عەدنان محەمەد هەیاجنە پرۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی قەتەر، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا كە لە زانكۆی ئەریزۆنا بەدەستی هێناوە. وانەبێژ و توێژەری چەند بوارێكی گرنگە، وەك پەیوەندیە نێودەوڵەتییەكان، پەرەسەندنە سیاسی و ئابوورییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، دیراساتە ستراتیژی و ئەمنییەكان. بۆ قسەكردنی لەسەر پەرەسەندن و گۆڕانكاریی و ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا، ئەویش بەم شێوەیە بیروبۆچوونەكانی خستەڕوو.

* ئایا پێت وایە لە دوای هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكاوە هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكادا دێت لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟
- پێدەچێت ئیدارەی ئەمەریكا لێگەڕێت ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خۆی چارەنووسی خۆی دیاری بكات، بەو پێیە دەستێوەردانێكی ڕاستەوخۆی ئەمەریكا لەم ناوچەیەدا بەدی ناكەین، ئەویش دوای ئەوەی ئۆباما بڕیاری كشانەوەی لە عێراقدا و بڕیاری دەستێوەرنەدانی لە سوریا و بەكارهێنانی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی لە یەمەندا. كەواتە ئەمەریكا بە چەشنی ڕابردوو، لە ڕووی حساباتی ستراتیژییەوە بایەخێكی گەورە بە ناوچەكە نادات، واتە بە بەراورد بە سەردەمی شەڕی سارد كە گرنگی بە بەرەنگاربوونەوەی كۆمۆنیستی جیهانی دەدا یاخود بایەخی بە دەستەبەركردنی نەوت دەدا لە بازاڕەكانی جیهاندا. لەبەر ئەوە بینیمان كە بارگرژی ڕوویدا لە نێوان ئەمەریكا و چەند دەوڵەتێكی دۆست، بەتایبەتی دوای دەركردنی یاسای –جاستا-، وەك سعودیە و دەوڵەتانی كەنداو. لەم ڕوانگەیەوە دەتوانین بڵێین هەموو ئاماژەكان بەو ئاقارەدان كە ئەمەریكا لێگەڕێت ناوچەكە خۆی چارەنووسی خۆی دیاری بكات و هێزەكان تێیدا دووچاری شەكەت بوون ببنەوە، وەك هێزە ئیقليمیەكان كە ڕوسیاش هێزێكی ئیقليمیە و ڕووبەڕووی شەكەتبوون ببێتەوە لە شەڕی سوریادا و بوار بخوڵقێنرێت ئێرانیش بە هەمان شێوە لە عێراق و سوریادا دووچاری بڕستلێبڕان ببێتەوە، لەم گۆشەنیگایەوە ئەوا دۆخەكە وەك خۆی دەمێنێتەوە، ئەمە سەڕەڕای چەقبەستنی -پرۆسەی ئاشتی- نێوان عەرەب و ئیسرائیل كە لە ئێستادا لە قۆناخی نە شەڕ نە ئاشتیدایە. كەواتە دەتوانین بڵێین تێڕوانینی ئەمەریكا ئەوەیە دۆخەكە وەك خۆی بمێنێتەوە بەبێ ئەوەی پەرەسەندنی ستراتیژی تێدا ڕووبدات.

