پڕۆفیسۆر نەدیم شەحادە لە ساڵی 2014 بووە بەڕێوبەری سەنتەری فارسە بۆ دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە كۆلێژی فلیتشەر لە زانكۆی تافتس، هەروەها توێژەرە لە پرۆگرامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لە چەتەم هاووس و لە نێوان ساڵانی 1986 بۆ 2005 بەڕێوبەری سەنتەری دیراساتی لوبنانی بووە لە كۆلێژی ئەنتۆن لە زانكۆی ئۆكسفۆرد. بۆ قسەكردن لەسەر رەوشی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاڵۆزییەكانی ناوچەكە و شرۆڤەكردنی مەترسیی داعش و شەڕی تایفەگەری و ئەگەری دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گوڵان ئەم وتووێژەی لەگەڵ ئەنجامدا و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو.

* بە هەموو مەزەندەیەك چیتر ئەمەریكا و رۆژئاوا ناتوانن بەرامبەر ئەو ئاژاوە و پاشاگەردانییەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێدەنگ بن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر رۆژئاوا بێدەنگ بێت، ئەوا لایەنی دیكە دێتەناوەوە، هەروەك چۆن لە مانگی ئەیلوولی 2015دا ڕووسیا هاتە ناوەوە و ئاڕاستەی شەڕەكەی بۆ بەرژەوەندی رژێمی ئەسەد گۆڕی. ئایا لە ئەگەری نەهاتنە ناوەوەی تەواوی رۆژئاوا و ئەمەریكا تا چەند مەترسی لە سەر ئاشتی و ئاسایشی جیهان دروست دەبێت؟
- ئەوە ڕاستە كە لە ساڵی 2011وە بارودۆخەكە بەم شێوەیە بووە، زۆر كەس هۆشداری ئەوەیان داوە كە ئەگەر رۆژئاوا و بە دیاریكراوی ئەمەریكا هیچ كارێك نەكات لەبارەی سووریاوە، ئەوا رژێمی سووریا ئەم ناكاراییە بە هەڵكردنی گلۆپی سەوز، یان بە مۆڵەتپێدان بۆ كوشت و كوشتار لێكدەداتەوە. واتە پێوەندی رژێمەكەی ئەسەد بە رۆژئاوا و ئەمەریكاوە بە چەشنێكە كە ئەم رژێمە دەیەوێت ئەوە تاقی بكاتەوە كە دەتوانێت تا چ ڕاددەیەك لەسەر ئەرزی واقیع توندوتیژی بەكار بهێنێت، هەموو جارێكیش كە ئەندازەیەكی گەورەی توندوتیژی پیادەدەكات، بۆی دەردەكەوێت كە دەتوانێت ئاستێكی زیاتری توندوتیژی مومارەسە بكات. هەر لەبەر ئەوەشە كە بارودۆخەكە بەرەو هەڵكشان دەبات. ئەمە واقیعەكە بووە لە ماوەی پێنج ساڵی ڕابردوودا، كە پێموایە لە ئێستادا بارودۆخەكە خراپترە. ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن كە رۆژئاوا تەنیا چاودێری بارودۆخەكە دەكات و هیچ كار و كردەوەیەك ئەنجام نادات، ڕاستە، بەڵام ئەگەر رۆژئاوا دەستێوەردانیش بكات، ئەوا بە شێوازێكی هەڵە ئەم كارە ئەنجام دەدات و لە دەرئەنجامیشدا لە بری باشتركردنی بارودۆخەكە، خراپتری دەكات. ئەوەی لە ئێستادا و لە میانەی شەڕی داعشدا ڕوودەدات، ئەوەیە رۆژئاوا ئەم كارە بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ گاردی شۆڕشگێڕی ئێرانی دەكات. ئێمە دەبینین كە لە ئێستادا فەللوجە گەمارۆ دراوە و پێشتریش لە ڕوومادی و ڕەنگە لە داهاتووشدا موسڵ ئەو هەڵمەتە بكرێ، بەڵام ئەو شارانەی ژێر دەستی داعش خەڵكانێكی