پڕۆفیسۆر عەلی قەرەداغی شارەزا و پسپۆڕ لە بواری ئابووریی ئیسلامی و مامەڵە داراییەكانی شەریعەتی ئیسلامی كە زۆرجار وەكو كەسایەتییەكی ئەكادیمی و شارەزا حكومەتی هەرێمی كوردستان راوێژی پێ كردووە. ناوبراو خاوەنی 28 كتێب و توێژینەوەی جۆراوجۆرە و بەشداری لە داڕشتنی پرۆژەی ئابووری بۆ زۆر وڵاتی وەك توركیا، مالیزیا، ئەندەنوسیا و كۆمەڵێك بانكی ناودار كردووە، وەكو مامۆستا و سەرۆكی بەشی فیقه و ئسوڵ لەكۆلێژی شەریعە و یاسا و دیراساتی ئیسلامی لە زانكۆی قەتەر و سەرۆكی ئەنجومەنی ئەمیندارێتی زانكۆی گەشەپێدانی مرۆییە لە هەرێمی كوردستان و سەرۆكی رابیتەی ئیسلامی كوردە، لەدیمانەیەكی گۆڤاری گوڵان-دا چەند پرسیارێكمان سەبارەت بە بارودۆخی ئێستای ئابووریی كوردستان و چۆنیەتی دەربازبوون لە قەیرانی دارایی لێكرد و بەمجۆرە را و بۆچوونی خۆی لە وەڵامی پرسیارەكاندا خستەڕوو.

نازانم تاكەی چاوەڕوانی بەغدا بین و یاسا كۆنەكانی بەغدا لە هەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێن


* وەك ئەكادیمی و راوێژكارێك لە بواری دارایی، چۆن دەڕوانیتە كێشە داراییەكەی كوردستان و هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێنیتەوە؟
- بەناوی خوای بەخشندە و میهرەبان؛ من حەز دەكەم راستەوخۆ و زۆر بە شەفافانە و بە روونی و بێ موجامەلە باسی ئەم كێشەیە بكەم، تاوەكو بیروبۆچوونەكان و پێشنیارەكانم یاریدەدەر بێت بۆ حكومەتی كوردستان، بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە گەورەیەی كە ئێستا كوردستان تێی كەوتووە، كە پێموایە ئەمە یەكێكە لە هەرە كێشە ترسناكەكان، بەتایبەتی كە كێشەكە وایكردووە حكومەت نەتوانێت ئیلتزاماتەكانی سەرشانی خۆی جێبەجێ بكات، چ لە رووی مووچەوە بێت، یا لە رووی ئەنجامدانی پرۆژەكانیەوە بێت، بەتایبەتی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان كە رۆڵی لە بنیادنانی ژێرخانی هەرێمەكە هەیە، لە قۆناغێكدا كە هەرێمی كوردستان رووبەڕووی بەرگریكردن بووەتەوە بەرامبەر تیرۆريستانی داعش، هەر بۆیە بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم تەحەددا گەورەیە و چارەسەركردنی كێشەكە لەلایەن هەمووانەوە پێویستی بە خۆبەخشینێكی زۆر هەیە. مەترسیی كێشەكە زیاتر لەوەدایە كە ئەگەر لە وڵاتانی دیكە ئەم كێشەیە هەبێت، حكومەت بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە، یاخود كەمكردنەوەی