* بۆچی پێتان وایە ئەمەریكا لەم ناوچەیە دەكشێتەوە، بەتایبەتی كە ئەمەریكا بەرژەوەندی گەورەی هەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەروەها پەرەسەندنەكانی ئەم ناوچەیە ئاكامی مەترسیداری لەسەر بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكا دەبێت؟
- ڕەنگە ئەو گریمانەیەی پێی وایە ئەمەریكا بەرژەوەندی ستراتیژی هەیە لە ناوچەكەدا گریمانەیەكی ڕاست و دروست نەبێت، بە تێڕوانینی من ئەمەریكا چیتر ئەوەندە بایەخ بە ناوچەكە نادات بەتایبەتی دوای ئەوەی سەرۆك ئۆباما ڕایگەیاند كە سەركەوتنی گەورە بەلای ئەوەوە بریتی بوو لە ڕێككەوتنە ئەتۆمیەكەی لەگەڵ ئێراندا، واتە دەستبەركردنی پاراستنی ناوچەكە و بە ڕاددەیەكی گەورە پاراستنی ئیسرائیل لە بەرامبەر هەر دەوڵەتێكی عەرەبی یان ئیسلامی ناوچەكەدا. دواتر سروشتی ناوچەكە بە شێوەیەكە كە دەوڵەتەكانی بوونەتە دەوڵەتی لەرزۆك و شكستخواردوو تەنانەت ئەگەر سەیری ئەو ستراتیژیەتانەش بكەین كە ئاژانسەكانی هەواڵگری و وەزارەتی بەرگری ئەمەریكا پێشكەشیان كردووە بۆ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ دۆخی سوریا و عێراقدا بكەین، تەنانەت بە ڕوانینی لە بانگەشەكانی ترامپ و كلینتۆنیش، ناتوانین پلانێكی ڕوون گەڵاڵە بكەین. كەواتە لە ئێستادا ئەمەریكا ڕوانگەیەكی نییە بۆ ناوچەكە، هەروەها كێشەی ئێمە ئەوەیە هەمیشە ڕاهاتووین لەسەر ئەوەی ئەمەریكا ڕۆڵ ببیینێت لەم ناوچەیەدا و ئێستاش هیچ دەوڵەتێكی بەدیل نییە كە جیێ ئەمەریكا بگرێتەوە، كەواتە تاوەكو ئەمەریكا ڕوئیایەكی ڕوونی نەبێت كە ئامانجەكانیشی ڕوون و ئاشكرا بن، ئەوا ئەگەری ئەوە هەیە ناوچەكە دووچاری كێشەی دیكە ببێتەوە. بەتایبەتی كە دەبینین زۆربەی دەوڵەتە عەرەبیەكانی ناوچەكە بە كێشە ناوخۆییەكانیانەوە سەرقاڵن، وەك كێشەی تیرۆر و داعش و هەندێ وڵاتیش بە دەست كێشەی ئابووری گەورەوە دەناڵێنن، وەك میسر. لەبەر ئەوە بە داخەوە، تەنها چەند دەوڵەتێكی دەوڵەمەندی كەنداو نەبێت، ئەوا زۆربەی دەوڵەتە عەرەبیەكان بە دۆخێكی كارەساتباریدا تێدەپەڕن.
* باسی شەڕی داعشت كرد، بەڵام لە ئێستادا ئەوە بەدی دەكرێت كە ئەمەریكا هەوڵەكانی چڕكردۆتەوە بۆ تێكشكاندنی ئەم ڕێكخراوە تیرۆریستییە، وەك دەستپێكردنی شەڕی ڕزگاركردنی موسڵ و دابڕینی ڕەقە، هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە بۆ ئەم پەرەسەندنانە؟

- هەموو توێژینەوە زانستیەكان لە ڕوانگەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە ئاماژە بەوە دەكەن كە بەكارهێنانی چەك بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر تاكە بژارە یان بژارەی ستراتیژی نییە لەم ڕووەوە. لەبەر ئەوە تێكشكاندنی داعش دەبێت لەسەر هەموو ئاستەكان بێت، وەك ئاستی پەروەردە و خوێندن و هتد، كەواتە تەنها پشتبەستن بە بژارەی سەربازی نابێتە هۆی چارەسەركردنی كێشەكە. كەواتە ئەمەریكا هەڵەیەكی گەورەی كرد- هەروەك چەندین توێژینەوە ئاماژەی پێدەكەن- كاتێك ئۆباما ڕەتی كردەوە پشتیوانی موعارەزەی میانڕەوی سوریا بكات، هەروەها هەندێ لە توێژینەوەكانی ئاماژە بەوە دەكەن كە ئەگەر ئەمەریكا پلانەكەی دەیڤید پەترایۆسی –كە لە پلانەكەی بەندەر بن سوڵتانەوە سەرچاوەی گرتبوو- جێیەجێ بكردایە، ئەوا داعش دروست نەدەبوو. لە ڕاستیدا داعش كێشەیەكی عێراق یان سوری نییە بە تەنها، بەڵكو كێشەیەكی عەرەبی و ئیسلامی و ئەوروپییە، بۆ نموونە دەبینین زۆرینەی ئەو كەسانەی چوونەتە نێو داعشەوە لە تونس و سعودیە و ئەردەنەوە بوونە، كەواتە ئەم كێشەیە پێویستی بە چارەسەرە و لێدوانەكانی ئەمەریكا –بۆ نموونە خودی سەرۆك ئۆباما- باس لەوە دەكەن كە ڕەنگە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە دەیان ساڵی پێ بچێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە عێراقەوە، ئەوا ڕوانگەی زانستی من ئەوەیە كە ئەگەر حكومەتێك نەبێت لە عێراقدا كە بوار بۆ هەمووان بڕەخسێنێت و دەوڵەتێكی مەدەنی نەبێت كە هەمووان تێیدا بەشدار بن – بە هەموو پێكهاتە و ڕەگەز و ئاین و تائیفەكانەوە- ئەوا زۆر زەحمەتە بتوانرێت ئەم بەڵا مەترسیدارە چارەسەر بكرێت.
