چارلس گۆردون، پڕۆفیسۆرە لە بەشی سیاسەت و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی نێودەوڵەتیی فلۆریدا، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری كاروبارە دەرەكییەكان لە زانكۆی ڤێرجینیا، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە وەك یاسای نێودەوڵەتی و پەرەسەندنی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی ئەم ناوچەیە و ئەو گۆڕانكارییانەی چاوەڕوان دەكرێت بێنەئاراوە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە بیروبۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

* ئاشكرایە تیرۆریستانی داعش بە هەموو مانایەك دژی هەموو بەهاكانی شارستانی و مرۆڤایەتین، ئەوان جیهانیان بچووك كردۆتەوە بۆ دووبەرە و رایانگەیاندووە كە ئەوەی لەگەڵ داعش نەبێت، كافرە و دەبێت بكوژرێت، ئەمەش فەرزی دەكات لەسەر جیهان كە هەڵبستێت بە دروستكردنی هاوپەیمانییەك بۆ ئەوەی بەرگری لە بەها و كەرامەتی مرۆڤایەتی بكات و پارێزگاری لە شارستانییەتی جیهان بكات. ئایا تاچەند لەم قۆناخەدا هاوپەیمانی بۆ رێگرتن لە پێكدادانی شارستانییەتەكان بە گرنگ دەزانن؟

- ئەو مەترسییانەی لە رۆژگاری ئێستادا لەئارادان، شێوە و فۆڕمی نوێ وەردەگرن و ئاشكرایە ئەمەش دەبێتە تەحەددییەك بۆ ئەو بەهایانەی باوەڕمان پێیانە و بۆ ئەو شارستانییەتەی هەمانە. ئەنجامدانی كاری نامرۆڤانە لەلایەن مرۆڤەكانەوە دژ بە یەكتر دیاردەیەكی نوێ نییە، بەڵام واقیعە سیاسییەكان و كاریگەریی سۆشیال میدیا رەهەندێكی دیكەیان بۆ ئەو هێرشانە زیادكردووە كە دەكرێنە سەر كەرامەتی مرۆڤەكان. لە كاتێكدا هەمیشە ئەنجامدانی هەندێ گۆڕانكاری كارێكی پێویستە، بەڵام پێویستە كۆمەڵگەی جیهانی هاوكار بێت بۆ سنووردانان بۆ كوشتنی مرۆڤە بێتاوانەكان. ئەمەش پێویستی بە سەركردەی رۆشنگەر و بە هاوكاری هەیە. پێویستە هێزە مەزنەكان و هێزە بچووكەكان لەم پرۆسەیەدا بەشدار بن، بۆ هێنانەدی ئاشتی لەسەر ئاستی مەحەلی و ئیقلیمی و جیهانی، لەگەڵ رێزگرتن لە كەلتوورە هەمەڕەنگەكان و لە ئایینەكان لە میانەی دەستەبەركردنی كەرامەتی مرۆییدا.

* زۆر كەس وا لێكدەدەنەوە كە لەبەر ئەوەی داعش لە عێراق و شام دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی راگەیاندووە، ئەوا ئەمە مانای ئەوەیە داعش دەیەوێت وەك دەوڵەت بمێنێتەوە و لە كۆتاییشدا دەوڵەتەكەی بكاتە ئیمپراتۆریەتی خەلافەتی ئیسلامی و شەڕێكی ئایینی درێژخایەن لە هەموو جیهانی ئیسلامی بەرپا بكات، لەمەش زیاتر جیهانی ئیسلامی بكاتە بنكەی مەشق و راهێنان بۆ هێرشكردنە سەر رۆژئاوا، ئەمەش واتە گەڕانەوەی جیهان بۆ سەردەمی پێش پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، ئایا بۆ رێگرتن لەم ئامانجەی داعش، پێویست نییە جارێكی دیكە گۆڕانكاری لە جیۆپۆلیتكی جیهانی ئیسلامیدا بكرێت؟