شوێنەوارە نێگەتیڤەكانی پەنا بۆ دەركردنی پارە دەبات، واتا دراوی نیشتمانی زیاتر چاپ دەكات و ئیلتزاماتەكانی پێی جێبەجێ دەكات، ئەگەرچی ئەمە لەسەر حیسابی هەڵاوسانی نرخەكانیش بێت. گرفتەكە لێرەدا قووڵتر دەبێتەوە كە لە كوردستان حكومەتی هەرێم توانای ئەو دەسەڵاتە یاسایی و دەستوورییەی نییە، تاوەكو راستەوخۆ دراو چاپ بكات، لەبەر ئەمە ئەگەر كێشە داراییەكەی هەرێمی كوردستان درێژە بكێشێت شوێنەواری زۆر خراپی دەبێت لەسەر ئاستی ناوخۆی كوردستان و ناوبانگی لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. ئەم كێشەیە گەرچی ترسناكە بەڵام لە واقیعدا خودی نەخۆشییەكە نییە، بەڵكو شوێنەوار و بەڵگەیە بۆ نەخۆشییەكە، هۆكاری سەرەكی نەخۆشییەكە چەند شتێكی دیكەن، هەروەكو عەرەب دەڵێت: (عرض لمرض) واتا نیشانە و شوێنەواری نەخۆشییەكەیە كە نەخۆشییەكە زۆر لەوە گەورەترە بە دەنكە حەبێكی ئیسپرین چارەسەری نەخۆشییەكە بكەین، بەڵكو بە راشكاوانە دەیڵێم دەبێت وەكو گەل و حكومەت بۆ هەموو ئەگەرەكان خۆمان ئامادە بكەین و ئامادەییمان تێدا بێت تەنانەت بۆ نەشتەرگەری قورس، هەروەكو چۆن لەبەر نەخۆشییەكی ترسناك كە هەڕەشە لە رۆحی مرۆڤێك دەكات، دكتۆرەكان ناچارن بە بڕینەوەی بەشێك لەجەستەی ئەندامی مرۆڤەكە، ئەمەش لەبەر خاتری فریاكەوتنی تەواوی جەستەی مرۆڤەكەیە، واتا كاتی ئەوە هاتووە بە جددی رووبەڕووی ئەو تەحەددییانە ببینەوە كە رووبەڕووی ئێمە بووەتەوە و بەشێكی سەرەكییە لە كێشەكە. سەرەتا لە رووی سیاسییەوە كوردستان رووبەڕووی تەحەددییاتێكی سیاسی لە (ناوخۆی هەرێمەكە- لە عێراق - لەوڵاتانی دەوروبەر و جیهان)یش بووەتەوە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ تەحەددایەكی تری ئیداری و یاسایی و دەستووری، چارەسەری ئەم كێشانەش بە شێوەیەكی هاوتەریب لەپاڵ چارەسەری قەیرانی دارایی دەبێت زۆر شەفاف و ئاشكرا كار بۆ چارەسەری ئەو كێشانەی تریش بكرێت. هەروەكو چۆن لە دنیای ئابووریدا باوە (سیاسەت و ئابووری دوو رووی یەك دراون)، ناتوانرێت روویەك چاك بكەین و رووەكەی تر بە خراپی بمێنێتەوە، ناتوانین ئابووری چاك بكەین و بواری سیاسی بە كێشمەكێش و ئاڵۆزی بهێڵینەوە، بەپێچەوانەشەوە. هەربۆیە پێویستە لە سەرمان لە كاتێكدا ئێمە كار دەكەین بۆ چاككردنی ئابووری، دەبێت كارێكی زۆر زۆر بكەین بۆ چارەسەركردنی كێشەی سیاسی لە ناوخۆی كوردستان و لەگەڵ عێراق و وڵاتانی دەوروپشتمان.