* ئێوە باستان لەوەكرد كە ئەمەریكا دەستبەرداری بینینی ڕۆڵی سەركردایەتیكردن بووە لەم ناوچەیەدا و ڕوئیایەكی هەمەلایەنەی نییە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەوڵەتانی ناوچەكە دەتوانن لەنێو خۆیاندا ڕێككەون، بەتایبەتی لە سایەی ئەو ململانێ ئیقلیمیەی لەنێوان دەوڵەتانی ناوچەكەدا هەیە، وەك سعودیە و ئێران و توركیا؟
- لە ڕاستیدا پتر لە ستراتیژیەتێك هەیە لە پەیوەندیدا بە سروشتی سیستمە ئیقلیمیەكەوە، ئێمە دەبینین دوای ئەوەی چیتر عێراق وەك گەمەكارێكی ئیقلیمی نەمایەوە و دوای ئەوەی سوریا ئەو دۆخەی بەسەردا هات و پاش ئەوەی میسر لە دوای كودەتاكە و ڕووداوەكانی دیكەوە سەرقاڵ بوو بە كێشە ناوخۆییەكایەوە، ئەوا سەركردایەتی جیهانی عەرەبی بۆ سعودیە ماوەتەوە و كە پیێ وایە ئەمە دوا دەرفەتە، چونكە زۆربەی وڵاتە عەرەبییەكان بە كێشە ناوخۆییەكان سەرقاڵن و تەنانەت ناتوانن ئەو كێشانەش چارەسەر بكەن، وەك عێراق و سوریا و میسر. كەواتە سیناریۆی یەكەم لە ڕوانگەی ئەمەریكاوە، بریتییە لە گەڕاندنەوە ناوچەكە بۆ دۆخی پێش شۆڕشی ئێرانی، واتە كاروبارەكانی ناوچەكە لە ژێر دەستڕۆیشتووی ئێراندا بێت، بەتایبەتی كە ئێران نفوزێك زۆری لە عێراق و سوریا و لوبناندا هەیە، كە ئەویش لە چواچێوەی فیكرەی هیلالی شیعیدا دێت كە بۆ یەكەم جار مەلیك عەبدوڵا لە ساڵی 2004دا ئاماژەی پێكرد، هەروەها بەشێكی دیكەی ئەو سیناریۆیە ئەوەیە كە دووبارە تێگەیشتنەكان دابڕێژرێنەوە لە ناوچەكەدا لە پەیوەندیدا بە پەیوەندییەكانمانەوە لەگەڵ ئیسرائیلدا. تاكە وڵاتێكی كە ئەولەویەتی جیاوازی هەبێت لەگەڵ ئێراندا بریتییە لە سعودیە، چونكە هەر هەیمەنەیەكی ئێرانی لە ناوچەكەدا بە مانای پابەندبوونی سعودیەوە دێت بەو فەرمان و ڕێسایانەی ئێران بۆ ناوچەكەی دایدەنێت. لەبەر ئەوە لە داهاتوودا ململانێیەكی گەورە دروست دەبێت لە نێوان دوو لە گرنگترین وڵاتانی ناوچەكە، واتە لە نێوان سعودیە – و لە پشتیەوە وڵاتە میانڕەوەكان و وڵاتانی كەنداو كە هەست دەكەن هاوچارەنوسن لەگەڵ سعودیەدا-، و ئێراندا كە دەستڕۆیشتووییەكی هەڵكشاوی هەیە لە ناوچەكەدا، ئەمەش بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ ململانێی ئاینی و تائیفەگەری، واتە جەمسەرگیری تائیفەگەری لەم ڕكابەریە ئیقلیمیەدا دروست دەبێت.
