یەحیا زوبێر بڕوانامەی دكتۆرای لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی ئەمەریكی لە واشنتۆن دی سی بەدەست هێناوە. لە ئێستادا پرۆفیسۆری پێوەندی و ئیدارەدانی پێوەندییەكان و بەڕێوەبەری دیراساتی جیوپۆلەتیكییە لە سكووڵی مارسیلیا- EUROMED MANAGEMENT، Marseille School of Management. - . بۆ تاوتوێكردنی رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەڵوەستەكردن لەسەر سیاسەتەكانی ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت، داڕووخانی سیستمە ئیقلیمەكە و لێكترازانی كۆمەڵگەكان و شكستهێنانی دەوڵەتەكانە، ئێوە چۆن لە بارودۆخی ئەم ناوچەیە دەڕوانن؟
- بە دڵنیاییەوە بارودۆخێكی كارەساتبار لە ناوچەكەدا هەیە، وڵاتێكی وەك سعودیە تێوەگلاوە لە یەمەندا و تاوانی جەنگ ئەنجام دەدات و كارێكی باشی نەكردووە لە رووی سیاسییەوە كە دەستێوەردانی كردووە، لەبەر ئەوە ژێرخانی ئابووری ئەو وڵاتە وێران دەكات، كە بەم كارەشی بەرهەڵستی و رەنگە تیرۆری زیاتر لە یەمەندا بخووڵقێنێت. كەواتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دۆخێكی زۆر خراپدایە و دەستێوەردانە دەرەكییەكانیش هاوكار و یارمەتیدەر نین. ئەمەش دەستی ئیسرائیلی واڵا كردووە بۆ ئەوەی رێگە بە بەرفراوانبوونی نشینگەكان بدات.واتە هەموو ئەو كێشانەی لە پێش بەهاری عەرەبییەوە هەبوون لە ئارادا ماون، رژێمەكان بە هەمان شێوەی پێشوو حكومڕانی دەكەن. كەواتە لەم ساتەوەختەدا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دۆخێكدا كە ئەگەری ئەوە هەیە هێزەكانی دیكە باڵادەست بن بەسەریدا، لەبەر ئەوە من پێشبینی ئەوە دەكەم سازشی زیاتر بۆ ئەمەریكا بكەن. بۆ نموونە لە لیبیادا من ئەوە بەدی ناكەم كە لە ئایندەی نزیكدا ئاشتەوایی راستەقینە دروست بێت بۆ دووبارە بنیادنانەوەی دەوڵەتێكی شكستخواردوو یان داڕووخاو. لە سووریاشدا پرۆسەی ئاوەدانكردنەوە كاتێكی زۆری دەوێت، عێراقیش رووبەڕووی چەندین كێشە بۆتەوە. هیوادارین لە سەردەمی ئیدارەی ترەمپدا نرخی نەوت بەرز ببێتەوە بۆ ئەوەی بەلای كەمەوە وڵاتانی وەك عێراق و لیبیا سوودی لێ ببینن بۆ ئاوەدانكردنەوەی وڵاتەكانیان. بەڵام بە راستی دۆخەكە خراپە.

* ئێوە باستان لەوە كرد كە سەرقاڵبوونی وڵاتانی ناوچەكە بە كێشە و ناكۆكییە ناوخۆییەكانەوە دەستی ئیسرائیلی واڵا كردووە بۆ جێبەجێكردنی بەرنامەكانی، بەڵام ئایا هەمان شت بۆ ئێرانیش راست نییە، ئایا ئێرانیش ئەم دۆخەی بەكارنەهێناوە بۆ برەودان بە دەستڕۆیشتوویی خۆی لە ناوچەكەدا؟
- سەرەتا با ئەوە بڵێم كە سەپاندنی سزاكان بەسەر ئێراندا بە خێر گەڕایەوە بۆ ئەو وڵاتە، چونكە ئێران پشت بە داهاتی نەوت نابەستێت، بەڵكو پشت بە بەرهەمی كارگەكانی و بە بنیادنانەوەی ژێرخانی وڵاتەكەی دەبەستێت. بەم شێوەیە ئێران توانیویەتی دەستڕۆیشتوویی خۆی درێژ بكاتەوە لە ناوچەكەدا و لە راستیدا لە هەندێ رووەوە ئێران بۆتە مۆدێلێكی زۆر سەرنجڕاكێش بۆ زۆرێك لە گەنجانی عەرەب و عەرەب بە گشتی، بە چەشنی ئەوەی توركیا مۆدێلێك بوو، تا ئەو كاتەی ئەردۆغان دەستی دایە هەندێ سیاسەتی دیاریكراو، وەك دەستێوەردان لە لیبیا و هتد، كە بووە هۆی ئەوەی كەمتر سەرنجراكێش بێت. و لە ئێستاشدا توركیا تا راددەیەك ناسەقامگیرە، لە كاتێكدا ئێران سەقامگیرە ئەمە سەرەڕای ئەوەی لە ماوەی 13 ساڵی رابردوودا سزای بەسەردا سەپێنراوە.