* وەك پسپۆڕێكی شارەزا لە بواری ئابووری زۆر جار لەچەندین بۆنەدا باست لە كێشەی دارایی كوردستان كردووە، ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم دۆخەدا پێویستی بە راوێژتان هەبێت، چ رێگەچارەیەك پێشكەش دەكەن؟



- خوای گەورە و میهرەبان بەخاوەن دینەكانی تر فەرموویەتی: (تعالوا الی كلمة سواء) كە لە زمانی عەرەبیدا بەتایبەتی لە قورئانی پیرۆزدا مەبەست لێی ئەوە نییە (وەرن) بەڵكو مەبەست لێی (بەرزببنەوە)یە، منیش بە هەموو بەرپرسان و تەواوی حزبە كوردستانییەكان دەڵێم: لەسەر بەرژەوەندی شەخسی و لەسەر میكافیلی و لە سەر حزبایەتییەكی تەسك بەرزببنەوە بەرەوە ئاسمانی بەرژەوەندیی گەل و نیشتمانپەروەری و مرۆڤایەتی و هەستكردن بە بەرپرسیارێتی. هەربۆیە داوا دەكەم كە هەمووان بەرزببنەوە بۆی، بزانین چۆن چارەسەری ئەم قەیرانە بكەین. پێویستە لەناو ئەم چوارچێوەیەش دەرنەچین. خاڵێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە هۆكاری كێشەكە پێوەندی بە عەقڵییەت و بیركردنەوەی زۆربەی سیاسییەكانەوە هەیە كە بەداخەوە لە ناو چوارچێوەی حزبایەتی و میكافیلی و بەرژەوەندی تایبەتی تەجاوز ناكەن، لە كاتێكدا كوردستان ئێستا هەرێمێكی گەورەیە و بەرەو كۆنفیدڕاڵییەت و سەربەخۆیی هەنگاو دەنێت، هەربۆیە ئەگەر عەقڵییەتمان لە شۆڕشەوە نەگۆڕێت بۆ دەوڵەت، ئێمە هەر بەو حاڵەتە دەمێنینەوە، كە هەر وا دەزانین ئێمە چەند چەكدارێكمان لەگەڵدایە و ئیدارەی پەنجا كەسێك دەكەین، نازانن دەبێت ئیدارەی گەل و ئیدارەی جیهان بكەین كە ئێستا جیهان وەكو گوندێكی بچووك وایە، زەحمەتە بتوانین ئیدارەكە جیاواز بێت لە ئیدارەی دەوروبەر و تەنانەت وڵاتانی دەوروبەریش، هەربۆیە ئێمە سەرەتا پێویستمان بە گۆڕینی عەقڵییەت و بۆچوونی خۆمان هەیە، وەكو خودای گەورە و میهرەبان دەفەرموێت: (ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بأنفسهم)، بەمشێوەیە سێ تەحەددی هەیە كە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بووەتەوە. یەكەمیان پێوەندی بە تەحەددای سیاسی لە ناوخۆی هەرێم و عێراق و دەوروبەرمان هەیە.

دووەمیان پێوەندی بەو عەقڵییەتەوە هەیە كە ئابووری پێ بەڕێوەدەبرێت، تەحەددای سێیەمیش گەندەڵی دارایی و ئیداریی و سیاسییە، بەپێی ئەو ئەزموون و شارەزاییەی كە لەگەڵ وڵاتانی دیكەدا هەمە، ئەگەر ئەم گەندەڵییە چارەسەر نەكرێت، زۆر زۆر قورسە بتوانین چارەسەری قەیرانی دارایی كوردستان بكەین. ئیبن خەلدوون كە رۆژئاواییەكان پێی دەڵێن: «باوكی زانستی كۆمەڵناسی» دەڵێت: «كەسێك سیاسەت و دەوڵەتێكی وەرگرت، واجبە لەسەری نەچێتە ناو بازرگانییەوە، ئەگەر چووە ناو بازرگانییەوە خۆی دەفەوتێنێت و گەندەڵ دەبێت، بازرگانیش گەندەڵ دەكات.» هەربۆیە حەزرەتی ئەبوبەكر (د. خ) كاتێك یەكەم رۆژ كردیانە خەلیفەی موسڵمانان كە شەو بوو بۆ بەیانی كاروباری خۆی رێكخست و ویستی بچێت بۆ بازاڕ، هاوەڵانی پێغەمبەر (د.خ) هاتنە لای و وتیان: یان بازرگانی، یان خەلافەت، ئەگەر تۆ خەلیفە بیت و بازرگانی بكەیت، ئەی كێ دەچێت بۆ لای هەژاران؟ خەلیفە پێی وتن: ئەی چۆن بژیم؟ وتیان: مووچەت بۆ دادەنێین. هەرئەمەشە بیردۆز و بیرمەندانی رۆژئاوا پێیانوایە سەرۆكی دەوڵەت فەرمانبەرە لای میللەت و دەبێت لەخزمەتی میللەتدا بێت. لە وڵاتانی پێشكەوتوو سەرۆكی دەوڵەت كار دەكات بۆ گەلەكەی خۆی، هەربۆیە دەبێت زۆر توند بین لەگەڵ بەرپرسان و وەزیرەكان، نابێت كاری بازرگانی و بیزنس بكەن، ئەمڕۆ لە رۆژئاوا لەگەڵ ئەوەی ئەو هەموو یاسا و رێنمایی پێشكەوتووانەی هەیانە، بەوەش رازی نەبوون باسل1و 2و 3 یان دانا، دواتر شەفافیەت و حەوكەمە و یاسای بەرژەوەندییەكان و كەمیی سەرمایەی نەختینەیی. بڕوانن ئەو هەموو یاسایە لە رۆژئاوا دەردەچێت تاوەكو لەو قەیرانانەی كە تێیكەوتوون، دەربچن. دەبێت ئێمەش بە هەمان یاسا و بگرە زیاتریش هەولی دەرچوونمان لەناو قەیرانە داراییەكە بدەین و كار بكەین بۆ ئەوەی ئێمەش پێشبكەوین. كەسانی دەستپاك و دەمپاك و داوێنپاك و بەتوانا دابنێین و لەهەمان كاتیشدا چاودێری و بەدواداچوون و لێپرسینەوەیان لەسەر بێت. هەر پارە و داراییەك بێ خاوەن بوو، خەڵكی فێری دزی دەكات، هەربۆیە پێویستە كار بكەین بۆ بنیادنانی دامەزراوەی بەهێز و بەتوانای چاودێری و بەدواداچوون و یاسا و سزای توندیش بۆ ئەو كەسانە دابنرێت كە یاساكان پێشێل دەكەن، ئەو یاسا و لێپرسینەوانە پێشتر دەبێت لەسەر گەورەكان دابنرێت، نەك بچووكەكان و بێكەسەكان و وەكو قوربانییان لێ بكرێت. پێغەمبەر دەفەرموێت: ئەوانەی لە پێشدا بەهیلاك چوون، بەوە لەناو چوون كاتێك پیاوێكی گەورە شتێكی بكردایە وازیان لێ دەهێنا و ئەگەر كەسێكی بێكەس و فەقیریش تاوانێكی بكردایە، دەچوون دەستیان دەبڕی و ئازاری توندیان دەدا.
* كەواتە پێت وایە لەناو هەرێمی كورستان پێویستە عەقڵییەت و بیركردنەوە و ئیدارە گۆڕانكاری بەسەردا بێت. ئایا تاچەند ئەو هەیكەلەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هەیەتی كەموكورتی تێدایە و چی بكرێت بۆ ئەوەی وەزارەت و دامودەزگاكان بە دامەزراوەیی بكرێن؟



- لە ناو حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لەوەی فەرمانبەرێكی زۆر هەیە، هاوكات بێكارییەكی رووپۆشراوی زۆریش هەیە كە زۆربەیان ئیشوكار ناكەن، یان توانای بەرهەمهێنان و ئەدای پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییان كەمە، بەمەش مانگانە نزیكەی 800 ملیۆن دۆلار دەچێتە گیرفانی زۆربەی ئەو كەسانەی كە كار ناكەن كە دەتوانم بڵێم 50%ی ئەوانەی كاری خۆیان ناكەن و لە 50% كەی تریش بڕوا ناكەم رۆژانە 8 كاتژمێر كار بكەن. لە بەراوردێكدا لە نێوان وڵاتی ژاپۆن و میسردا دەركەوت تێكڕای بەرهەمهێنان لە ژاپۆن 9 كاتژمێری بەرهەمهێنانە نەك 9 كاتژمێری دانیشتن، لەكاتێكدا تێكڕای بەرهەمهێنان لەمیسر تەنیا 20 دەقیقەیە، تۆ بڕوانە چۆن پێشكەوت، تەنیا بە 20 دەقیقە پێكدێت، من هەرگیز لەگەڵ ئەوەدا نیم لەم قەیرانە نان ببڕدرێت، بەڵام ئەگەر بمانەوێت چاكسازی بكەین، دەبێت ئەم هەڵانە چارەسەر بكرێت با كارگە بكەینەوە و ئەو ژمارە زۆرەی فەرمانبەران كاری تێدا بكەن. ئەم چاكسازی و گۆڕانكارییانە بە یاسا و رێنمایی و وردە وردە جێبەجێ دەكرێت.



