نێڤین ئەنجەلیك پڕۆفسیۆری پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و مافەكانی مرۆڤە لە زانكۆی ڕێجێنت لە لەندەن، بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری دیراساتی ئەوروپی لە زانكۆی ساسیكس بەدەست هێناوە، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، لە نێویاندا سیاسەتی بەراوردكاری و سیاسەتی پەرەپێدان و مافەكانی مرۆڤ و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان. بۆ لێكدانەوە و شرۆڤەكردنی دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری گۆڕانی سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە و ئایندەی ئەو ململانێ تایفەگەرییەی لەم ناوچەیەدا دەگوزەرێت، لەگەڵ پرسی بە خاوەن دەوڵەت بوونی كوردستان، گوڵان لە دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد و ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

نێڤین ئەنجەلیك
پسپۆڕی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان بۆ گوڵان:




* ناسەقامگیریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆتە ژینگەیەكی لەبار بۆ قووڵبونەوەی كێشە مەزهەبی و نەتەوەییەكانی ناوچەكە، ئایا چۆن جیهان ئەو سنوورانە بە پیرۆز دەزانێت لە كاتێكدا سەرچاوەی كێشەكان ئەو سنوورە دەستكردانەیە؟
- بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین تا ڕاددەیەك ئەو كێشانەی پەیوەستن بە ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ-وە، من هاوڕام لەگەڵ ئەمەدا و چەندین سەرچاوەش ئاماژەیان بەوە كردووە كە ئەم ڕێككەوتنە هۆكارێكە بۆ ئەو كێشانە. من ئەوەش زیاد دەكەم كە ڕێكخستنەوەی دۆخی دوای جەنگی یەكەمی جیهانی جێی ڕەزامەندی نەبووە، چونكە ئەگەری دروستبوونی حوكمڕانی دیكتاتۆری لە ناوچەكەدا خوڵقاند. هەرچەندە دوای دروستبوونیان ئەم دەوڵەتانە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ نەبوونە خاوەنی سەروەری- بە چەشنی وڵاتە ئەوروپییەكان، بەڵام هەرچۆنێك بێت بە تێپەڕبوونی كات حوكمڕانی دیكتاتۆری لەم ناوچەیەدا دامەزرێنرا و لەبەر بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیش رۆژئاوا چاوپۆشی لەم جۆرە حوكمڕانییانە كرد. پێموایە ئەمە گەوهەری كێشەیە و هەر كاتێكیش هەوڵدرابێت دیموكراسی لە ناوچەكەدا بەرەوپێش ببردرێت، پشێوی بە دوای خۆیدا هێناوە. لەبەر ئەوە من باوەڕم وایە بە ڕاددەیەكی گەورە بەرپرسیارێتیەكە دەكەوێتە ئەستۆی هێزە رۆژئاواییەكان. لە پێوەندی بە پیرۆز سەیركردنی سنوورەكان، یاخود گۆڕینی سنوورەكانەوە، ئەوا ئەوەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی دەكرێت، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەستە بێت بە نەتەوەی كوردەوە، ئەوا ئەوە بەدی دەكەین كە ئەمە كێشەیەكی گەورەیە كە نەتەوەیەكی ئەوەندە مەزنە و بەسەر –بەلای كەمەوە- چوار دەوڵەتدا دابەش بووە، كە دوو دەوڵەتیان بەدەست ناسەقامگیرییەوە دەناڵێنن و دوو دەوڵەتی دیكەیان لەلایەن حوكمڕانییەكی دیموكراسییەوە فەرمانڕەوایی ناكرێن، كەواتە ئەمە دۆخێكی تەواو دژوارە.

