پڕۆفسیۆر نێد لازاروس، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، پێشتر وانەبێژ بووە لە چەند زانكۆیەك، وەك زانكۆی جۆرج تاون و جۆرج مەیسون و ماڵتا، پێش ئەوەی بێتە ناو بواری ئەكادیمییەوە بەڕێوبەری پڕۆگرامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئاشتی بووە لە تەل ئەبیب. بۆ لێكدانەوەی بارودۆخ و پەرەسەندنەكانی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گرنگی هەبوونی چارەسەرێكی سیاسی لە پاڵ هەڵمەتە سەربازییەكەدا بۆ تێكشكاندنی داعش، هەروەها بۆ تاوتوێكردنی ئەگەری سەربەخۆبوونی كوردستان و گۆڕانی سنووری وڵاتانی ناوچەكە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا سازكرد و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* هەروەك ئاشكرایە لە ئێستادا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەتی وڵاتە عەرەبییەكانی ئەم ناوچەیە، بەدەست كێشە و ئاژاوە و توندوتیژییەكی زۆرەوە دەناڵێنن، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لە روانگەی ئێوەوە چی لەم ناوچەیەدا دەگوزەرێت؟
- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێم كە من كەسێكی شارەزام لە ناكۆكیی نێوان عەرەب-ئیسرائیل، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی چاودێری بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش دەكەم. ئەوەی پێوەندی هەبێت بە پرسیارەكەتانەوە كە چۆن لە بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانم، ئەوا من كەسێكم لە واشنتۆن دەژیم، بەڵام بەردەوام سەردانی ئیسرائیل و فەلەستین و میسر و ئەردەن دەكەم، بەڵام دەبێت بە خاكەڕاییەوە قسە بكەم، چونكە من لە نێو جەرگەی رووداوەكاندا نیم كە لە عێراق و سووریا و لیبیا و یەمەندا روودەدەن. كەوابێت پێویست بوو من سەرەتا ئەم روو كردنەوەیە بدەم، بۆ ئەوەی بەرچاوڕوونییەك هەبێت. ئەگەر ئێستاش بێینەسەر پرسیارەكە ئەوا لە روانگەی منەوە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوشێوەی دۆخی ئەوروپای سەروەختی جەنگی یەكەمی جیهانییە، لەو روانگەیەوە كە لە ئێستادا ناكۆكییەك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە كە سەرجەم دەوڵەت و لایەنەكانی بەلای خۆیدا كێش كردووە و تێكڕای هێزەكان تێوەگلاون، ئیدی ئەو هێزانە راستەوخۆ دەستێوەردان بكەن، یاخود چەك و دارایی بۆ گروپە جیاوازەكانی دەستەبەر بكەن، بۆ نموونە، بڕواننە سووریا كە وڵاتانی كەنداو و ئەمەریكا و توركیا و سەرجەم كاراكتەرە بەهێزەكان ئەم كارە دەكەن لەو وڵاتەدا و پشتیوانی گروپێكی دیاریكراو دەكەن لەسەر زەوی. ئەمەش بە ئاست و ئەندازەی جیاواز راستە بۆ یەمەن و بۆ عێراقیش. هۆكارێكی دیكەی ئەوەی كە هەل و مەرجی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوشێوەی دۆخی ئەوروپای رۆژگاری جەنگی یەكەمی جیهانە، بەهۆی بوونی ئەو هەموو هاوپەیمانێتییە و بوونی ئایدیۆلۆژیا و بەرژەوەندی جیاوازی وڵاتە جیاوازەكان، ئەوا هەموولایەك بەرەو شەڕەكە كێش كراون. چونكە ئەوەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا روودەدات، بۆتەهۆی ئەوەی سەرجەم كاراكتەر و وڵاتە بەهێز و دەستڕۆیشتووەكان هەوڵ بدەن كە كاریگەرییان هەبێت و دەرئەنجامی شەڕ و ناكۆكییەكە ببێتەهۆی بەهێزبوونی نفووزی ئەوان. هۆكارێكی دیكەی ئەم لێكچوواندنەی كە كردم بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بە چەشنی ئەوروپای سەردەمی جەنگی یەكەمی جیهان نیزام تێیدا باڵادەست نییە، واتە كێشمەكێش و ململانێیەك هەیە لە نێوان ئایدیۆلۆژیا و پارتە سیاسییەكان و لە نێوان دەوڵەت و كاراكتەرە غەیرەدەوڵەتییەكان، لەبەر ئەوە ئێمە دڵنیانین لەوەی دەرئەنجامی كۆتایی سووریا بە چ لایەكدا دەكەوێت، یان لە عێراق و بە دڵنیاییەوە لە لیبیا و ناوچەكە بەگشتی. هەروەها لە ئەوروپای سەروەختی جەنگی یەكەمی جیهانیش ئیمپراتۆرەكان هەوڵیان دەدا خاكی زیاتر كۆنتڕۆڵ بكەن و لەم رووەوە رووبەڕووی رەوتی ناسیۆنالیستی دەبوونەوە لە ناوچەی بەلقان و ئەوروپا و دواتر ئایدیۆلۆژیای كۆمۆنیستی سەریهەڵدا.