* سەبارەت بە سوودوەرگرتن لە تەكنەلۆژیا و زانست پێتوانییە ئەمەش ئاستەنگێكی دیكەی بەردەم بنیادنانەوەی هەرێمی كوردستانە، بەتایبەتی لاوازی لە ئەدا و توانای بەرهەمهێنان؟
- تەحەددیی زانستی و زانیاری و سوودمەندی لە تەكنەلۆژیا ئەمە خاڵێكی گرنگە. من لێرەدا باسی ئەزموونی (دوبەی)تان بۆ دەكەم، كە یەكێكم لەوانەی بەشداریم كردووە تەنانەت یەكەمین بانكی ئیسلامی و بۆرسە كە دروست بوو، رۆڵم تێدا گێڕا و بەشداریم تێدا كرد. حكومەتی دوبەی ئەوەندەی گرنگی بە ئەلیكترۆنیات و زانستی تازە دەدات، مەگەر ئەڵمانیا و ژاپۆن و كۆریای باكوور و ئەمەریكا بتوانن ئەوەندە هەوڵیان دابێت بۆ بەدەستهێنانی زانیاری و تەكنەلۆژیا، بەرهەمهێنان و پەرەپێدان و پێشكەوتن بێ تەكنەلۆژیا مەحاڵە.


* ئایا رووبەڕووبوونەوەی تەحەددییەكان تەنیا چارەیە بۆ ئەوەی لە قەیرانی دارایی دەربازمان بێت و پێویستە چی بكرێت تاوەكو ئابووریی هەرێمی كوردستان مۆركێكی پێشكەوتووی بەهێزی پێوە بێت؟
- بەڵێ پێویستە دوای تەحەدییەكان دوو پلانی گرنگ دابنرێت، پلانی یەكەم بۆ 5 ساڵ بێت و لێژنەیەكی زانستی و ئەكادیمی زۆر بەتوانا و خاوەن دەسەڵات دابنیشێت بۆ رێكخستنی قۆناغەكانی هەر 5 ساڵەكە، واتا ساڵ لە دوای ساڵ پلان و بەرنامەكان دیاری بكرێت، تەنانەت دەبێت لە ساڵی یەكەمدا دەرئەنجاممان هەبێت. دواتر پلانێكی ستراتیژی بۆ 50 ساڵ دابنرێت، حكومەتی ژاپۆن كاتێك پلانی پەنجا ساڵەی دانا بۆ ئەوەی بگەنە ئەمەریكا تەنانەت لەناو پلانە درێژخایەنەكەدا هەر 5 ساڵ جارێك دەبووایە هەنگاوێكی گەورەیان بنایە و شتێكی گەورەیان ئەنجام بدایە، ئەوە بوو لە ماوەی تەنیا 30 ساڵدا توانییان پلانی 50 ساڵە جێبەجێ بكەن، ئەمەش سەركەوتنێكی گەورە بوو، گەل و سەركردایەتی و خوێندەوار و شارەزایانی كورد دەتوانن ئەم پلانە جێبەجێ بكەن، بە مەرجێك بارودۆخ و ژینگەی پێویستی بۆ فەراهەم بكرێت. پێویستە لەناو هەردوو پلانەكەدا (كورت و درێژخایەن) ئامانج و مەبەستەكانی روون و ئاشكرا بێت و خاوەنی رۆئیایەكی دیار بێت، ئەو لێژنەیەی پلانەكەش دادەنێت، زانیاری تەواوی پێ بدرێت هەر لە داهاتی ناوخۆ و مرۆیی و خەرجییەكان و داتا و زانیارییەكانی پەیوەست بە زانستی ئابووری. ئێستا رۆژی زانیاریی گشتی نەماوە پێویستمان بە وردەكارییە، هەروەها بەدواداچوون و لێپرسینەوەش لەسەر هەر كەموكورتی و جێبەجێ نەكردنی بەرنامە و كارێك هەبێت كە ساڵانە نەكرابێت. بێگومان ئەمەش پێویستە لەسەر هەموو ئاستی كوردستان بێت و بە یاسا دەوڵەمەند و پاڵپشت بكرێت، چونكە هیچ پلانێك نییە بێ یاسا بێت. نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵانی نەوەدەوە یاسا باشەكانی ئابووری كردووە بە ژێرخانی ئابووری.