- هەر كاتێك جیاوازی لە بیروباوەڕدا بوونی هەبوو، ئەوا هەمیشە مەترسی ئەوە لە ئارادا دەبێت كە مرۆڤەكان هەڵبستن بە بەكارهێنانی ئەم بیروباوەڕانە بۆ خوڵقاندنی ناكۆكی و بێمتمانەیی و رق و قین. ئێستا لە جیهانی ئیسلامیدا ئەم ژینگەیە بوونی هەیە، هەر بۆیە جیهانی ئیسلامی بوار بەوە دەدات كە دابەشبوونەكان سەربكێشن بۆ شەڕ و ناكۆكی. ئەوجا بۆ ئەوەی رێگە لەم شەڕ و ناكۆكییە بگیرێت، ئەوا پێویستە جیهانی ئیسلامی جەخت لەسەر بەها هاوبەشەكان بكاتەوە و چاوی لە ئەنجامدانی گۆڕانكاری ئیجابی بێت. ئەوەی سەرجەم كۆمەڵگەكان پێویستیانە سەركردایەتییەكە كە پاڵپشتی تێكڕای كۆمەڵگەكە بكات، نەك سەركردایەتییەك كە بەلای گروپگەلێكی تایبەتدا دایبتاشێت. هەمیشە گۆڕانكاری سیاسی ڕوودەدات، بەڵام نابێت ئەم گۆڕانكارییانە بەها هاوبەشەكان تێكبشكێنێت.

* ئەگەر ئێستای داعش و شەڕی خوێناوی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە، بە شەڕی 30 ساڵەی ئایینی سەدەی حەڤدەهەمی ئەوروپا بچوێنین، ئەوا ئاشكرایە كە شەڕی 30 ساڵەی ئایینی ئەوروپا، بە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكان و دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی كۆتایی هات، بەڵام لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە كە ئایا تا چەند گرنگە سەرلەنوێ دەوڵەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروست بكرێنەوە بە جۆرێك كە رەنگدانەوەی خواستی نەتەوەكانی ناوچەكە بێت، ئایا ئەوە دەبێتە دەروازەیەك بۆ كۆتاییهێنان بە داعش و بە شەڕی نێوان هەردوو مەزهەبی شیعە و سوننە؟
- ئەو كات و ساتانە هەن كە تێیدا ئەنجامدانی كاری نامرۆڤانە لە لایەن مرۆڤەكانەوە دژ بە یەكتری و هەڵگیرسانی شەڕەكان كە بە هۆی ئەو كردەوانە دێنەئاراوە، دەبنە هۆی هێنانەئارای گۆڕانكاری. هەندێ لەم گۆڕانكارییانە باشتربوونی بارودۆخی جیهانیان لێدەكەوێتەوە، بەڵام پێویستە خۆمان لە گۆڕانكارییەكانی دیكە لابدەین. بە دڵنیاییەوە خەونە نەتەوەییەكانی گەلان بەشێكی گرنگ دەبێت لە ئایندەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەهاكانی كۆمەڵگە مەدەنی و پیادەكردنیان هاوشان بە بوونی سەركردایەتییەكی رۆشنگەری بەهێز دەتوانن جیهانێكی باشتر بخوڵقێنن. هەمیشە ئەركی دروستكردنی رۆژهەڵاتێكی ناوەڕاست كە ئاشتی باڵ بكێشێت بەسەریدا، لەگەڵ پاراستنی ئایین و كەلتوورە هەمەڕەنگەكەی و خەونە نەتەوەییەكان، ئەركێكی سەخت بووە. بەڵام دەرفەتەكان دێنەپێش و دەكرێت بەكاربهێنرێن.