* وێنەیەكی وردی بارودۆخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستتان كێشا، هەروەها لە میانەی وەڵامەكەتاندا ئاماژەتان بە وڵاتی سووریا كرد كە بۆتە گۆڕەپانی ململانێی كاراكتەر و دەوڵەتە دەستڕۆیشتووەكان، بەڵام ئەوەی لە ئێستادا سەرنج دەدرێت ئەوەیە كە خەریكە لایەنە پێوەندیدارەكان بە كێشەی سووریا مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا قبووڵ دەكەن- بەلای كەمەوە لە قۆناغی ئینتیقالیدا- پرسیارەكە ئەوەیە ئایا مانەوەی ئەسەد نابێتەهۆی درێژەپێدانی بارودۆخەكە و بەردەوام بوونی خوێنڕێژی لەو وڵاتەدا؟

- راستە ماوەی پێنج ساڵە سووریا بە كارەسات و تراژیدیایەكی مەترسیداردا تێدەپەڕێت، بەڵام ئێمە نازانین ئایندە چی دەبێت و چۆن دەبێت، بەڵام دەبێت ئەوە بڵێم كە لە روانگەی ئەخلاقییەوە رازیبوون بە مانەوەی ئەسەد قابیلی قبووڵ نییە. هەرچەندە ئێمە ئەو راستییە دەزانین كە سیاسەت لە روانگەیەكی ئەخلاقییەوە كار ناكات، بەڵام ئەگەر ببێتەهۆی كۆتاییهێنان بە ئێش و ئازار و كوشتار و بێ ماڵ و حاڵ بوونی خەڵك و سەربكێشێت بۆ قۆناغێكی راگوزەری كە ببێتەهۆی ئەوەی ئاشتی باڵ بەسەر بارودۆخەكەدا بكێشێت، ئەوا رەنگە ئەنجامدانی كارێكی لەم شێوەیە پێویست بێت. چونكە ئەو دۆخە مەترسیدارەی سووریا سەردەكێشێت بۆ ناسەقامگیركردنی خودی ئەو وڵاتە و ناوچەكە و ناسەقامگیركردنی توركیا و ئەوروپا و تەنانەت كێشە و كارەساتی نێودەوڵەتیشی لێدەكەوێتەوە. كەواتە ئەگەر مانەوەی ئەسەد لە دەسەڵاتدا بۆ ماوەیەكی كاتی ببێتەهۆی ئەوەی كە هەنگاو هەڵبگیرێت بۆ تێپەڕاندنی شەڕە ناوخۆییە مەترسیدارەكە بەرەو هێنانەئارای دۆخێكی ئارامتر، ئەوا كێ دژی ئەمە دەوەستێتەوە و بەرهەڵستی دەكات؟ بەڵام هەروەك ئاماژەم پێكرد، من ناتوانم پێشبینی بكەم.
