ئەنتۆنی فیلیپ گۆرمان، پڕۆفیسۆرە لە بەشی دیراساتی ئیسلامی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئیدەنبێرگ، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگی وەك، مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی بەراوردكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. بۆ تیشكخستنەسەر هۆكارە ڕیشەییەكانی ناسەقامگیری و نائارامییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕاڤەكردنی ئەو ململانێ تایفەگەرییەی لەم ناوچەیەدا دەگوزەرێت، لەگەڵ هەوڵەكانی هەرێمی كوردستان بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد و ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی دەربڕی.

ئەنتۆنی فیلیپ
شارەزای كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوڵان:


ئەنتۆنی فیلیپ گۆرمان، پڕۆفیسۆرە لە بەشی دیراساتی ئیسلامی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی ئیدەنبێرگ، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگی وەك، مێژووی هاوچەرخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی بەراوردكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە. بۆ تیشكخستنەسەر هۆكارە ڕیشەییەكانی ناسەقامگیری و نائارامییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ڕاڤەكردنی ئەو ململانێ تایفەگەرییەی لەم ناوچەیەدا دەگوزەرێت، لەگەڵ هەوڵەكانی هەرێمی كوردستان بۆ بەدەستهێنانی سەربەخۆیی، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد و ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی دەربڕی.


* چۆن لە كێشەكانی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانیت و ئایا پێتوایە ئۆباڵی ئەم كێشانە بكەوێتە ئەستۆی ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ كە بە شێوەیەك سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە داڕشتووە كە بە هیچ شێوەیەك پێكهاتەی سروشتی دانیشتووانەكەی لەبەرچاو نەگرت؟
- بە دڵنیاییەوە ئەوە ڕاستە كە ئەوەی لەم ساتەوەختەدا دەگوزەرێت، دەرئەنجامی هەندێ لەو بڕیارانەیە كە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە دران، بەتایبەتی ئەو بڕیارەی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سەپێندرا، كە بێگومان ئەمە ڕێككەوتنی سایكس پیكۆ-ش دەگرێتەوە. بەڵام ئەمە تەواوی هۆكارەكە نییە، چونكە ئەوەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگوزەرێت، دەرئەنجامی سیاسەتی هێزە ڕۆژئاواییەكانە، وەك ئەمەریكا و بەریتانیا و فەڕەنسا و ئیتالیا و.. هتد، هەروەها دەرهاویشتەی سیاسەتی هێزە مەحەلییەكانیشە، چونكە ئەو ناكۆكییە تایفەگەرییەی لە ئارادایە، هۆكارێك نییە بۆ ناسەقامگیری سیاسی، بەڵكو وەك ئامرازێك بەكارهێنراوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ هەندێ لە كێشە سیاسییەكان.
* واتە پێتوایە ئیدی كاتی ئەوە هاتووە كە دەست لە پیرۆزیی سنوورەكان هەڵبگیرێت لەم ناوچەیەدا؟
- لە ڕاستیدا پێویستە گفتوگۆ لەم بارەیەوە بكرێت، ئەوەی ئاشكرایە كە ئەو سنوورانەی سایكس پیكۆ دروستی كردوون، هەروەها كێشەی فەلەستین بە چارەسەرنەكراوی ماونەتەوە. كەواتە دەبێت گفتوگۆیەكی تەواو بكرێت لەبارەی دۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، كە ئەمەش سنوورەكان و كێشەگەلێكی دیاریكراو بگرێتەوە و ڕێگای جیاوازیش هەیە بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە.