من لەو باوەڕدا نیم كە عێراق وەك دەوڵەتێكی فرەئیتنی بەردەوام بێت كە خاوەنی سیستمێكی لیبڕاڵ دیموكراسی بێت. كەواتە لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت چ مۆدێلێك پیادە بكرێت لەلایەن ئەو نەتەوانەی لە عێراقدا نیشتەجێن، كە مایەی ڕەزامەندی هەمووان بێت و دۆخێك بخوڵقێنێت كە تێیدا پێكەوەژیانی ئاشتییانەی تێدا دەستەبەر بێت؟ ئێمە لەم میانەدا ئەو هەوڵانەمان بەدی كردووە كە خراونەتەگەڕ بە ئامانجی پێدانی جۆرێكی دیاریكراو لە خۆبەڕێوبەری بە كورد – لە باكووری وڵاتەكەدا-، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە ئەو پشێوی و ئاژاوەیە بەدی دەكەین كە لە ناوچەكە و عێراقدا هاتوونەتەئاراوە. لەبەر ئەوە لە پێوەندی بە پیرۆز سەیركردنی سنوورەكانەوە من دەڵێم بۆ من ئاسانە كە لە لەندەنم و بڵێم پێویستە ڕێز لە سنوورەكان بگیرێت، بەڵام ئایا تێڕوانینی ئەو نەتەوانە چۆنە كە لەسەر ئەو سنوورانە دەژین و ڕووبەڕووی مەترسی و ناسەقامگیری و نائارامی دەبنەوە، كە ڕەنگە بەلای ئەوانە پێویست بە گۆڕینی ئەو سنوورانە بكات بۆ ئەوەی هەل و مەرجێكی باشتری ژیانیان بۆ دەستەبەر بێت و ئاسایش و ئارامی بگەڕێتەوە بۆ ناوچەكانیان. بەڵام بە داخەوە سیاسەتی پیادەكراو ئەوەیە كە ڕێگە نەدرێت هیچ نەتەوەیەك لای خۆیەوە دەست بە گۆڕینی سنوورەكان بكات، چونكە گۆڕینی ئەم سنوورانە پشتیوانییەكی گەورەی دەوێت و هەل و مەرجە جیۆپۆلەتیكیەكەش دژ بە گۆڕینی ئەم سنوورانەیە لەم ساتەوەختەدا، كە ڕەنگە ئەمەش لە داهاتوودا گۆڕانكاری بەسەردا بێت، بەڵام لە ئێستادا ئەم دەرفەتە لە ئارادا نییە.