زۆریان تێدا نیشتەجێیە و بە هۆی ترسیان لە گاردی شۆرشگێڕی ئێرانی و میلیشیای شیعەكان كە لە ژێر سەرپەرشتی ئێراندان، بە شێوەیەك لە شێوەكانی داعشیان قبوڵ كردووە. هۆكاری گەیشتنی داعشیش بە فەللوجە و ڕوممادی و موسڵ ئەوە بوو كە خەڵكەكە ترسیان لە حكومەتە مەركەزییەكە و لە میلیشیا تایفەگەرییەكان و لە سەرپەرشتیكردنی ئێران بۆ ئەم میلیشیایانە هەبووە. كەواتە شەڕكردنی ئەمەریكا بە هاوپەیمانێتی گاردی شۆڕشگێڕی لە دژی داعش كێشەكە خراپتر دەكات، هۆكارەكەش ئەوەیە كە داعش ڕێكخراوێكی سوننەی ڕادیكاڵە و گاردی شۆڕشێگێریش ڕێكخراوێكی شیعی ڕادیكاڵە و كاتێك شەڕ دەكەن هەردووكیان براوە دەبن، چونكە ئەم شەڕە دەبێتە هۆی ئەوەی سەنگ و باڵادەستییان زیاتر بێت لە ئاست میانڕەوەكاندا. ئامانجی داعش داگیركردنی تاران نییە، ڕەنگە ئامانجی داگیركردنی ڕیاز، یان عەممان بێت، كەواتە داعش پتر هەڕەشەیە بۆ سەر سوننەی میانڕەو نەك بۆ سەر شیعە. لە هەمان كاتدا ئامانجی گاردی شۆڕشگێڕی داگیركردنی ڕیاز نییە، ڕەنگە نەجەف بێت، بەمەش پتر هەڕەشەیە بۆ سەر شیعەی میانڕەو – مەرجەعییەتی نەجەف و شوێنكەوتووانی- كە بە ئاسانی و بە بێ هیچ گرفتێك دەتوانێت لەگەڵ سوننەی میانڕەودا هەڵبكات. بەڵام ئەوان ناتوانن ئەم كارە بكەن و بەو شێوەیە ڕەوتە توندڕەوەكە باڵادەست دەبێت بە شەڕكردنیان لە دژی یەكتری. ئەمە مەبەستەكەی منە كاتێك دەڵێم بارودۆخەكە خراپتر دەبێت.

* جیاوازی گەورەی نێوان ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش لەگەڵ ئەلقاعیدە ئەوەیە كە داعش دەوڵەتێكی لەبەردەستە بۆ مەشق و ڕاهێنانی تیرۆریستەكان و ناردنەوەیان بۆ رۆژئاوا، لەمەش زیاتر تیرۆریستانی هەڵگری ناسنامەی ئەوروپی و رۆژئاوایین، ئایا ئەگەر داعش ڕیشەكێش نەكرێت، مەترسی ئەوە نییە ئەوەی لە عێراق و سووریا ڕوویدا، لە ئەوروپاش دووبارە ببێتەوە؟
- ئێوە باسی هاتنی موجاهیدی سەلەفی لە ئەوروپاوە دەكەن، من ئەوان بە گەمەكاری سەرەكی نازانم، پێموانییە ئەوان هاتبێتن و دەستیان بەسەر موسڵدا گرتبێت، ئەوان زمان نازانن و شارەزای شارەكە نین. هۆكاری بردنەوەی داعش ئەوەیە خەڵكەكەی لەگەڵدایە و زۆربەی ئەندامەكانیشی پێكهاتوون لە كۆنە بەعسییەكان و سەربازانی پێشووی سوپای سەددام و موخابەرات، هەروەها ئەو خێڵانەی لەو ناوچانەشدا بوون، قبوڵیان كرد، لەبەر ئەوەی بەدیلەكە خراپتر بوو. ئەوەش ڕاستە ئەو كەسانەی لە ئەوروپاوە دێن كەسانی مەترسیدارن و گۆشكراون بە ڕق و بە باس و خواسی ئەوەی كە ئیسلام و سوننە مەترسییان لەسەرە. كەواتە ئەگەر وێرانكاری فەللوجە و شارەكانی دیكەی سوننە ببینین لە سەردەستی میلیشیا شیعەكان كە ئێران سەركردایەتیان دەكات و ئەمەریكا و هاوپەیمانێتیەكەش كاریان لەگەڵ بكەن، ئەوا ئەمە پتر تین و تاوی ڕادیكاڵیزم خۆش دەكات. ئەمە شەڕكردن نییە لە دژی داعش، ئەمە بەهێزكردنی داعشە، ڕەنگە بەم شێوەیە فەللوجە و موسڵ وێران بن، بەڵام داعش تێكناشكێت.