* واتە دەتوانین بڵێین ئێران بە پلەی یەكەم سوودمەندە لە سەرقاڵبوونی وڵاتانی ناوچەكە بە كێشە ناوخۆییەكانی خۆیانەوە؟
- ئێران سوودی لەو پشێوییە وەرگرت كە لە عێراقدا درووست بوو دوای شەڕی ئەمەریكا لەم وڵاتەدا كە بووە هۆی تێكشكاندنی ژێرخانی ئەم وڵاتە، هەروەها ئێران سوودمەندبووە لە دەستێوەرنەدانی ئەمەریكا لە سوریا، كە ئەمەش بووە هۆی ئەوە؟ باڵی سەربازی ئێران لە شام – كە بریتییە لە حزبوڵا- دەستێوەردان لە سوریا بكات. هەروەها ئێران زاڵە بەسەر چوار پایتەختی عەرەبیدا، وەك ئەوەی لە ڕاگەیاندن و توێژینەوەكانیشدا ئاماژەی پێدەكرێت. كەواتە ئێران سوودمەندە لەم گەمە سفریەی لە ناوچەكەدا دەكرێت و هەر دەستكەوتێكی ئێرانیش لەسەر حسابی سعودیەیە، كە پێشتر سعودیە سوودمەند بوو لە سەرجەم ڕێكار و سزا ئابووری و سەربازییەكانی ئەمەریكا لە دژی ئێران.
* ئێوە باسی لەرزۆكبوون و شكستهێنانی دەوڵەتانی ناوچەكەتان كرد، پرسیارەكە ئەوەیە هۆكاری ئەم حاڵەتە بۆچی دەگەڕێتەوە، ئایا لەبەر ئەوەیە ئەم دەوڵەتانە بە ناسروشتی دروست بوون، یاخود ئۆباڵەكە دەكەوێتە ئەستۆی ئەو كەسانەی جڵەوی دەسەڵاتیان گرتەدەست؟
- لە ڕاستیدا شكستهێنان دەوڵەتان دوو توخمی سەرەكی هەیە، یەكەمیان پەیوەستە بە شەرعیەتی دەوڵەت و دامەزراوەكانەوە، ئایا شەرعیەتەكە لەسەر بنەمای هێزە یان شەرعیەتێكی دیموكراتی هەیە، یان ئەوەتا شەرعیەتێكی مێژووی هەیە، خۆ ئەگەر ئاستی شەرعیەتەكە بەرز بێت، ئەوا سیستمە سیاسیەكە بە ڕاددەیەكی گەورە سەقامگیر دەبێت، كە ئێمە دەبینین زۆربەی وڵاتە عەرەبیەكان دەوڵەتی نادیموكراتین. توخمی دووەم پەیوەستە بە كارایی سیستمە سیاسیەكەوە، واتە توانای دەستەبەركردنی پێداویستیە بنەڕەتیەكانی هاووڵاتیان ئەوەیە، لەدەستەبەركردنی كار و تەندروستی و پەروەردە و خوێندن. كەواتە ئەگەر دەوڵەتێك نەیتوانی ئاسایش بەدی بێنێت و شەرعیەتی لەدەست دابوو، ئەوا بە پێوەرە جیهانیەكان دەوڵەتێكی شكستخواردووە یان دەوڵەتێكی لاوازە. ئەوەی پەیوەندی بەوەوە هەبێت كە كێ بەرپرسیارە لەم دۆخە، ئەوا دەبێت بڵێین كە پێویست بوو ئێمە زووتر دەوڵەت دروست بكەین و ڕێكخراوی ئیقلیمی دروست بكەین و بەو شێوەیە مامەڵە لەگەڵ جیهاندا بكەین. بەڵام زۆربەی وڵاتانی ئێمە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە دروست بوون، واتە ئەو كاتەی دەستی بە گەشەكردن كرد شەڕی ئیقلیمی دروست بوو، كەواتە بیرۆكەی دەوڵەت لای ئێمە گەڵاڵە نەبوو، كە لە ئەزمونی وڵاتانی دیكەدا سەدان ساڵی پێچووە.