* هەروەك ئاشكرایە ناوچەی بەلكان شەڕ و ناكۆكی و كۆمەڵكوژی بەخۆوە بینی و لە ئەنجامدا ڕێكخراوی ناتۆ دەستێوەردانی كرد و ئەمەش دروستبوونی دەوڵەتی نوێی بەدوای خۆیدا هێنا. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك دەكرێت سوود لەم ئەزموونە وەربگیرێت بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست؟
-دەكرێت ئەزموونی بەلكان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش سوودی هەبێت، بۆ نمونە ئەگەر ئێمە لە ئەزموونی هەرێمی كوردستانی عێراق بڕوانین، ئەوا ڕاستە بە شێوەیەكی ڕەسمی دانی پێدانەنراوە، بەڵام وەك دەوڵەتێكی دیفاكتۆ هەڵدەسووڕێت. هەروەها ئەزموونی بەلكان پێمان دەڵێت كە سنوورەكان نەگۆڕ نین، واتە لە مێژووی هاوچەرخدا گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە، لەبەر ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع گۆڕانكاری ڕوویداوە، كەواتە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكان چارەسەرێك نییە لە دەرەوەی مومكیندا بێت، ئەمە حاڵەتەكە دەبێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە فەلەستین. لەبەر ئەوە پێموانییە پێویست بەوە بكات كە سنوورەكان هەمیشەیی بن، ئەگەر هۆكاری ئەوە بن كە جێی ناڕەزایەتی بن، واتە مەبەستی خۆیان نەهێننەدی كە بریتییە لە دەستەبەركردنی سنوور بۆ قەوارە سیاسییەكە.
* واتە مەبەستتان ئەوەیە كە نابێت پاراستنی یەكپارچەیی، یاخود سەربەخۆیی سیاسیی ئەم وڵاتانە لەسەر حیسابی خۆشگوزەرانی خەڵكەكە بێت؟
- بە دڵنیاییەوە دەبێت ئامانجی سەرەكی دەوڵەت دەستەبەركردنی خۆشگوزەرانی خەڵك بێت، بەڵام بە داخەوە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی، نوخبەیەك، یان گروپێكی تایفەگەری دەستیان بەسەر دەوڵەتدا گرت كە لەبەرژەوەندی خەڵكدا كاری نەكرد. ئەمە شكستی گەورەی دەوڵەت بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی. واتە لەبری ئەوەی ببنە كۆمەڵگەیەكی كراوە و دیموكراسی و لیبڕاڵی، بوونە كۆمەڵگەیەكی خۆسەپێن و داخراو و ناسەقامگیر، ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە. هەروەها دەستێوەردانی دەرەكی لە سەردەمی شەڕی سارددا و دواتر بەم دواییە وەك داگیركردنی عێراق، دۆخەكەیان ئەوەندەی دیكە ئاڵۆز كرد.
* ئەگەر باس لە هەردوو وڵاتی سعودیە و ئێران بكەین، ئەوا دەبینین سعودیە وەبەرهێنانێكی زۆری كردووە لە هەناردەكردنی بیروباوەڕی وەهابیەت و ئێرانیش بە هەموو شێوەیەك هەوڵی داوە شۆڕش هەناردەی وڵاتانی دەوروبەر بكات، كە ئەمەش بۆتەهۆی قووڵكردنەوەی جەمسەرگیری تایفەگەری لەم ناوچەیەدا، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ ڕاددەیەك هەوڵەكانی ئەم دوو وڵاتەدا بەم ئاڕاستەیەدا دەبێتەهۆی دروستبوونی شەڕێكی بێ كوتایی؟
- من ناڵێم شەڕی بێ كۆتایی، چونكە هیچ شتێك بێ كۆتایی نییە. بەڵام ئەوە ڕاستە كە سعودیە و ئێران وەك دوو هێزی ناوچەیی هەوڵی ئەوە دەدەن سنووری دەستڕۆیشتوویی خۆیان بۆ دەرەوەی وڵاتەكانیان درێژ بكەنەوە، هەروەها لەبەر ئەوەی سعودیە خاوەنی سەرچاوەیەكی گەورەیە، ئەوا لەلایەن ڕۆژئاواوە و بەتایبەتی ئەمەریكاوە پشتیوانی كراوە. كەوابێت ئەوە ڕاستە كە ئەم دوو وڵاتە سیاسەتێك پیادە دەكەن كە دەبێتە مایەی ناسەقامگیركردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. كەواتە نابێت ئۆباڵی هەموو ناسەقامگیرییەكی سیاسی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بخەینە ئەستۆی هێزە ڕۆژئاواییەكان، بەڵكو هێز و دەستەبژێری مەحەلیش هەن كە بوونەتە سەرچاوەی ناسەقامگیری.