* باسی ئەو هەنگاو و پلان و یاسایانەتان كرد، كەچی هەرێمی كوردستان لەناو چوارچێوەی عێراقدایە و زۆر لە یاسا و بڕیارەكان حەسرین و ناتوانرێت بگۆڕدرێن، ئایا چۆن دەتوانین خۆمان لەو دۆخە رزگار بكەین؟
- من نازانم تاكەی چاوەڕوانی بەغدا بین و یاسا كۆنەكانی بەغدا لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ بكرێن، ئەو یاسایانە ئێستا كۆن بوون، ئیدی چۆن بە كەڵكی ئێمە دێت؟ یاسایەك كە لە ژێر سێبەری بەعس و ئیشتراكییەتدا دروستكراوە، چۆن بە كەڵكی ئابووریی بازاڕ و ئابووریی هاوبەش و ئابووریی سەرمایەداری، یان ئابووریی ئیسلامی دێت؟ تەنانەت دەبێت بیر لەوە بكەینەوە سیاسەتی ئابووریمان چییە، بودجەی چۆنە بۆ كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتیاری و پێترۆڵ، دەبێت سیاسەتێكی گشتی هەبێت. نابێت چاوەڕوانی بەغدا بكەین. ئێمە پێویستمان بە سیاسەتێكی نەختینەیی بۆ بانكەكانی كوردستان هەیە. ئێمە لە زۆر شتدا سەربەخۆین، كەچی لە سیاسەتی بانك و دراو و نەختینە و بانك پاشكۆی بەغداین، ئەمە بەهیچ شێوەیەك دروست نییە. هیچ ئابوورییەك بێ بانك وجوودی نییە، مومكین نییە بانكیش بە بێ قازانج نەبێت، چۆن ئابووری سەركەوتوو دەبێت ئەگەر كۆمپانیاكانی دڵنیایی نەبێت، ناكرێت ئابووری سەركەوتوو بێت، بێ ئەوەی كۆمەڵێك كۆمپانیای نیشتمانیی بەناوبانگ لە سەرجەم بوارەكاندا نەبێت. سیاسەتی دارایی لەهەرێمی كوردستان زۆر لاوازە، تەنیا ئیدارەی بانك و نەخت و باج و مەسروفاتی دەوڵەت دەكات، من نازانم بۆچی لە كوردستان بۆرسەیەكمان نییە لە كاتێكدا ئەم پێشنیارەمان لە 2003 ەوە كرد، با بۆرسەیەك بۆ كۆمپانیاكانی ناوخۆیی و عێراقی هەبووایە، بۆرسە وەكو سنگ وایە بە بەردەوام هەوا واتا سیولەت بۆ دەهێنێت، بێ بۆرسە ئەزموونی كۆمپانیا هاوبەشەكان سەركەوتوو نابێت، من تێناگەم بۆچی ئەو هەموو پێوەندییە باشەمان لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەر هەیە، كەچی ناوچەیەكی ئازادمان نییە بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی؟ دەكرا بۆ زەكات سندوقێكمان بكردایەتەوە و ئاراستەمان بكردایە بۆ پەرەپێدان و قەرزی بێ سوو، با هانی خەڵكی بدەین دامەزراوەی پەروەردەیی و وەقفی خوێندنیان هەبێت. پێویستە هەوڵ بدەین لە كوردستاندا دامەزراوەیەكی بانكی بۆ پاڵپشتی و یارمەتیدانی پرۆژە بچووكەكان دابمەزرێنین، پێویستە پارێزگاكان و شارەوانییەكان كار بۆ نامەركەزی و بەدەستهێنانی داهات و خەرجكردنەوەی بكەن، بە هاوشێوەی شارەوانییەكانی توركیا كە ئەزموونێكی سەركەوتوو بووە. ئێستا