* ئەوە ئاشكرایە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دۆخێكی سەختدا تێدەپەڕێت و كێشەكان قووڵتر دەبنەوە، بەڵام ئایا ئێوە گەشبینن بە باشتربوونی دۆخەكە و تێپەڕاندنی ئەم رەوشە دژوارە؟
- من تێڕوانینێكی گەشبینیانەم نییە، بەتایبەتی كە من زۆر نیگەرانم لە هەلومەرجە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، تەنانەت زۆربەی وڵاتە بەرهەمهێنەكانی نەوتیش لە كێشەدان. تاكە شتێكی ئیجابی بەدی بكەم، یان ئومێدی بۆ بخوازم ئەوەیە زۆربەی موسڵمان و عەرەبەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە خۆیاندا بچنەوە- بەتایبەتی دوای ئەوەی بینیان كە چۆن وێنەی ئیسلام بەهۆی كار و كردەوەكانی ئەلقاعیدە و داعش زیانی بەركەوتووە- و لە ئایندە بڕوانن و پشت بە خۆیان ببەستن و دەست بدەنە بنیادنانەوەی كۆمەڵگە و وڵاتی خۆیان و حكومڕانیی باش بهێننەئاراوە – كە من لێرەدا باسی دیموكراسی ناكەم-. كەواتە تاوەكو سەركردەكان و خەڵك بڕیاری نەدەن كە ئیدی كاتی كاری جیدی هاتووە بۆ گۆڕانكاری و گرتنەبەری رێگای مۆدێرنەیەكی راستەقینە، ئەوا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دۆخێكدا دەمێنێتەوە كە مالیك بن بنەی پێی دەڵێت «قابلیە للاستعمار» واتە هەر كەسێك دەتوانێت سەروەریان پێشێل بكات.
* ئێستا با بێینە سەر پێشبینیەكانی پەیوەست بە سیاسەتی ئیدارەی داهاتوو ئەمەریكا لە ئاست ئەم ناوچەیە، ئایا پێتان وایە دوای هەڵبژاردنی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆكی ئەمەریكا، سیاسەتی ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا جیاواز دەبێت لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- ڕەنگە یەكێك لە مەسەلە سەرەكییەكان پەیوەست بێت بە بیرۆكەی بە دیموكراتیزەكردنەوە كە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، واتە دەستێوەردانێكی كەمتر بەدی بكەین لەو رووەوە. لە بنەڕەتدا سیاسەتەكانی ترەمپ، هەمان سیاسەتەكانی ئۆباما نابن. بە دڵنیاییەوە دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین كە ئایا ئەو كەسایەتیانە كێن كە لە ئیدارەكەیدا دادەمەزرێن؟ چونكە ئەمە بەرچاومان روون دەكاتەوە بۆ تێگەیشتن لەوەی چی دەگوزەرێت. چونكە ئەگەر جۆن بۆڵتن وەك وەزیری دەرەوە دامەزرێنێت، ئەوا رەنگە سیاسەتێكی توندتر بەدی بكەین، لەبەر ئەوەی ئەو یەكێكە لە موحافیزكارە نوێیەكان و كەسێكی دەستڕۆیشتوو بوو لە ئیدارەی بوشدا، كە دەیویست ئێران بۆردومان بكرێت، واتە بیروبۆچونی زۆر توندڕەوانەی هەیە.