* بەڵام كۆمەڵگەی نێودەوەڵەتی لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو زۆر پێداگیری لەسەر مانەوەی سنوورەكانی ناوچەی بەلكان كرد، كەچی سەرەنجام نەیتوانی رێگری لە گۆڕانكارییەكان بكات، ئایا پێتوانییە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا هەروا دەبێت؟
- لە ڕاستیدا ئەوە یەكێكە لە مۆدێلەكان كە ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت پیادە بكرێت، بەڵام دەبێت ئەوەشمان لەبەرچاو بێت كە كاتێك كۆسۆڤۆ سەربەخۆیی ڕاگەیاند، نزیكەی نیوەی دەوڵەتانی جیهانی دانیان پێدانا، واتە هێشتا نیوەی دەوڵەتانی جیهان ئیعتیراف بە سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ ناكەن و تەنانەت دەوڵەتی ئەندامی یەكێتی ئەوروپاش هەیە كە دانپێدانان بە سەربەخۆیی كۆسۆڤۆ ڕەتدەكاتەوە، كەواتە لەم ڕووەوە هاوڕایی و ڕێككەوتنێك نییە. ئەوەی پێوەندی بە دەستێوەردانەوە هەبێت، ئەوا ئەم كارە لە لایەن ناتۆوە ئەنجام درا، بێ ئەوەی پشتیوانی و ڕەزامەندی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانی لەسەر بێت، ئەمە لە كاتێكدا لە دوو حاڵەتەدا جەنگ ڕەوایەتی هەیە، حاڵەتی یەكەمیان بەرگری لە خۆكردنە و حاڵەتی دووەمیان بەدەستهێنانی ڕەزامەندی ئەنجومەنی ئاسایشە، كە هیچ یەكێك لەم دوو حاڵەتە لە پرسی كۆسۆڤۆدا بەدی نەهات، لەبەر ئەوە لەو كاتەوە گومان لە ڕەوایەتی و یاساییبونی دەستێوەردان لە سربیا و كۆسۆڤۆدا دەكرێت. تەنانەت ئەو كۆمیسۆنەی بە سەرۆكایەتی دادوەری ئیتاڵی، كاسێیەزێ، دامەزرێنرا، گەیشتە ئەو دەرئەنجامەی كە دەستێوەردان لە كۆسۆڤۆدا ڕەوایە legitimate بەڵام یاسایی legal نییە، كەواتە دەستێوەردانی دەرەكی و دووبارەكردنەوەی ئەزموونی بەلكان ڕووبەڕووی ڕەخنەی گەورە دەبێتەوە لەلایەن ئایدیۆلۆژیا سیاسییە جیاوازەكانەوە. هەروەها پێموا نییە ڕێگاچارەیەكی باش بێت لەبەر ئەوەی ڕەنگە دەرگای پشێوی واڵا بكات، بۆ نموونە ئێوە لە سووریا بڕوانن و بزانن چەند نەتەوەی تێدایە، ڕەنگە بتوانین بڵێین لە عێراقدا سێ بۆ چوار نەتەوەی تێدایە، بەڵام لە سووریادا زیاترە، هەروەها چی دەكەیت لەبارەی لوبنانەوە؟ كەواتە بەكارهێنانی هێز نابێتەهۆكاری هێنانەئارای هەل و مەرجی دروستبوونی دەوڵەتی نوێ، بەڵكو دەبێت ڕێككەوتن لە نێوان خەڵكانی نیشتەجێی ناوچەكە بكرێت، بۆ نموونە لە نێوان گەلانی نیشتەجێی عێراقدا.


* هەندێك لە سەرچاوەكان ئاماژەی پێدەكەن سعودیە لە ساڵی 1979وە تا ئێستا زیاتر لە 100 ملیار دۆلاری بۆ بڵاوكردنەوەی فیكری توندڕەوەی وەهابی خەرجكردووە، لە بەرامبەریشدا كۆماری ئیسلامی ئێران لە دوای دامەزراندنیەوە تا ئێستا دروشمی سەرەكی بریتیی بووە لە هەناردەكردنی شۆڕش بۆ دەرەوە، كە بریتی بووە لە فیكری شیعەگەری، ئایا بەردەوامی ئەم ململانێیەی نێوان ئێران و سعودیە نابێتە فاكتەرێك بۆ ئەوەی شەڕێكی بێ كۆتایی لەم ناوچە گرنگەی جیهان بەردەوام بێت؟