* ئەو شەڕ و ئاژاوەیەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، وەك ئەوروپای پێش شۆڕشی شكۆدار وایە، ئەمەش بە مانای ئەو شەڕە مەزهەبی و ئایینیەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، بە بێ دووبارە پێناسەكردنەوەی ناوچەكە لەسەر بنەمای نەتەوەیی و ئیتنی كۆتایی نایەت. ئایا تا چەند بۆ كۆتاییهێنان بەم شەڕە و دووبارە داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگە پێكهاتە جیاوازەكانی ئەم ناوچەیە ڕۆڵیان لە دووبارە داڕشتنەوەی سنوورەكاندا هەبێت؟
- من بە تەواوی دژی ئەم ڕایەم وپێتان دەڵێم بۆچی. پوختەی مەسەلەكە ئەوەیە كە سەرجەم سنوورەكان - لە ئەوروپا و لە جیهاندا- سنووری دەستكردن و سروشتی نین و هەمووشیان كێشەی خۆیان هەیە. لەبەر ئەوە مەسەلەكە ئەوە نیە كە بە شێوەیەكی ڕاست یان هەڵە سنوورەكان دابڕێژرێنەوە. ئەوەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانی ڕوویدا، دیاردەیەكی دەگمەن بوو، سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزم و ئایدیای دەوڵەتێكی نەتەوەیی یەكڕەنگ خرایەڕوو، ئەمە چیتر لەم ناوچەیەدا جیێبەجێ نابێت. واتە رۆژگاری دەوڵەتی مەركەزی و خاوەن سەروەری و دەوڵەتێكی خۆسەپێن بەسەر چووە بە چەشنی ئەوەی لە سەدەی بیستدا لە ئارادا بوو. ئەوەی لە دوای جەنگی یەكەمی جیهان ڕوویدا، كەوتنی ئیمپراتۆریەتەكان بوو، كەوتنی ئیمپراتۆریەتی نەمسا-مەجەر، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئمیپراتۆریەتی ڕووسی، واتە لەو كاتەدا پشێوی باڵادەست بوو. سەركردە براوەكانی ئەو جەنگە لە ڤێرسای كۆبوونەوە و دەستیان دایە داڕشتنەوەی سنوورەكانی جیهان، نەك تەنیا رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵكو سنوورەكانی ئەوروپاش و سزایان بە سەر ئەڵمانیادا سەپاند و ئەوە ڕێككەوتنی دوای جەنگی جیهانی بوو. كاتێك سەد ساڵ دواتر لەم ڕێككەوتنە دەڕوانین، ئەوا دەبینین كە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا باشتر جێبەجێ كرا بە بەراورد بە ئەوروپا، چونكە لە ئەوروپا نازییەت و فاشییەت سەریانهەڵدا و جەنگی دووەمی جیهانی بەرپا بوو، شەڕی بەلقان و ڕوودانی هۆلۆكۆست و بێ ماڵ و حاڵ بوونی خەڵكانێكی زۆری لێكەوتەوە و 20 ملیۆن ئەڵمانی لە شوێنەكانی خۆیان هەڵكەنرابوون لە دوای جەنگی دووەمی جیهان. كەواتە ڕێككەوتنی دوای جەنگی یەكەمی جیهان دەرئەنجامێكی خراپتری لێكەوتەوە لە ئەوروپا بە بەراورد بە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ڕاستە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی- لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا- بیرۆكەیەكی خراپ بوو، بەڵام ئەم ناوچەیە تا ڕاددەیەك سەقامگیر بوو، ئێمە نازانین لە ئایندەدا چی ڕوودەدات، بەڵام پێموانییە بارودۆخێك بێت كە دەوڵەتی