* دەتوانین بڵێین لەو شەڕە بەرفراوانەی ئێستا داعش لە ناوچەكەدا بەڕێوەی دەبات، تەنیا هێزێك كە توانیبێتی بە ئیمكانیەتێكی سنووردار داعش رابگرێت و پاشەكشەی پێبكات، هێزی كوردە كە ناوی پێشمەرگەیە، بەڵام كوردیش خاوەنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ نییە، كەواتە ئایا چەند گرنگە پشتگیری لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان بكرێت، وەك مودێلێك بۆ دەوڵەتێكی هاوچەرخ كە توانای ئەوەی هەیە خاكی خۆی لە تیرۆریستانی داعش بپارێزێت؟
- پێشمەرگە و هەموو ئەو لایەنانەی دیكە كە پابەندن بە شەڕكردن لە پێناوی نیشتمان و بیروباوەڕ و شێوەژیانی خۆیان، زۆر گرنگی بۆ درووستكردنی رۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی نوێ هەیە. ئەو گۆڕانكارییانەی بە هۆی شەڕەوە دێنەئاراوە، بۆی هەیە سەربكێشن بۆ واقیعی سیاسیی نوێ و دەرفەتگەلی نوێ بۆ خەڵكی بڕەخسێنن بۆ ئەوەی خەونەكانیان بهێننەدی. لە كاتێكدا هاتنەئارای گۆڕانكاری كارێكی قورسە، بەڵام دەكرێت بە هۆی بوونی سەركردەی راست و دروستەوە گۆڕانكاری ئیجابی بێتەدی و ئەمەش سەردەكێشێت بۆ جیهانێكی باشتر.
* ئەگەر تێكشكاندنی داعش وەك ئێدارەی ئەمەریكا جەختی لەسەر دەكاتەوە ئامانجی هاوپەیمانی دەوڵەتانی دژی داعش بێت، ئەمەش مانای ئەوەیە دەبێت بە دوای میكانیزمیكدا بگەڕێین كە ئەو ئامانجە بێنێتەدی، بەڵام راستییەكانی سەر ئەرزی واقیع ئاشكرای كردووە، كە ئەو سیستمی دەوڵەتەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، سیستمێكی فاشیلە. ئایا ئەمە فەرزی ناكات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چاو بە سیستمی دەوڵەتدا بخشێندرێتەوە و ئەمەش وەك پێشمەرجێك بۆ ئەوەی زەمینەی تێكشكاندنی داعش بڕەخسێنرێت؟
- هەمیشە هێنانەئارای مەرجی پێشوەخت كارێكی قورس بووە بە هۆی ئاڵۆزی ئەو بەرژەوەندییانەی كە لە ئارادان. هەندێ جار گۆڕانكارییەكانی ئایین روونن بە هۆی ئەو بارودۆخەی لەسەر ئەرزی واقیع بوونی هەیە. ئەو سیستمی دەوڵەتەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە ئارادایە و ئەو پێوەندییەی هەیەتی بە هێزە ئەوروپییەكان و ئەمەریكا میراتێكی ئاڵۆزی هەیە. هەمیشە بەختیش رۆڵی خۆی هەبووە. ئەگەرچی هەمیشە هێز دوابڕیاردەر نابێت. بەڵام بوونی سەركردەی پێداگیر و داهێنەر وەك لایەنێكی گرنگ لەم پرسەدا دەمێننەوە.
* بەهۆی ئەوەی ئەمەریكا و رۆژئاوا و رووسیا، ستراتیژیەتێكی هاوبەشیان نییە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەست دەكەین دەوڵەتانی ئیقلیمی وەك ئێران و سعودیە و توركیا، جێگەی هێزە گەورەكان و ئەندامانی هەمیشەیی ئەنجومەنی ئاسایشیان گرتۆتەوە، مێژووش پێمان دەڵێت هەر كاتێك هێزە گەورەكان رۆڵیان نەبووبێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەو ناوچەیە بۆتە بەشێكی سەرەكیی هەڕەشە لەسەر ئاشتی و ئاسایشی جیهانی، ئایا نەبوونی ستراتیژیەتی هاوبەش لە نێوان هێزە گەورەكان، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو كۆتاییهاتن نابات؟
- بە زۆری بۆشایی دەسەڵات سەردەكێشێت بۆ پشێوی و ناكۆكی. هەرچۆنێك بێت، مێژوو ئەوەی خستۆتەڕوو كە شەڕ و ناكۆكی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بۆی هەیە سەربكێشێت بۆ لێكنیزیكبوونەوە و هاوكاری نێوان هێزە مەزنەكان. رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێندە گرنگە بۆ ئاشتی جیهانی كە هیچ بەدیلێكی عەقڵانی نییە بۆ هاوكاری نێوان هێزە مەزنەكان كە پێویستە هێزە ئیقلیمیەكانیش لەخۆ بگرێت.
* مەترسییەكی دیكە لە ناوچەكە ئەوەیە كە دەوڵەتە ئیقلیمییەكان خاوەنی چەكی نیوكلیارین، بەتایبەتی پاكستان و ئیسرائیل و ئێرانیش خەریكە دروستی دەكات، ئایا مەترسی ئەوە ناكرێت ئەگەر ئاستی ناكۆكییەكانی ئێران و سعودیە بگاتە شەڕ، مەترسی بەكارهێنانی چەكی نیوكلیاری، یان چەكی دیكەی كۆكۆژ بێتەئاراوە؟
- با جیهان ئومێدی ئەوە بخوازێت و نزا بكات كە هەرگیز جارێكی دیكە چەكی ناوكی بەكار نەهێنرێتەوە. لە رابردوودا چەكە كۆمەڵكوژەكانی دیكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەكار هێنراون و دەكرێت جارێكی دیكەش بەكار بهێنرێنەوە. بەو پێیە، گرنگە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی كار لەگەڵ كاراكتەرە ئیقلیمیەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكات بۆ سنوورداركردنی شەڕ و ناكۆكییەكان و رێگرتن لە بەكارهێنانی هەر جۆرە چەكێكی كۆمەڵكوژ.