- من بە گرنگی دەزانم كە رۆژئاوا ڕۆڵی سەركردایەتی ببینێت لەو ململانێی دەسەڵاتەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەڕێوەدەچێت، وەك ئەوەی لە سووریا و لە عێراق و هەروەها لە لوبنان بەدی دەكرێت و دەكرێت یەمەنیش بگرێتەوە كە ئێستا توندوتیژی لەو وڵاتەدا هاتۆتەئاراوە، كە ئەم كێشانەش كاریگەرییان هەیە بەسەر سەرجەم نەتەوەكانی ناوچەكەوە. لەلایەكەوە دیكەوە هەروەك ئێوە ئاماژەتان پێكرد، ئێستا ئێران سەركردایەتی جیهانی شیعە دەكات و سعودیەش ڕێبەرایەتی فیكری وەهابی، لەلایەكی دیكەوە توركیاش وەك دەوڵەتێكی بەهێزی ناوچەكە- كە ئەندامی ناتۆشە- ڕۆڵ دەبینێت و هەوڵی سەركردایەتی جیهانی سوننە دەدات، كەواتە دەبینین سێ دەوڵەت لە هەوڵی ئەوەدان جڵەوی سەركردایەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگرنەدەست، بەڵام من لەوە باوەڕەدا نیم كە هیچ یەكێك لەم دەوڵەتانە بتوانێت بە تەواوەتی جڵەوی سەركردایەتی بگرێتەدەست بە چەشنێك كە لە دەرەوەی دانی پێدابنرێت. ئەوەی باجەكەشەی دەدات خەڵكی ئاسایی و نەتەوە بچووكەكانن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. كەواتە دەستێوەردانی رۆژئاوا كارێكی پێویستە، بەڵام ئەمە لەلایەن ڕووسیاوە ڕێگری لێدەكرێت، لەبەر ئەوە دەبێت ئەم كێشەیە لەنێوان رۆژئاوا و ڕووسیاوە چارەسەر بكرێت. بەڵام بەداخەوە سیاسەتی دەرەوەی رۆژئاوا، بەتایبەتی ئیدارەی ئۆباما خۆ بە دوورگرتن بووە لە دەستێوەردان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ئامانجی چارەسەركردنی شەڕ و ناكۆكییەكان. ئەمە لە كاتێكدا پوتین ڕۆڵی سەركردایەتی بینی و ئەمەش رۆژئاوای ناچاركرد بۆ ئەوەی كار و كردەوەی جددی بگرنەبەر لە سووریادا، بەڵام هێشتا بە ئەندازەی پێویست نییە. كەواتە ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە ئەو ململانێیەی لەسەر ئاستی ناوچەكە بۆ گرتنەدەستی جڵەوی سەركردایەتی لە ئارادایە، نابێتەهۆی ئەوەی هیچ یەكێك لەو دەوڵەتانە بتوانێت ئەو ئەركە بگرێتەئەستۆ، لە هەمان كاتدا رۆژئاواش وەك پێویست دەستێوەردان لەم ناوچەیە ناكات.


* دیارە ئیسرائیلیش لەم هاوكێشەیەدا هێزێكی گەورەیە، بەڵام جۆرێك لە بێدەنگی هەڵبژاردووە، ئایا چی لە بێدەنگی ئیسرائیل دەخوێنێتەوە؟
- بەم دواییە هەندێ ڕاپۆرتم خۆێندەوە كە باس لەوە دەكەن تا ئێستا داعش ئیسرائیلی نەكردۆتە ئامانجی هێرش و پەلامارەكانی، لە كاتێكدا داعش چەندین كار و كردەوەی لە وڵاتانی ناوچەكە و جیهانیشدا ئەنجامداوە و بەرپرسیارێتی خۆی لە ئەنجامدانیان ڕاگەیاندووە. كەواتە ئەوە ڕاستە تا ڕاددەیەك ئیسرائیل سوودمەندە لەم بارودۆخە، لەبەر ئەوەی كاراكتەرەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەرقاڵن بە كێشەی خۆیانەوە. بەڵام من دەڵێم ئەم بارودۆخە هەڵگری هەندێ مەترسییە بۆ ئیسرائیل، چونكە ئێمە دەزانین كە سووریای ژێر دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی دیكتاتۆر مایەی هیچ مەترسییەك نەبوو بۆ ئیسرائیل، بەڵام ئەم بارودۆخەی ئێستا بۆتەهۆی ئەوەی چەندین سەرچاوەی هەڕەشە بۆ ئیسرائیل دروست ببێت و ئیسرائیلییەكانیش نازانن چۆن مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن. لەلایەكی دیكەوە ئەو سەرقاڵبوونەوەی كاراكتەرەكانی دیكە بۆتەهۆی ئەوەی كە كێشەی فەلەستین فەرامۆش بكرێت، لە كاتێكدا ئەمە كێشەیەكی گەورەیە و هۆكارێكە بۆ ئەوەی توێژی گەنجانی عەرەب بەرەو ڕادیكاڵیەت بچن و ئەمەش بە بەرژەوەندی گروپەكانی وەك داعش دەشكێتەوە.


