێنانەدی جۆرێك لەچارەسەر دەدەن بۆ ئەوەی خۆیانی لێ دەرباز بكەن. بڕواننە ئەزموونی ئەمەریكا لە ڤێتنام، كە بۆ ماوەی 10 بۆ 11 ساڵ لەو وڵاتەدا بوون و هەوڵیاندا خەڵكەكە ملكەچ بكەن، بەڵام لەكۆتاییدا جێیان هێشت. مێژوو هەندێ وانەمان پێدەڵێت، ئەم هێزە گەورانە دەتوانن كارێك بكەن و دەتوانن بۆردومانی ئاسمانی بكەن، بەڵام ناتوانن ئەو كارە تاسەر درێژە پێبدەن. هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێكرد، توركیاش دەستتێوەردانی كردووە، لە راستیدا وڵاتانی وەك سعودیە و قەتەر و بەحرەین و ئیمارات و ئەردەنیش بە راستەوخۆ، یان ناڕاستەوخۆ دەستتێوەردانیان كردووە، كەواتە ئەمە دۆخێكی زۆر ئاڵۆزە. هەروەك ئاماژەم پێكرد، مێژوو لەم رووەوە بەرچاوڕوونیمان دەداتێ، دەستتێوەردانە دەرەكییەكان بۆ هەتاهەتایە درێژە ناكێشن و هێزە گەورەكان دوچاری شەكەتبوون دەبنەوە، ئێران و رووسیاش لەسوریا شەكەت دەبن، هەروەك چۆن ئەمەریكا لەئەفغانستان و عێراقدا شەكەت و ماندوو بوو.
* توركیا كە یەكێكە لە دەوڵەتە گەورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، رۆژ لەدوای رۆژ لەیەكێتی ئەوروپا و ناتۆ دووردەكەوێتەوە و بەرەو رووسیاو چین هەنگاو هەڵدەگرێت، ئایا ئەم دووركەوتنەوەیەی توركیا لە ناتۆو یەكێتی ئەوروپا، مەترسیی ئەوەی لێناكرێت توركیا بیەوێت جارێكی دیكە ئیمپراتۆریەتی عوسمانی زیندووو بكاتەوە؟
- توركیا كێشەی خۆی هەیەو سەرقاڵی مامەڵەیە لەگەڵ چەندین گرووپی جیاوازدا، توركیا مامەڵە لەگەڵ پاشماوەكانی كەمالیستیدا دەكات و بەم دواییە رووبەڕووی هەوڵی كودەتای سەربازی بۆوە، كەواتە لەئێستادا توركیا وڵاتێكە زۆر سەرقاڵە بەكێشە ناوخۆییەكانیەوە. بەڵام لەلایەكی دیكەوە توركیا خۆشبەخت بووە كە دەوڵەتانێكی دەرەكی كەم هەن پشتیوانی ئەو یاخیبوونە ناوخۆییەی نێو وڵاتەكەی بكەن، ئیدی پەكەكە بێت، یان گرووپەكانی دیكە. بەم شێوەیە توركیا دەتوانێت جۆرێك لەسەقامگیری لە نێو وڵاتەكەی خۆیدا بەرقەرار بكات، بە بێ پشتیوانی هیچ وڵاتێكی دەرەكی. كەواتە توركیا لە پێگەیەكدایە كە پێویستی بە هاوكاریی دەرەكی نییە، بەپێچەوانەوەی عێراق و سوریاوە، كە ئێمە دەزانن دەستتێوەردانە دەرەكییەكانیش هەمیشە دەرئەنجامی باشیان لێناكەوێتەوە.
ش