* هەر لە پێوەندی بەم پرسەوە ئێمە ئەوەمان بەدی كرد كە وڵاتانی كەنداو، بەتایبەتی سعودیە، هەروەها ئیسرائیلیش گوزارشتیان لە نیگەرانی خۆیان كرد لە دوای ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەی گروپی (5 + 1) لەگەڵ ئێراندا، پێیانوابوو بەرژەوەندییە نەتەوەیی و نیگەرانییە ئەمنییەكانی ئەوان لەبەرچاو نەگیراوە، خوێندنەوەی ئێوە بۆ ئەم بارودۆخە چییە؟
- ئەگەر لە سیاسەتی دەرەكیی دەیەكانی ئەم دواییەی ئەمەریكا بڕوانین، ئەوا دەبینین كە وڵاتانی كەنداو و ئیسرائیل زیاد لە شایستەیی خۆیان هاوكاری كراون لەلایەن ئەمەریكاوە. لەبەرئەوە سەیرە كە گلەیی لە ئەمەریكا بكەن دوای ئەوەی بۆ چەندین ساڵ بەهرەمەندبوون لە پشتیوانی دارایی و لە پارێزگاری ئەمەریكا. ئەمەریكاش گەمەی خۆی دەكات لە ناوچەكەدا كە ڕەنگە بەلای ئەم لایەن، یان ئەو لایەندا بیشكێنێتەوە.
* ئەی ڕاتان چییە بەرامبەر ئەو بۆچونەی پێیوایە ئەمەریكا لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكشێتەوە و زیاتر ڕوودەكاتە ئاسیا؟
- لە ماوەی 10 بۆ 15 ساڵی ڕابردوو، واتە لە دوای 11ی سێپتەمبەرەوە، ئەمەریكا دارایی و توانایەكی سەربازی زۆری لەم ناوچەیەدا خستەگەڕ، سەرەتا لە ئەفغانستان و دواتر لە عێراق و ئێستاش جارێكی دیكە لە عێراق و سووریا. بەڵام زەحمەتە ئەمانە بە سیاسەتێكی سەركەوتوو وەسف بكەیت، تەنانەت لە ڕوانگەی ئەمەریكاشەوە، چونكە داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا جڵەوی بۆ هەموو هێزە تێكدەرەكان شل كرد لە ناوچەكەدا، لەبەر ئەوە سیاسەتداڕێژەرانی ئەمەریكا ناچاربوون بە وردی بیر لە ئەگەری دووبارە تێوەگلان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەنەوە. هۆكارێكی دیكە ئەوەیە كە ئەمەریكا وەك ڕابردوو تاكە سوپەر پاوەر نییە و لە داكشانێكی لەسەرخۆدایە و تواناكانی خۆی زیاد لە ئەندازە بەكارهێنا، بەتایبەتی لەسەردەمی سەرۆكایەتی بوشدا.
* ئەوەی پێوەندی بە ئیسرائیلەوە هەبێت، ئەوا تاوەكو ئێستا ئەم وڵاتە خۆی لە كێشەكانی ناوچەكەوە تێوەنەگلاندووە، ئایا ئیسرائیل لە ڕوانگەیەكی ستراتیژییەوە ئەم هەڵوێستەی وەرگرتووە و ئایا ئیسرائیل سوودمەندی سەرەكییە لەم بارودۆخەی ئێسا لە ناوچەكەدا دەگوزەرێت؟
- كاتێك بەهاری عەرەبی دەستی پێكرد و دیكتاتۆرە عەرەبەكان ڕووخێنران، ڕەنگە ئیسرائیل هەستی بە نائاسوودەیی كردبێت، چونكە ئەو دیكتاتۆرانە سەقامگیری ناوچەكەیان دەپاراست. لە ڕاستیشدا بەهاری عەرەبی سەرەتا بە شێوەیەكی ئیجابی دەستی پێكرد و دواتر داخزا بەرەو توندوتیژی سیاسی و ئیسرائیلیش دوورەپەرێزی گرت، كاتێك وڵاتانی وەك سوریا و لیبیا و عێراق گەیشتە دۆخی تەقینەوە. لە ئێستاشدا كێشەی فەلەستین بە بەراورد بە كێشەی سووریا و عێراق گرفتێكی بچووكە و ئیسرائیل بەردەوامی بە دروستكردنی كۆمەڵگە نیشتەجێكان دەدات.