* هەڵسەنگاندنی ئێوە چییە بۆ ئەو ستراتیژیەتەی لە ئێستادا ئەمەریكا دژی داعش گرتوویەتیەبەر، ئایا پێتانوا نییە تەنیا تەركیزی لەسەر ئەوەیە كە داعش لە رووی سەربازییەوە تێكبكشێندرێت، ئەمە لە كاتێكدا هۆكاری سەرهەڵدان و دروستبوونی داعش بۆ سیاسەتە تایفەگەرییەكانی هەردوو حكومەتی سووریا و عێراق دەگەڕێتەوە؟ واتە پرسیارەكە ئەوەیە نابێت هاوشان بەم هەوڵ و هەڵمەتە سەربازییەكە، كار لەسەر چارەسەری سیاسیش بكرێت بۆ ئەوە رێگری لە دروستبوونی گروپی هاوشێوەی داعش بكرێت؟

- بە دڵنیاییەوە، ئەمە گومانی تێدا نییە، چونكە كێشەی سیاسەتی تایفەگەری كێشەیەكی قووڵە، لەبەر ئەوە ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن تەواو راست و دروستە. هەروەها من دەمەوێت ئەوە بڵێم كە ئەمەریكا توانایەكی سنوورداری هەیە بۆ كاریگەربوون لەسەر پرس و بابەتە سیاسی و ئایینییەكان، لەبەر ئەوەی كاتێك ئەمەریكا هەوڵیدا تەواو كاریگەر بێت و عێراقی داگیركرد، ئەوا ئەمە دەرئەنجامێكی خراپ و چاوەڕواننەكراوی لێكەوتەوە. لەبەر ئەوە پێموایە بوونی ستراتیژیەتێكی سیاسی گرنگییەكی زۆری هەیە، چونكە داعش هەر تەنیا هێزێكی شەڕكەر نییە، واتە داعش یەكێكە لە دەرهاویشتەكان و ئێمەش ئەو راستییە دەزانین كە داعش لە ئەلقاعیدەوە گەشەی كرد، كە كاتێك ئەمەریكا سەركردەی ئەلقاعیدەی لە عێراقدا كوشت، پێنج ساڵ دوای ئەو گروپێكی نوێ دروست بوو. بەڵام هەڵمەتی سەربازیش پێویستە، چونكە تۆ رووبەڕووی دوژمنێكی سەربازی بووییتەوە، واتە هەڵمەتە سەربازییەكە پێویستە، بەڵام بەس نییە.
* چۆن لە رۆڵی ئێران دەڕوانیت لە ناوچەكەدا، ئایا پێتانوایە ئێران سوودمەندی سەرەكییە لەو شەڕی داعش و لە شەڕی سووریا؟

- بە دڵنیاییەوە من هاوڕام لەگەڵ ئەوەدا كە ئێران كاراكتەرێكی گرنگ و خاوەن كاریگەرییە، ئاشكرایە كە ئەگەر ئێران نەبووایە ئەوا ئەسەد لە دەسەڵاتدا نەدەمایەوە، یاخود ناكرێت بە بێ ئێران وێنای ئەو شەڕەی یەمەنمان بكردایە، كەواتە ئێران دەوڵەتێكی بەهێز و گرنگە و خاوەن دانیشتووانێكی زۆر و وڵاتێكی بەهێزە. بەڵام بە دڵنیاییەوە بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژیا رژێمەكەی ئەو وڵاتە مایەی گرفتە. ئەوەش ئاشكرایە كە هەندێ وڵاتی ئەم ناوچەیە رەخنە لە سیاسەتەكانی ئیدارەی ئۆباما لە ئاست ئێراندا دەگرن، لەوانە ئیسرائیل و وڵاتانی كەنداو، بەڵام پێموایە هەڵگرتنی ئەو هەنگاوە –رێككەوتنە ئەتۆمییەكە- لەگەڵ ئێراندا شایستەی ئەوە بوو كاری بۆ بكرێت و ئومێدی منیش ئەوەیە سەركەوتوو بێت.
