دەنیس هەیل، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی سیاسی كە لە زانكۆی نیویۆرك بەدەستی هێناوە، لە ئێستادا پڕۆفیسۆری هەمان بوارە لە كۆلێژی بۆستن، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە وەك فیكری سیاسیی ئەمەریكی و سیاسەتی هاوچەرخ و ئەزموونی هاوچەرخی هاووڵاتیبوون. بۆ هەڵسەنگاندنی هەڵمەتی هەڵبژاردنە سەرۆكایەتییەكەی ئەمەریكاو بۆ هەڵوەستەكردن لەسەر پێشبینییەكانی پەیوەست بەو هەڵبژاردنانەوە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامداو ئەویش بەم شێوەیە بیروبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

دەنیس هەیل تایبەتمەند لە فیكری سیاسیی ئەمەریكا بۆ گوڵان:
هەتا ئێستاش مەزندەكان بەوجۆرەن دۆناڵد ترامپ هەڵبژاردنەكە دەدۆڕێنێت


* چەند كاتێكی كەمی ماوە بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكا، بەپێی راپرسییەكان دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان لە بەرژەوەندی هیلاری كلینتۆن دەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا ئەمە مانای ئەوە نییە كە ئەو دەرئەنجامانە یەكلابوونەتەوە، ئایا رەوەتی هەڵبژاردنەكانی ئەمساڵ چۆن دەخوێنیتەوە؟
- من بەم دواییەو بە ئاشكرا چەند جار ئەوەم دووپات كردۆتەوە كە پێموایە هەڵبژاردنەكان لە بەرژەوەندی هیلاری كلینتۆن یەكلادەبنەوە، ناجەماوەریبوونی دۆناڵد ترەمپ بۆتە هۆی ئەوەی چەندین ناوەند دەنگی پێنەدەن، ئەگەر ترەمپ كاندید نەبوایە ئەوا دەنگیان بە كاندیدی كۆماریەكان دەدا، ئەمەش چانسی بردنەوەی دۆناڵد ترەمپ-یان زۆر كەم كردۆتەوە. لەبەر ئەوە پێموایە هیلاری كلینتۆن بردنەوەیەكی یەكلاكەرەوە تۆماردەكات، هەرچەندە من خۆشحاڵ نیم بەم دەرئەنجامە، بەڵام پێموایە ئەمە روودەدات.

* پێتوانییە راگەیاندنی ئێف بی ئای بە دۆزینەوەی ئیمەیلی نوێ كە ئەگەری ئەوە هەیە پێوەندیدار بێت بە هیلاری كلینتۆن-ـەوە هەڵایەكی گەورەی نابێتەوە كە ببێتە هۆی گۆڕینی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان؟
- لە راستیدا ئەم راگەیاندنە دەبووە هۆی گۆڕینی دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان ئەگەر لە دۆخی جیاوازتردا بوونایە، مەبەستم ئەوەیە هەردوو كاندیدەكە پاڵپشتییەكی گەورەی جەماوەرییان نییە، بە چەشنێك لەسەدا60ی دەنگدەران دەڵێن كە بە راستی حەز بە هیچ یەكێك لە دوو كاندیدەكە ناكەن، واتە دەنگدەران ئەوە راستییەیان لا روونە كە هیلاری هەڵسوكەوتێكی كردووە لەپێوەندی بە بەكارهێنانی ئیمەیلی جیاوازەوە كە رەنگە جێی گومان و بگرە نایاساییش بن. واتە ئەوان پێشتر لەسەر بنەمای ئەو راستییە قەناعەتێكیان بۆ دروست بووە، لەبەر ئەوە باوەڕناكەم كە راگەیاندنی ئەم دواییە پەیوەست بە ئیمەیلەكانەوە گۆڕانكاری لە قەناعەتی زۆر كەسدا دروست بكات.

* لە ئێستادا باس لە رۆڵی رووسیا دەكرێت كە بانگەشەی ئەوە دەكرێت دەستێوەردانی لە هەڵبژاردنەكانی ئەمەریكادا كردبێت بە قازانجی دۆناڵد ترەمپ، ئایا تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییەو پێتانوایە رووسیا ئەوەندە بەهێز بێت، بتوانێت دەستێوەردان لە كاروبارە ناوخۆیی ئەمەریكا بكات؟
- ئەمە پرسیارێكی باشە، ئایا بەڵگەكانی ویكیلیكس رووسیای لەپشتە؟ ئێمە لەمە دڵنیانین، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو بەڵگانە راستن و دروستكراو نین، واتە ئەگەر بهاتایە ئەو بەڵگانە هەڵبەستراو بوونایەو تەنیا بۆ ئەوەی وێنەی هیلاری كلینتۆنی پێ ناشیرین بكرایە، ئەوا مەسەلەیەكی جیاواز دەبوو. بەڵام بەكارهێنانی ئیمەیڵی جیاواز –لەلایەن كلینتۆنەوە- لەلایەن كۆنگرێسەوە ئاشكرا كرا، كاتێك دەستیان دایە لێكۆڵینەوە لە هێرشەكەی بەنغازی. لەبەر ئەوە پێموایە دەستێوەردانی رووسیا ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بە ئاراستەیەكی دیاریكراودا ببات. كەواتە هەر یەكێك لەو كەسایەتییانەی كە دەیانویست ببنە كاندیدی كۆمارییەكان و شكستیان هێنا، دەرچوونایە ئەوا لە ئێستادا لەبەرامبەر هیلاریدا سەركەوتوو دەبوو. بەڵام لەبەر ئەوەی دۆناڵد ترەمپ كێشەی زۆری هەیە وەك كاندیدێك، ئەوا هیلاری چانسی گەورەی سەركەوتنی هەیە. دەبوو هیلاری زۆر پێش ئێستا لە دەرەوەی پێشبڕكێكە بوایە، بەڵام لەئێستادا سەڕەڕای هەموو كەموكوڕییەكانی چانسی بردنەوەی هەیە. لەبەر ئەوە كاندیدێك كێبڕكێی دەكات كە زۆر كەس متمانەیان پێی نییە.