* ئایا چارەسەرەكە چییە؟
- ئەمە پرسیارێكی ملیۆن دۆلارییە. لە ڕوانگەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانەوە ئێمە هەمیشە ڕاهاتووین كە بڵێین چارەسەرەكە بریتییە لە دیموكراسی و یەكسانی و دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات. كە ئێمە دەبینین زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بە قۆناخی شەڕی ناوخۆیی و شەڕی ئاینیدا ڕویشتوون، تا گەیشتنە ئەو ڕاددەیەی كە دەبێت سیستمێكی سیاسی هەبێت كاروبارەكان ڕێكبخات و ئەویش سیستمی دیموكراتییە، كە بوار دەدات خەڵك حكومڕانەكانی هەڵبژێرێت و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا بكات، ئەویش بە شێوازی دیموكراتی، هەروەها دەبێت ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات هەبێت. بۆ نموونە، ئێمە ئەوە بەدی دەكەین كە ئومێدی ئەوە هەبوو لە بەهاری عەرەبیدا گوزەرانی خەڵك باش بێت و خەونە سادەكانیان بێتەدی، بۆ نموونە خانوویەكی هەبێت و هاوسەرگیری بكات و ئۆتۆمبێلی هەبێت، واتە ئەمانە مەسەلەی سادەن و خۆ ئەگەر بمانتوانیایە دابینیان بكەین، ئەوا ڕەنگە زۆرێك لە كارەساتەكانی ئێستامان كەم دەكردەوە.
* ئەگەر باسی كوردستان بكەین، ئەوا لە ئێستادا ئەم هەرێمە لە ڕووی ئەمری واقیعەوە دەوڵەتە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بۆی هەیە ڕووداوەكان بە چەشنێك پەرەبستێنن بۆ ئەوەی ببێتە خاوەن دەوڵەتێك كە دانپێدانانی نێودەوڵەتی بەدەست بهێنێت؟
- لە ڕاستیدا لە دوای سەپاندنی ناوچەی دژە فڕینەوە كوردستان خاوەنی خۆبەڕێوەبەری بووە. ئێستاش پەرەسەندنەكانی ناوچەكە و ئەو جەمسەرگیرییە ئیقلیمیەی بەهۆی سوریاوە دروست بووە، هەروەها ڕۆڵی ئێران و توركیا بۆتە بەربەستێك لەم ڕووەوە. لەبەر ئەوە زەحمەتە بتوانین پێشبینی بكەین، لەلایەكەوە كورد پەیوەندی ستراتیژی هەیە لەگەڵ دەوڵەتانی ناوچەكە، هەندێ جار بایەخ بە كێشەكەیان دەدرێت لە ئەمەریكا و هەندێ جاریش پشتگوێ دەخرێن و فەرامۆش دەكرێن.
* ئایا لەم گێژاوەی ناوچەكەدا هیچ ئومێدێك بە باشتربوونی دۆخەكە هەیە و ئایا ئێوە گەشبینن؟
- من شەخسی خۆم ئومێد دەكەم ئەوە ڕووبدات، واتە وەك باقی خەڵكی دیكەی جیهان بژین بە ئارامی و لە سایەی ئاسایش و سەقامگیریدا، ئەمانە ئومێدی هەر مرۆڤێكن بە چاوپۆشین لە ڕەگەز و ئاینی و باكگراوەندەكەی، بەڵام واقیعی ناوچەكە ئەوەیە ئێمە قەیرانێك جێدێڵین و پێدەنێینە قەیرانێكی دیكەوە، بۆ نموونە كەس پێشبینی شەڕێكی تائیفەگەری لە عێراقدا نەدەكرد لە دوای بانگەشەی دیموكراسی و ئازادی و ڕزگاربوون، كەس پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كە لە سوریادا ڕووبدات، دوای ئەوە خەڵكانێك داوای جۆرێك لە ئازادی و دیموكراسیان كرد. كە ئەمانە داواكاری مرۆیین و پەیوەست نین نە بە سورییەكان و نە بە كورد و بە نە موسڵمانەكانەوە. كەواتە هیوادارم ئەم ناوچەیە بە خۆیدا بچێتەوە و بگەنە قەناعەت كە ئەو هەموو شەڕە ناگاتە دەرئەنجام و دەبێت چارەسەرێك هەبێت كە دەوڵەت و كاراكتەرە گرنگەكانی ناوچەكە ڕێككەون لەسەری.