* ئێوە دەزانن دۆناڵد ترەمپ لە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا داوای پێداچوونەوە و بگرە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی لەگەڵ ئێراندا دەكرد، پێتانوایە چ سیاسەتێك لە ئاست ئێراندا دەگرێتەبەر؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە ئێرانەوە، ئەوا راستە ترەمپ باسی لەوە كرد كە رێككەوتنە ئەتۆمییەكەی هەڵدەوەشێنێتەوە، هەرچەندە رەنگە ئەمە كارێكی باش نەبێت یاخود رەنگە نەتوانێت ئەنجامی بدات، لەبەر ئەوەی ئەمە رێككەوتنێكی نێودەوڵەتییە و گروپی 5+1 لەگەڵ ئێراندا واژۆیان كردووە، هەروەها هەرچەندە كۆنگرێس بواریدا بە ئەنجامدانی ئەو رێككەوتنەدا، بەڵام رەنگە سیاسەتێكی سەختتر بگرنەبەر بۆ بەردەوامیدان بە سزاكان و بۆ سەپاندنی سزا بەسەر ئێراندا كە رەنگە رێككەوتنەكەش بەردەوام نەبێت. ئەوەی پێوەندی بە كاردانەوەی ئێرانەوە هەبێت، ئەوا من دڵنیانیم لەوەی ئێران بە هەمان زمانی ئاشتەوایی بدوێن كە لەگەڵ ئیدارەی ئۆبامادا بەكاریان دەهێنا. بە تێڕوانینی من ئەمە یەكێكە لە گۆڕانكارییە گەورەكان. لە راستیدا كێشەی ئەم ئیدارەیە یان ئەم سەرۆكە ئەوەیە ئیزدواجیەتێك هەیە لە قسە و لێدوانەكانیدا، لەلایەك دژی دەستێوەردانە لە عێراق و لەلایەكی دیكەوە باس لە تێكشكاندنی ئیسلامیستەكان دەكات، واتە رەنگە سیاسەتێكی توندتر لە سیاسەتی ئۆباما بەدی بكەین. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەبێت ئێمە چاوەڕی بكەین و بزانین ئەو تیمە كێیە كە كاری لەگەڵدا دەكات، هەروەها لە میانەی كاركردنیدا رەنگە هەندێ لە هەڵوێستە توندەكانی –وەك هەڵوێستە رادیكاڵەكانی لەبەرامبەر ئێراندا- بگۆڕێت، بڕوانن من دەڵێم ئەگەری هەیە، چونكە لەمە دڵنیایی نین. بەڵام ترەمپ كەسێكی بزنسمانە، واتە رەنگە هەڵبستێت بە لێكدانەوەی لایەنە باش و خراپەكان پێش ئەوەی بڕیارێكی شێتانە بدات. چونكە ئێران گەمەكارێكی زۆر گرنگە لە ناوچەكەدا، تۆ چۆن مامەڵە لەگەڵ عێراقدا دەكەیت بێ ئەوەی دەستڕۆیشتوویی ئێران لەو وڵاتەدا لەبەرچاو بگریت.
* ئێوە باستان لەوە كرد كە رەنگە ئەمەریكا نەتوانێت هەڵبستێت بە هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێراندا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا چ روودەدات ئەگەر پێداگیری لەسەر هەڵوەشاندنەوەی كرد و هەنگاوی نا بەم ئاڕاستەیەدا؟
- لە راستیدا مەترسییەكە لێرەدایە، چونكە ئەو كاتە پرسیاری ئەوە دروست دەبێت ئەو یاسا نێودەوڵەتییە چ نرخێكی دەبێت و ئەو كاتە پرسی ئەوە دێتە ئاراوە كە رۆژئاوا پابەند نابێت بە رێككەوتنەكانییەوە، ئەو كاتە وڵاتانی دیكە چۆن لەم هەنگاوە دەڕوانن، نەك هەر چوار ئەندامەكەی دیكە، بەڵكو تەواوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. لەبەر ئەوە پێم وایە لەبری هەڵوەشاندنەوەی رێككەوتنەكە كار بۆ سەپاندنی سزای ئابووری – و سزای دیكەی- زیاتر بەسەر ئێراندا دەكات.