* ئایا لەم ڕووەوە هیچ جۆرە نزیكبوونەوەیەك، یان هاوپەیمانێتییەكی ئەمری واقیع لە نێوان ئیسرائیل و سعودیەدا بەدی دەكەیت، لەبەر ئەوەی هەردوو وڵات ئێران بە دوژمنی خۆیان دەزانن؟
- ڕەنگە ئەو دوو وڵاتە بە یەك ئاڕاستە كار بكەن لە دژی دوژمنێكی هاوبەش، بەڵام لەو باوەڕەدا نیم كە دۆستایەتی درێژخایەن لە نێوانیاندا دروست بێت. تۆ بڕوانە مێژووی ئەم دواییەی توركیا لەگەڵ ئیسرائیلدا، كە وڵاتێكی كەمتر ڕادیكاڵە لە ڕووی تەفسیركردنی ئیسلامەوە و پێشتر پێوەندی باشی هەبوو لەگەڵ ئیسرائیل و دواتر گۆڕا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەیەكی كراوە و جارێكی دیكە پێوەندییەكانیان ئاسایی بوەوە، واتە بە بەردەوامی ئەو پێوەندییانە لە گۆڕاندا بووە، كەواتە ئەگەرچی سعودیە و ئیسرائیل بە یەك ئاڕاستەش كار بكەن، ئەمە مانای دروست بوونی دۆستایەتی و پێوەندیەكی باشی درێژخایەن نییە لە نێوانیاندا.

* هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی تیرۆریستانی داعش ئامانجی خۆی لە نەمانی داعش چڕكردۆتەوە، بەڵام لە بەرامبەردا ئەو میلیشیایانەی ئێران لە ناوچەكە دروستی كردوون و بەردەوامیشە لە دروستكردنیان، بەهەمان شێوەی داعش كاری دڕندەیی ئەنجام دەدەن و پاشانیش بڵاوی دەكەنەوە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر كارە دڕندەكانی داعش بووبێتە كار و كاردانەوە لە نێوان شیعە و سوننەدا، ئایا بە تەنیا تێكشكاندنی داعش چ سوودێكی هەیە؟

- لە ڕاستیدا دەبێت سەرەتا ئەو دۆخە مەترسیدارە و خراپە لەبەرچاو بگرین كە زۆرێك لە خەڵكی عێراقی خۆیان تێدا بینیوە لە دوای كۆتاییهاتنی دیكتاتۆریەت لەو وڵاتەدا و ئەوەی پێی دەوترا پرۆسەی بە دیموكراتیزەكردن و گرتنەدەستی دەسەڵات لەلایەن گروپێك لە سیاسییەكانەوە كە دواتر كاری تۆڵەسەندنەوە ئەنجام درا و ژیانی خەڵكی تێكچوو و ئارامی و ئاسایش لە ئارادا نییە و سیستمێك نەبوو كە بەرگری لە خەڵك بكات و بیانپارێزێت، لەبەر ئەوە ئەوان بە دوای لایەنێكیدا دەگەڕان كە ئاسایشیان بۆ دەستەبەر بكات و لەو كاتەدا ئەو گروپانە لە ئارادابوون كە تەفسیرێكی ڕادیكاڵانەیان بۆ ئیسلام دەكرد، وەك داعش و گروپەكانی دیكە كە بانگەشەی ئەوەیان كرد پارێزگارییان لێدەكەن و ئەمەش كاردانەوەی باڵادەست بوونی شیعە بوو بەسەر عێراقدا. لە ڕاستیدا ئەمە پرسێكە پەیوەست دەبێتەوە بە مەسەلەی بە پیرۆز سەیركردنی سنوورەكانەوە- هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێكرد-، ئەگەر ئێمە لە جیابوونەوەی پاكستان لە هیندستان بڕوانین، ئەوا ژمارەیەكی زۆری خەڵك بوونە قوربانی تێیدا و ڕاستە لە مەودای دووردا دوو دەوڵەتی تا ڕاددەیەك سەقامگیری لێكەوتەوە، بەڵام هەمیشە ترسی هەڵگیرسانی شەڕ هەبووە لە نێوانیاندا كە هەردوو وڵاتیش خاوەنی چەكی ناوەكین، لەبەر ئەوە پێموایە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی عێراق بۆ جیاكردنەوەی شیعە و سوننە و كورد ببێتەهۆی چارەسەركردنی كێشەكە، بەڵكو ڕەنگە ببێتەهۆی ئاڵۆزتركردنی كێشەكە لە مەودای نزیكدا. بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرسیارەكە، ئەوا ڕاستە كە ئەو سیاسەتە شیعەگەرایەی كە ئێران و شیعەكانی عێراق پشتیوانی لێدەكەن تا ڕاددەیەكی گەورە بوونەتەهۆی ئەوەی داعش بتوانێت گەنجانی نێو پێكهاتەی سوننە لە عێراق و سووریا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەلای خۆیدا ڕابكێشێت.