* ئێوە باستان لەوە كرد كە ئەگەری بردنەوەی هیلاری كلینتۆن زیاترە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بردنەوەی هیلاری و بوونی بە یەكەم سەرۆكی ئافرەت لەمێژووی ئەمەریكادا هەڵگری چ ماناو گرنگییەكە بۆ گەلی ئەمەریكا؟
- ئەو كاتە چیتر باسی ئەوە ناكەین كە هەرگیز سەرۆكێكی ئافرەتمان نەبووە، بەڵام هەروەك چۆن سەرۆكێكی رەشپێست جیاوازییەكی زۆری بۆ رەشپێستەكان دروست نەكرد، لەو باوەڕدام هەڵبژاردنی سەرۆكێكی ئافرەتیش گۆڕانكارییەكی زۆر بۆ ئافرەتان دروست ناكات. كەواتە راستە ئەمە هەنگاوێكی گرنگە، بەڵام نابێتەهۆی ئەوەی بەم زووانە ژیانی هیچ كەس بگۆڕێت.
* لە ئێستادا وا هەست دەكرێت كە ئەمەریكا تا راددەیەك رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی فەرامۆش كردووەو بایەخی زیاتری بە ئاسیا داوە، بەڵام ئاشكرایە كە ناكرێت پشت بكرێتە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونكە كێشەكانی ئەم ناوچەیە كاریگەرییان لەسەر بەشەكانی دیكەی جیهان هەیە. پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك ئیدارەی داهاتووی ئەمەریكا وەك پێویست گرنگی بە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەدات؟
- من تەواو هاوڕام لەگەڵتاندا، چونكە هەروەك ئەوروپا ئەو راستییەی بۆ دەركەوت كە كاتێك رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پشتگوێ دەخات، ئەوا كێشەكانی ئەم ناوچەیە یەخەی دەگرنەوە، كە من لەو باوەڕەدا نیم هێشتا ئێمە ئەم دەرسە فێربووبێتین، بەڵام هەر دەبێت فێری بین. ئەمەریكا هەر هەڵەیەكی كردبێت لەماوەی دەیەی رابردوودا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، مانای ئەوە نییە كە ئیدی بتوانین ئەم ناوچەیە پشتگوێ بخەین، یان وا بزانین ئەم ناوچەیە خۆی كێشەكانی خۆی چارەسەر دەكات. من پێموایە هیلاری كلینتۆن هەندێ بیرۆكەی هەیە دەربارەی گرنگیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام دڵنیا نیم لەوەی سیاسەتەكانی چی دەبن لە ئاست ئەم ناوچەیەدا. دۆناڵد ترەمپ هەندێ بیرۆكەی شێتانەی هەیەو باسی لە دەستبەسەرداگرتنی نەوت كرد، كە ئەمە بیرۆكەیەكی منداڵانەو تا بڵێی گەمژانەیە. كەواتە رەنگە هیلاری تێگەیشتنێكی هۆشیارانەتری هەبێت بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ئەویش باوەڕی بە سیاسەتی دەرەوەی ئۆباما هەیە كە بریتییە لەكشانەوە، بەڵام ئێستا بۆی دەركەوتووە كە ئەمە سەركەوتوو نابێت، لەبەر ئەوە ئومێد دەكەم ئەم دەرسە فێربووبێت.
* رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین قەیران و تەنگژەوە دەناڵێنێت، لەئێستادا شەڕی داعش بۆتە یەكێك لە تەحەددییە گەورەكان، كە وەك دەبینین لە ئێستادا ئۆپەراسیۆنی رزگاكردنی موسڵ ئەنجام دەدرێت بۆ تێكشكاندنی خەلافەتەكەی داعش، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا سەركەوتن لەم ئۆپەراسیۆنەدا تاچەند چانسی هیلاری كلینتۆن بۆ بردنەوەی هەڵبژاردنەكان زیاتر دەكات؟
- پێموایە پرسی دیكە هەن كە گرنگترن و كاریگەرییان لەسەر هەڵبژاردنەكان هەیە، بەڵام ئەگەر بە شێوەیەكی كتوپڕ داعش گوڕ و تین بدات بە خۆی و خاكی زیاتر داگیربكات و پێشڕەوی بكات، ئەوا رەنگە ئەمە زیانی بۆ هیلاری كلینتۆن هەبێت، تەنیا ئەو كاتە نەبێت كە بە شێوەیەكی توند كاردانەوەی هەبێت لەبەرامبەریدا. . هەرچۆنێك بێت داعش دەرهاویشتەی كێشەكانە و ریشەی كێشەكان نییە، بەڵام بەلای زۆربەی ئەمەریكییەكانەوە مەترسیی داعش لەوەدایە كە تیرۆر رەوانەی وڵاتەكەیان بكات.