* ئایا پێویستە سعودیە نیگەران بێت لە ئاست هەڵبژاردنی ترەمپدا، یاخود چاوەڕێ ناكرێت گۆڕانكارییەكی ئەوتۆ لە سیاسەتەكانی ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا لە ئاست سعودیەدا رووبدات؟
- ئەوەی پێوەندی بە سعودیەوە هەبێت، ئەوا لەو باوەڕەدا نیم كە گۆڕانكاریی بنەڕەتی رووبدات، چونكە سەرەڕای بوونی بیروبۆچوونی جیاواز، ئەوا هێشتا سعودیە كاراكتەرێكی گرنگە لە ناوچەكەدا و هاوپەیمانێتیەكی درێژخایەنی هەیە لەگەڵ ئەمەریكادا، بەڵام بە روانین لە لۆجیك و بیركردنەوەی ترەمپ، ئەوا رەنگە داوای سازش و داهاتی زیاتر لە سعودیە بكرێت، كەواتە ئەمە یەكێك دەبێت لە مەسەلەكان.
* ئەی پێت وایە ترەمپ چۆن لە كێشەی عەرەب-ئیسرائیل دەڕوانێت و لەم رووەوە چ هەنگاوێك هەڵدەگرێت؟
- لەبارەی ناكۆكی عەرەب-ئیسرائیل یان فەلەستین ئیسرائیلەوە، ئەو بە تێڕوانینی من گۆڕانكارییەكی زۆر روونادات، بە چەشنێك كە رەنگە ترەمپ نەتوانێت بە باشی بەڵێنەكەی جێبەجێ بكات بۆ دانپێدانان بە قودس وەك پایتەختی دەوڵەتی جوو، بەڵام لە ئێستادا باس لە گرنگی ئەنجامدانی گفتوگۆ دەكات لە نێو فەلەستینیەكاندا پێش ئەوەی پرسی قودس بورووژێنرێت.
* ئێوە دەزانن میسریش دەوڵەتێكی گرنگ و گەورەیە لە ناوچەكەدا، ئاپا پێتان وایە سیاسەتی ئیدارەی ترەمپ لە ئاستدا میسردا چۆن دەبێت؟
- لە پێوەندیدا بە میسرەوە پێموایە پێوەندیەكان باش دەبێت لە نێوان هەردوو وڵاتەدا، لەبەر ئەوە فشار لەسەر میسر دروست ناكات بۆ پرسەكانی پەیوەست بە دیموكراتیزەكردن و بابەتی هاوشێوە، بە چەشنی ئەوەی ئۆباما لە وتارەكەیدا لە قاهیرە لە ساڵی 2009دا داوای كرد، هەر لەبەر ئەوە بوو كە سیسی كاردانەوەیەكی ئیجابی هەبوو لە بەرامبەر ترەمپدا.
* ئایا لەو باوەڕەدان كە ترەمپ هەوڵی زیاتر بخاتەگەڕ بۆ مامەڵەكردن بۆ چارەسەركردنی شەڕی سووریا؟
- ئەوەی پێوەندی بە كێشەی سووریاوە هەبێت، ئەوا ئەگەر ئەمەریكا و رووسیا بتوانن بگەنە تێگەیشتنێكی هاوبەش، ئەوا ئەمە تێپەڕاندنی ئەو كێشانە دەبێت كە رووسیا هەیبوو لەگەڵ ئەمەریكادا لە سەردەمی ئیدارەی ئۆبامادا.
* ئێوە دەزانن لیبیاش بۆتە وڵاتێكی شكستخواردوو و داڕووخاو، ئایا ئیدارەی ترەمپ چۆن لە چارەسەركردنی كێشەی ئەم وڵاتە دەڕوانێت؟
- ئەگەر باس لە سیاسەتەكانی بكەین لە ئاست لیبیادا، ئەوا ئێمە نازانین و دڵنیانین، چونكە ئەو دوو لێدوانی جیاوازی لەبارەی لیبیاوە داوە، یەكەمجار پشتیوانی دەستێوەردانی لە لیبیادا كردووە و دواتر باسی لەوە كردووە كە ئەوە هەڵەبووە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ئەو بزنس دەكات، واتە لە هەر شوێنێك دەرفەتی بەدی كرد بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا دەستێوەردان دەكات و ئەو پرس و ناوچانەش فەرامۆش دەكات كە پیێ وایە پێویست بە دەستێوەردان ناكات.