* كوردستانی عێراق كە ئێستا دەوڵەتی ئەمری واقیعە لە ناوچەكە، تەنیا ناوچەیە لە تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لەسەر بنەمای مەزهەبگەرایی شەڕی تیرۆریستانی داعش ناكات، بەڵكو كوردستان بۆ بەرگریكردن لە بەها مرۆڤایەتی و دیموكراتی و پێكەوەژیان شەڕی تیرۆریستان دەكات، ئایا ئەم نموونەیەی كوردستان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆدا ڕەنگبداتەوە، نابێتە مۆدێلێكی باش بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟

- بە باوەڕی من ئەم ئەگەرە لە ئارادایە، لە ئێستادا جیهان باسی سۆماڵ ناكات، سۆماڵ وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆی خاوەن سەروەری دانی پێدانراوە، بەڵام لە واقیعدا وڵاتێكی لەم چەشنە، واتە وڵاتێكی خاوەن سەروەری و یەكگرتوو بوونی نییە، تەنیا ناوچەیەك لەم وڵاتەدا كە بە شێوەیەكی كارا هەڵسووڕێت بریتیە لە سۆماڵی لاند، بەڵام هیچ لایەك دانی پێدانانێت، ڕەنگە كوردستانیش – لە باكووری عێراقدا- هەمان حاڵەتی هەبێت، چونكە كوردستان تاكە هەرێمێكی عێراقە كە بە شێوەیەكی كارا هەڵدەسووڕێت، بەڵام بۆ هەڵگرتنی هەنگاوی داهاتوو بۆ بەدەستهێنانی سەروەری و جیابوونەوە لە عێراق هاوپەیمانی بەهێزی پێویستە، بە شێوەیەكی سەرەكیش دەبێت رۆژئاوا و واشنتۆن دی سی بێت، توركیای ئێستاش لە سایەی سەركردایەتی ئەردۆغاندا – كە توركیاش ئەندامی ناتۆیە- بە توندی بەرهەڵستی دروستبوونی دەوڵەتێك دەكات لەسەر سنوورەكانی، كە توركیاش خۆی كەمینەی كوردی هەیە و تا ئەم دواییەش بە توركی شاخ دەناسران. لەبەر ئەوە پێموایە سەربەخۆیی ئەمری واقیعی كوردستان بۆ ماوەیەكی دیكەش بەردەوام دەبێت و بەهێز دەبێت و ڕەنگە لە ئایندەشدا كاتێك چارەسەرێكی بۆ كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەگیرێتەبەر، یەكێك لە ئەگەرەكان هەنگاونان بێت بەرەو سەربەخۆیی تەواوی كوردستان.