* لەحاڵەتی دەرچوونی هیلاری كلینتۆندا پێشبینی ناكرێت كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكا گۆڕانكارییەكی گەورەی بەسەردا بێت، بە پێچەوانەی دۆناڵد ترەمپەوە، كە ئەگەر بێتو سەركەوتوو بێت لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوا ئاڵوگۆڕی گەورە بەسەر پێوەندیەكانی ئەمەریكاو رووسیا و ناتۆش دێت، بیروبۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- هەمیشە كێشەی دۆناڵد ترەمپ ئەوە بووە كە كەس نازانێت بە دڵنیاییەوە ئەو دەیەوێت چی بكات، رەنگە ئەمەش هۆكاری ئەوەبێت كە سەركەوتوو نابێت لە هەڵبژاردنەكاندا، چونكە جارێك لێدوانێكی مشتومڕهەڵگر دەدات و دواتر بۆچوونی دەگۆڕێت و دیسان جارێكی دیكە دووپاتی دەكاتەوە. بەڵام دوو شت لە سیاسەتی دەرەوەیدا روونە، یەكێكیان ئەوەیە كە پێیوایە نابێت وەك ركابەر، یان دوژمن لە رووسیا بڕوانین، بەڵكو دەبێت وەك هاوپەیمانێك هەڵسوكەوتی لەگەڵدا بكەین، هەرچەندە پێموایە ئەمە كارێكی گەمژانەیە، بەڵام ئیدی ئەو ئەمە دەڵێت. خاڵی دووەمیان ئەوەیە كە دەڵێت پێویست ناكات ئێمە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شەڕبكەین، بەڵام روونی ناكاتەوە كە لە بری ئەوە چی بكەین. لە رەخنەكانیدا لە ئیدارەی جۆرج بۆش باس لەوە دەكات كە پێویست نەبوو ئەو هەموو شەڕو كردەوە سەربازییە ئەنجام بدەن، واتە نەك لەبەر ئەوە بە شێوەیەكی خراپ ئەنجام دران، بەڵكو لەبەر ئەوەی لە بنەڕەتدا هەڵەبوون،– لە تێڕوانینی ئەودا نەدەبوو هەرگیز ئەنجامی بدەن. كەواتە ئێمە نازانین سیاسەتی دەرەكی ترەمپ چی دەبێت، جگە لە خۆبەدوورگرتن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و نزیكبوونەوەی زیاتر لە رووسیا. هەروەها ئێمە دڵنیانین لەوەی هیلاری كلینتۆن چی دەكات، لەبەر ئەوە هەموو شتێك بەندە بە رەوتی رووداوەكانەوە، ئەگەر داعش دووبارە پێشڕەوی بكاتەوە، ئەوا ئەگەر هاتوو ئەو سەرۆك بوو، ئەوا دەبێت زۆر بە توندی كاردانەوەی هەبێت.
* بەم دواییە دۆناڵد ترەمپ رەتی كردەوە هەر لەئێستاوە دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان قبوڵ بكات و لە بۆنەیەكی دیكەشدا رایگەیاند كە بەڵێن دەدات بەوەی دان بە دەرئەنجامەكاندا بنێ، ئەگەر هاتوو خۆی براوە بوو، كەواتە ئایا لە حاڵەتی دۆڕانیدا چاوەڕێ ناكرێت شەڕێكی یاسایی دوورورێژ بەرپا بكات؟
- نەخێر، هیچ زەمینەیەك بۆ شەڕی یاسایی لەئارادا نابێت، چونكە دەرئەنجامی هەڵبژاردنەكان لێك نزیك نابن و بە چەشنی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2000 نابن، كە پەیوەست بوو بە كێشەی دوو بۆ سێ سەد دەنگێك لە فلۆریدا، كە دەكرێت لە حاڵەتێكی لەم شێوەیەدا پەنا بۆ دادگا ببەیت، بەڵام من پێموایە بە راددەیەكی گەورە دەدۆڕێت كە بواری ئەوە نامێنێتەوە بانگەشەی ئەوە بكات كە ساختەكاری تێدا كراوە. كەواتە رەنگە هەندێ خۆپیشاندان بكرێت لەلایەن هەندێ لە پشتیوانەكانیەوە، بەڵام سەرەڕای ئەوەی كە دڵگران دەبن بە دەرئەنجامەكان، باوەڕم وانییە پەنا بۆ توندوتیژی ببەن، كەواتە لەبنەڕەتدا ئەوەی پێشبینی دەكرێت رووبدات ئەوەیە كە هیچ روونەدات.