لە وڵاتە پێشكەوتووەكاندا باج ئابووری ئاراستە دەكات. ئەمەریكا بە باج توانی لە شەڕی مۆز كە لەنێوان ئەمەریكا و كیشوەری ئەوروپا هەڵگیرسا، سەركەوتوو بێت، كاتێك ئەمەریكا چەند قات باجی لە سەر مۆزی ئەوروپا دانا و بەرهەمهێنەری مۆزی ئەمەریكا توانی كێبڕكێی بەرهەمهێنەرە ئەوروپییەكان بكات. من كاتی خۆی دەسەڵاتی سیاسیم لە هەرێم ئاگادار كردەوە بەوەی دروست نییە پاڵپشتی بەرهەمی جووتیاران نەكەین بەرامبەر بەرهەمی بیانی، چونكە لەكاتی رەنیوهێنانەوەدا تێچوونی بەرهەمی ناوخۆ لە بەرامبەر نرخەكەی زیاتر بوو، ئەمەش لەبەر زۆریی بەرهەمی بیانی لەناو خۆی هەرێمەكەدا. ئەوە بوو بەرهەمی ناوخۆ كەمی كرد و بێكارییەكی گەورە دروست بوو. من بە پارێزگاری هەولێرم وت لە ئەڵمانیا ئێستاش سیاسەتی باج بەو ئاراستەیە دەچێت ئەگەر تەمویلی كارگەیەكی ئەڵمانیا بكەیت، حكومەتی ئەو وڵاتە بە نەختی لە10%ی دەخاتە حیسابەكەی ئەو كەسەوە. باج لەو وڵاتە بەستراوەتەوە بە سیاسەتی دارایی و ئابوورییەوە. زۆرم پێ ناخۆش بوو لە قەرەداغدا ماستاوی ئێرانی و توركییان بۆ هێنام. كوا ماستاوی قەرەداغ و سلێمانی و ماستی هەولێر؟ گرنگیدان بەكشتوكاڵ بەهیچ شێوەیەك جێگای باس و گفتوگۆی ئابوورییانە نییە، هەر دەبێت كەرتی كشتوكاڵ ببووژێنینەوە بەهاوشانی بوژانەوەی كەرتەكانی دیكە، هەروەكو چۆن گەورە وڵاتانی پیشەسازی و تەكنەلۆژیا گرنگی بە كەرتی كشتوكاڵ و سەرجەم كەرتەكانی دیكە دەدەن، كەچی ئێمە فەرامۆشمان كردووە. باج ئەو ئامرازە ئابوورییەیە كە دەتوانێت پاڵپشتیی بەرهەمی خۆماڵی بكات و ببێتە سیولەیەكی نەختیش بۆ بەرەوپێشچوونی كەرتەكان.
* ئێستا زۆر باس لە كەمكردنەوەی خەرجییەكانی حكومەت دەكرێت، بەتایبەتی دوای نزمبوونەوەی نرخی جیهانیی پێترۆڵ، ئەمە تا چەند رۆڵی لە باشبوونی دۆخەكەدا هەیە؟
- كەمبوونەوەی خەرجی حكومەت بەشێكی سەرەكییە لەناو پرۆسەی بەرهەمهێنان و باشبوونی دۆخی دارایی، بەڵام دەبووایە زووتر ئەم كارە ئەنجام بدرایە، سەبارەت بە پێترۆڵیش ئەمڕۆ تەنانەت وڵاتانی كەنداویش نایانەوێت پێترۆڵ یەكەم یا دووەم یا سێیەم سەرچاوەی داهات بێت، ئەوان بە بەردەوام گرنگی بە سەرچاوەكانی دیكەی داهات دەدەن، من تێناگەم ئەو هەموو توانا و ژینگە لەبارەی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیارییە هەیە، بۆچی داهاتی یەكەممان دەبێت نەوتی خاو بێت؟ تەنانەت لەناو جیهانی پێترۆڵدا دەتوانین گرنگی بە پیشەسازی پێترۆڵ و پێكهاتەكانی بدەین، چونكە بەرمیلێك نەوت بە 30-50 دۆلار دەفرۆشرێت، پێكهاتەكانی بە 200 بۆ 400 دۆلار دەفرۆشرێت.