نەتەوەیی خاوەن سەروەری بە چەشنی سەدەی بیست دروست ببێتەوە. بەڵكو ڕۆژگارێك دێتەپێشەوە كە خەڵكی بە فرەڕەنگی خۆیانەوە پێكەوەدەژین، هەروەك ئەوەی لە پێش سەدەی بیستدا بەو شێوەیە دەژیان. لەبەر ئەوە بە بۆچوونی من پێویست ناكات دووبارە سنوورەكان دابڕێژرێنەوە، بەڵكو ئەوەی پێویستە بگۆڕدرێت چۆنیەتی ئیدارەدانەكەیە كە گروپە لێكجیاوازەكان پێكەوەبژین و ڕێگاچارەیەك بدۆزنەوە بۆ خۆرزگاكردنیان لە ڕادیكاڵەكان. با ئەمە بە نموونەیەك ڕوون بكەمەوە كە داڕشتنەوەی سنوورەكان چەند مەترسیدارە، ئەگەر سنوورەكانی عێراق دابرێژێتەوە و ئەو وڵاتە بكرێتە كوردستان و سوننەستان و شیعەستان، ئەوا داعش دەست بە سەر سوننەستانەكەدا دەگرێت و شیعەستانەكەش لەلایەن گاردی شۆڕشگێڕی ئێرانییەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت. كەواتە ئەوە میانڕەوەكانن كە دەتوانن پێكەوەبژین و فۆرمێك بۆ پێكەوەژیان بەدی بێنن. حاڵی حازر بە نامەركەزیكردن هاتۆتەئاراوە و جارێكی دیكە دەوڵەتی مەركەزی و موخابەراتی وەك سەردەمی بەعس دروست نابێتەوە. كەواتە لە ئێستادا دەسەڵاتێكی بە نامەركەزیكراو هەیە و خەڵكی دەتوانن پێكەوە بژین. بەڵام داڕشتنەوەی سنوورەكان لەسەر بنەمای نەتەوەیی و ئیتنی كارێكی مەترسیدارە.

* ئێستا كوردستان بە ئەمری واقیع بۆتە دەوڵەتێكی سەربەخۆ و لە بەغدا پرۆسەی سیاسیی حكومەت ئیفلیج بووە، لە لایەكی دیكەوە عەرەبی سوننە نایەوێت ببێتەوە بە بەشێك لە حكومەتێك كە شیعە بە پاڵپشتی ئێران تێیدا باڵادەست بێت. ئایا ئەگەر ئەمەریكا و هاوپەیمانی دژ بە داعش ڕێگە لە سەربەخۆیی كوردستان بگرن، ئایا ئەمە مانای ئەوە نییە دوای داعش، جارێكی دیكە ئەمەریكا عێراق تەسلیمی ئێران دەكاتەوە؟
- ڕاستە ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێدەكەن لە ڕووی ئەمری واقیعەوە ڕوویداوە، بەڵام پێموانییە مەرج بێت عێراق تەسلیمی ئێران بكرێتەوە، ڕاستە ئێران هەوڵی دروستكردنی دەوڵەتێكی هاوتەریب دەدات لە عێراقدا لە ڕێی بەكارهێنانی میلیشیاكان و لاوازكردنی دەسەڵاتی مەركەزی، بەڵام ئیدی ئەوە شێوازی كاركردنی گاردی شۆرشگێڕیە لە هەموو شوێنێك، لە یەمەن و لە لوبنان كە حزبوڵا حكومەتێكی هاوتەریبی دروست كردووە و كۆنتڕۆڵی ئابووری كردووە و دەوڵەتی لاواز كردووە، ئەمە دیاردەیەكی هاوچەخە و پێوەندی بە ئایندەی ناوچەكەوە هەیە، نەوەی داهاتوو بیركردنەوەیەكی جیاوازی دەبێت و دەیانەوێت ببنە بەشێك لە كۆمەڵگەی جیهان و نایانەوێت سروودی نەتەوەیی بڵێنەوە و شوێنكەوتەی سەركردەیەك بن. ئەمەش تەوژمەكەیە لە ئێستادا، ناسیۆنالیزمێكی كەمتر و بە جیهانی بوونێكی زیاتر. كەواتە خراپترین سیناریۆ بریتییە لە دابەشبوون لەسەر بنەمای تایفەگەری كە ڕادیكاڵەكان هەموو شوێنێكیان داگیركردبێت و باشترین سیناریۆش بوونی كۆمەڵگەیەكی بە نامەركەزیكراوە كە خەڵكی پێكەوەبژین.