* ئەوەی پێوەندی بە شەڕی داعشەوە هەبێت، ئەوا ڕەخنەی ئەوە لە هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی بە سەركردایەتی ئەمەریكا دەگیرێت كە تەنیا جەخت لەسەر تێكشكاندنی داعش بە شێوەی سەرازی دەكاتەوە و ئەو هۆكارانە فەرامۆش دەكات كە لە بنەڕەتدا بوونە هۆی سەرهەڵدانی داعش، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- لە ڕاستیدا ئەو بۆچوونە لە ئارادایە كە پشتیوانی بەكارهێنانی ئامرازی سەربازی دەكات بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ كێشەی سیاسیدا، وەك ئەوەی لە ساڵی 2003 لە عێراقدا ڕوویدا. پێدەچێت خودی داعش سیاسەتێكی گرتبێتەبەر كە هانی ڕۆژئاوا بدات بۆ ئەوەی كاری تۆڵەسەندنەوە ئەنجام بدات. كەواتە ڕەنگە كەسانێك هەبن لە ڕۆژئاوا كە باوەڕیان وابێت بەكارهێنانی هێزی سەربازی پێویستە بۆ چارەسەركردنی كێشەی داعش، لە هەمان كاتدا ڕەنگە ئەمە خزمەت بە سیاسەتی داعش بكات كە ڕۆژئاوا پتر ڕابكێشێتە ناوچەكەوە بۆ پشتڕاستكردنەوەی پڕوپاگەندەكەی كە گوایە جۆرێك لە پێكدادانی شارستانیەت لە ئارادایە لە نێوان جیهانی ئیسلامی و ڕۆژئاوادا.
* ئایا باوەڕتان وایە كە هۆكارە ڕیشەییەكانی دروستبوونی داعش بۆ پەراوێزخستن و بێبەشكردنی سوننەكانی سووریا و عێراق دەگەڕێتەوە؟
- لە ڕاستیدا رووخانی رژێمی سەدام حوسێن بووە هۆی دروستبوونی گرژیی ناوخۆیی و هەوڵی دەرەكی كە هەردووكیان ئامانجیان بەدەستهێنانی باڵادەستی بوو لە عێراقدا، هەوڵی ئەو كاراكتەرانە، بەتایبەتی كە عێراق لە بونیادنەوەی دەوڵەتێكی هاوچەرخ فەشەلی هینا، ڕەنگە لە ئەنجامی ئەوەشدا داعش دروست بووبێت. هەروەها نابێت وا وێنای دۆخی سەردەمی سەدام حوسێن، یان حافز ئەل ئەسەد بكەین كە كۆمەڵگەیەكی كراوە و دیموكراسی لە ئارادا بوو، بە دڵنیاییەوە وا نەبوو، بەڵام داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003 و ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەرگای كێشەكانیان واڵاكرد.
* چۆن لە شەڕی كوردستان لە دژی تیرۆریستانی داعش دەڕوانیت و ئایا پێتوایە ئەمە شەڕێكە لە پێناوی بەها مرۆڤایەتییەكاندایە و پێویستە ئەم هەوڵانە كوردستان بەرز بنرخێندرێن، بەتایبەتی كە ئێستا ئەم هەرێمە لە هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆییدایە؟
بە دڵنیاییەوە كورد خەونی ئەوەی هەیە دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی هەبێت، بەلای كەمەوە لە سەروەختی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە، كە لەو سەروەختەشدا بەڵێنێكیان پێدرا لەلایەن ڕۆژئاواوە كە دواتر جێبەجێیان نەكرد. بە دڵنیاییەوە كوردیش وەك كاراكتەرەكانی دیكەی ناوچەكە خوازیارە لە پانتاییەكی بەدەستەوە بێت كە ڕێكخستنێكی سیاسی تێدا بەرقەرار بێت و پتر مایەی ڕەزامەندی ئەوان بێت، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە كوردستان لە هەوڵی بەدەستهێنانی دەوڵەتدایە لە دەوروبەرێكی دژواردا.