* روون و ئاشكرایە كە هەرێمی كوردستان رۆڵێكی گرنگی بینیوە لە بەرەنگاربوونەوە و تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعشدا، هەروەها ئەم هەرێمە هۆكارێك نەبووە بۆ دروستبوون و قووڵبوونەوەی ناكۆكیی تایفەگەری لە نێوان شیعە و سوننە و بەشێكیش نییە لەو كێشەیە، لە ئێستاشدا كورد لە هەوڵی ئەوەدایە كە ببێتە خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ بۆ ئەوەی بیپارێزێت لە ئاژاوە و كێشەكانی عێراق و ناوچەكە، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- لە راستیدا ئەمە ساتەوختێكی یەكجار گرنگە و كوردیش لە هەرێمی كوردستاندا كارێكی ژیرانەیان كردووە و دەتوانم ئەوە بڵێم كە لە ئەمەریكادا تێڕوانینێكی ئیجابی هەیە لەسەر كورد و هەرێمی كوردستان، چونكە هێزێكی گرنگ و كارایە و نەبووەتە بەشێك لە هەڵكشانی ناكۆكییە تایفەگەرییەكە و لە دوای ساڵی 2004یشەوە ئارامترین ناوچەی عێراق بووە. ئەوەی پێوەندی بە پرسی سەربەخۆییەوە هەبێت، ئەوا ئەمە پرسێكی پڕ لە تەحەددییە و پەیوەستە بە بوونی توانا و ژێرخانەوە بۆ هەڵسووڕاندنی دەوڵەت، بەڵام من ناتوانم ئەوە یەكلابكەمەوە و بڵێم كە لە رووی سیاسیەوە ئەمە ساتەوەختێكی گونجاوە بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە و من ناتوانم پێشبینی ئەوە بكەم كە ئەمە چ كاردانەوەیەكی لەلایەن توركیا و و ئێران و عێراقەوە لێدەكەوێتەوە، بەڵام ئەوەندەی دەتوانم بیڵێم ئەوەیە كە لە ئێستادا تێڕوانینێكی ئیجابی هەیە لە ئەمەریكا لە ئاست كورددا.

* ئایا بۆ گەڕاندنەوەی ئارامی و سەقامگیری پێویست بە گۆڕین و دەستكاریكردنی سنورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە ناكات؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر ئاڵۆزە، لە روانگەیەكی مێژوییەوە شتێكی لۆجیكییە كە كورد ببێتە خاوەنی كیان، یان دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری، یاخود ئاستێكی بەرزی خوبەڕێوبەری لە ناوچەكەدا، كە پێموا نییە هەموو ئەو ناوچانە لەخۆبگرێت كە كوردی تێدا نیشتەجێن. ئەوەش شتێكی ئاشكرایە كە لە سەتاسەری جیهاندا شەڕ لەسەر سنوور و خاك و مەسەلەی نەتەوایەتی لە ئارادایە، ئەوەتا هێشتا شەڕ لە ناگورنوكاراباخ و فەلەستین و چەندین ناوچەی جیاواز هەیە. لەبەر ئەوە پێموا نییە هەرێمێك بێت كە سەرجەم ئەو ناوچانە لە خۆبگرێت كە كوردی تێدا نیشتەجێیە، چونكە ئەمە كارێكی مەحاڵە، لەبەرئەوەی چەندین دەوڵەتی بەهێز هەن لە ناوچەكەدا، توركیا دەوڵەتێكی بەهێزە، ئێران دەوڵەتێكی بەهێزە، سووریا دەوڵەتێكی لاوازە، بەڵام لەلایەن رووسیا و ئێرانەوە پشتیوانی دەكرێت، بەدڵنیاییەوە عێراقیش دەوڵەتێكی بەهێز نییە. واتە نە سووریا و نە عێراق لە دۆخێكدا نین كە بتوانن شەڕ لە دژی سەربەخۆیی كورد بكەن، تاكە هێزێك كە بتوانێت بە شێوەیەكی كارا شەڕ و دژایەتی دەوڵەتی كوردستان بكات- ئەو دەوڵەتەی لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا دروست دەبێت- بریتییە لە توركیا، یان ئێران. ئەوەی پێوەندی بە هەڵوێستی ئەمەریكاوە هەبێت، ئەوا ئەگەر كورد سەربەخۆیی رابگەیەنێت، ئەوا خەڵكی ئەمەریكا پشتیوانی دەكات، بەڵام لەم باوەڕەدا نیم ئیدارەی ئەمەریكا پاڵپشتی بكات. لەبەر ئەوە ریسكێكی گەورەیە كە پشتیوانی ئەمەریكا لە دەست بدەن، یان دژی هەڵوێستی ئەمەریكا هەنگاوهەڵبگرن. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر لە سەركەوتنی هەندێ لە بزووتنەوە نەتەوەییەكان بڕوانین كاتێك سەربەخۆییان راگەیاند، ئەوا هۆكارەكە ئەوە بوو كە پشتیوانییەكی زۆریان لە نێو نەتەوە یەكگرتووەكاندا مسۆگەر كرد.