* نیگەرانییەك لای هاوپەیمانە تەقلیدییەكانی ئەمەریكا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دروست بووە، بەتایبەتی وەك سعودیە و ئیسرائیل و دەوڵەتانی كەنداو، ئەم هاوپەیمانانەی ئەمەریكا بەو جۆرە سەیری سیاسەتی ئەمەریكا دەكەن كە لەسەر حیسابی ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی ئەوان ڕێككەوتنی ئێران گرێدراوە، ئایا تا چەند ئەم سیاسەتەی ئەمەریكا بەرامبەر هاوپەیمانەكانی بە سلبی بۆ شكۆی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەشكێتەوە؟
- ئیدارەی ئۆباما هەڵەیەكی زۆر دەكات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و ئەمەش كاریگەری خراپی لەسەر ناوچەكە و لەسەر ئەمەریكا دەبێت، هەروەها كاریگەری لەسەر سیاسەتی ناوخۆی ئەمەریكاش دەبێت. بەڵام قۆناغە ڕاگوزەرییەكە كاتی دەوێت، هەرچەندە من باوەڕم بەوە نییە كە لە كۆتاییدا داعش باڵادەست بێت بەسەر سوننەكان و ئێرانیش بەسەر شیعەكانەوە. بەڵام چەندی پێدەچێت تا دۆخەكە ئاسایی ببێتەوە، ئەوا ئەمە بەندە بە هاوكاری دەرەكییەوە. ئێوە لە سەرەتای دیمانەكەدا ئاماژەتان بە بابەتێكی گرنگ كرد كە دەستێوەردانی دەرەكی پێویستە بۆ ئەوەی بارودۆخی ناوچەكە بە ئاڕاستەیەكی ڕاست و دروستدا بڕوات. من خۆم خەڵكی ناوچەكەم و خوازیارم بارودۆخەكە بە ئاڕاستەیەكی ڕاست و دروستدا بڕوات و باوەڕم بەوەیە خەڵكی ناوچەكە دەتوانن پێكەوە بژین و پێویستە ناكات بۆ هەتا هەتایە شەڕی یەكتر بكەین، ئەمە مێژووی ناوچەكە نییە، ئەمە مێژووی كۆمەڵگەكانی ئێمە نییە، شارەكانمان فرەڕەنگن، گەڕانەوەی سەقامگیریش بەندە بەوەی چەند كاتی دەوێت و چ باجێكی لەبەرامبەردا دەدرێت، بە بۆچوونی من كاتی زۆر دەوێت و باجی گەورەشی دەوێت. بەو هۆی ئەو هەڵانەی بە شێوەیەكی سەرەكی لەلایەن ئەمەریكاوە ئەنجام دراون.

* دواوتەتان چییە و چ پەیامێكتان بۆ كوردان هەیە؟
- كوردی عێراق خۆشبەختن كە لە دەست سەددام ڕزگاریان بوو لە ساڵی 1991 و لەوە بە دواوە پارێزگارییان لێكرا بۆ تێپەڕبوون بە قۆناغی ئینتیقالیدا. ڕاستە ماوەی نێوان ساڵی 1991 و 2003 ساڵگەلێكی پڕ لە ئاشتی نەبوون و قۆناغێكی ئینتیقالی سەخت بوو، بەڵام توانیتان تێیپەڕێنن، چونكە كوردستان گەشەی كرد و زانكۆی كردەوە و پەرەی بە هونەر دا، ئەمەش نموونەیەكە بۆ ناوچەكە و ئەو دەرسەی دەتوانین لێوەربگرین كە هەموو كەسێك دەتوانێت هەمان ئەزموون دووبارە بكاتەوە، بەڵام ئەمە كات و بارودۆخی گونجاوی پێویستە، هەر كاتێك خەڵكی توانییان خۆیان لە ڕادیكاڵەكان ڕزگار بكەن، ئەوا دەتوانن پێكەوەبژین.