* ئایا پێت وایە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا تێكشكاندنی داعش دەكاتە یەكێك لە ئەولەویاتەكانی و لەم رووەوە كار دەكات بۆ هێنانەئارای هاوكاری و هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە و بۆ رێگریكردن لە سەرهەڵدانەوەی گروپی هاوشێوەی داعش لە داهاتوودا؟
- با لە سەرەتاوە راستییەك روون بێت، تەركیزی ترەمپ زیاتر لەسەر دۆخی ناوخۆیی دەبێت، ئەمە گومانی تێدا نییە. بەڵام ئەوەش راستە كە یەكێك لە ئامانجەكانی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەكەی شەڕكردن دەبێت لەدژی داعش، لەبەر ئەوە لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا دیموكراتەكانی تۆمەتباركرد بەوەی كە لاوازن لەمامەڵەكردنیاندا لەدژی تیرۆریستان و لەدژی داعش. لەبەر ئەوە پێشبینی گرتنەبەری سیاسەتێكی سەختتر دەكەین لە ئاست داعشدا، بەڵام ئایا ئەمە بە مانای ناردنی هێزی زەمینی دێت، من لەمە دڵنیانیم. لە پێوەندیدا بە هێنانەئارای هاوكارییەوە، ئەوا ئەمە لە سووریادا بەدی دەكەین كە رەنگە كار و كۆششی زیاتر بكات لەو وڵاتەدا و هەندێ هاوكاری لەگەڵ پوتیندا بكات بۆ لە ناوبردنیان. بە هەمان شێوە لە عێراقیشدا ئەوە دەخاتەڕوو كە دەكرێت ئەمەریكا كاراتر بێت لە شەڕی دژ بە تیرۆریستاندا.
* تا چەند بە گرنگی دەزانیت كە ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا پشتیوانییەكانی بۆ كورد زیاتر بكات، بە لەبەرچاوگرتنی ئەو راستییەی كە كورد بۆتە هێزێكی كارا و كاریگەر لەشەڕی دژ بە تیرۆریستاندا؟
- لە راستیدا لەم رووەوە دەبێت ئێمە بزانین هەڵوێستی توركیا چۆن دەبێت، چونكە ئێستا دەبینین پتر هاوڕایە لەگەڵ توركیادا، لەبەر ئەوە ئێمە نازانین چی روودەدات لەم رووەوەو دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین. چونكە هەموو ئەمانە بەندن بەوەی كێ راوێژكاری سەرۆك دەبێت لەبارەی ئەم پرسانەوە.
* ئایا پێت وایە فەڕەنسا دەتوانێت یان دەیەوێت رۆڵی كاراتر بگێڕێت لە چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- لە راستیدا پێم وایە فەڕەنسا ئەو توانایەی نیە، چونكە فەڕەنسا كاردانەوەی دەستێوەردانەكانی بینی لە وڵاتی خۆیدا، واتە كاتێك دەستێوەردانی كرد لە عێراقدا –بۆ لێدانی داعش- و رۆڵی وەكیلی ئەمەریكای بینی لەو رووەوە، ئەوا رووبەڕووی دەرئەنجامەكانی بۆوەوە. هەروەها فەڕەنسا رووبەڕوبەڕووی بارودۆخێكی ناوخۆیی سەخت بۆتەوە، لەبەر ئەوە ترەمپ كاریگەرییەكی گەورەی هەیە لەسەر رەوتی راستڕەویی فەڕەنسا. لە ئەوروپادا ئەگەر وڵاتێك هەبێت كە رۆڵێكی سیاسی گەورەتر ببینێت بریتییە لە ئەڵمانیا، چونكە لە رووی ئابوورییەوە لە دۆخێكی باشتردایە و رەوشی ناوخۆییشی سەقامگیرترە، لە كاتێكدا فەڕەنسا لە رووی ئابوورییەوە كێشەی هەیە و لە رووی سیاسیشەوە دیمەنەكە روون نییە. لەبەر ئەوە پێموا نییە لە ئێستادا فەڕەنسا لەپێگەیەكدا بێت كە بتوانێت رۆڵێكی بنیادنەر ببینێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵگەش لەسەر ئەمە لیبیایە، لەم وڵاتەدا فەڕەنسا دەستێوەردانی كردو وڵاتەكەی كاول كردو وێرانەیەكی دوای خۆی جێهێشت. واتە نەیتوانی كاری ئاوەدانكردنەوە لەدوای شەڕەكە ئەنجام بدات.