باراك ماندێڵسۆن، بڕوانامەی دكتۆرای لە زانكۆی كۆرنێڵ بەدەست هێناوە، پێشتر توێژەر بووە لە پرۆگرامی ئاسایشی نێودەوڵەتی و حاڵی حازر پڕۆفیسۆری بەشی زانستی سیاسییە لە كۆلێژی هاڤەرفۆرد. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەندین بواری گرنگ دەدات، وەك بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئایین و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەكی و هۆكارەكانی شەڕی نێوان دەوڵەتان. بۆ تاوتوێكردنی رەوشی ئاڵۆزی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چۆنیەتی چارەسەركردنی كێشە درێژخایەنەكانی ئەم ناوچەیە و پرسی سەربەخۆبوونی كوردستان، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا سازكرد و ئەویش بەم شێوەیە هاتەئاخاوتن.

میسر و سعودیە و ئیسرائیل
لە بەرەیەكدان و لە نزیكەوە هاوكاری یەكتری دەكەن


* شتێكی شاردراوە نییە كە لە ئێستادا كێشە و ناكۆكییەكی زۆر لە نێو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدیدەكرێت، هەر هەوڵێكیش بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانە دەدرێن، شكست دەهێنن. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت لە چوارچێوەی سنووری ئێستای ئەم وڵاتانەدا ئەو كێشانە یەكلابكرێنەوە؟
- لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نازانێت چۆن كێشەكان لە دەرەوەی سنوورە كۆنەكاندا چارەسەر بكات، ئەوا بێتوانا بووە لە گرتنەبەری چارەسەری داهێنەرانە و لەبەرچاوگرتنی ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع روودەدات، كە رەنگە زیاتر هۆكارەكەی بۆ ئەوە بگەڕێتەوە كە- كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی- لەسەر بنەمای واقیعەكە بیر لە یەكلاكردنەوەی كێشەكان ناكاتەوە. هەروەها من لەگەڵتاندا هاوڕام كە هەر چارەسەرێك كە دەبێت بگیرێتەبەر، پێویستە جیاواز بێت لە چارەسەرەكانی پێشوو، بەڵام ئەمە بە شێوەیەكی حەتمی ئاست و ئەندازەیەكی زیاتری توندوتیژی لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، لەبەر ئەوە دوودڵی لە پیادەكردنی رێگاچارەی نوێ بە تەواوەتی شتێكی نالۆژیكی نییە. واقیعەكە ئەوەیە كە سیاسەتداڕێژەرانی واشنتۆن و وڵاتانی دیكە پێیانوایە تەنیا دوو بژاردەیان هەیە، یان ئەو پشێویە، یان چارەسەركردنی كێشەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتە نەتەوەییە كۆنەكاندا، لە كاتێكدا دەبێت بیر لە پشێویەكی جیاواز، یان بژاردەیەكی جیاوازتری زۆر مەترسیدار بكەنەوە.



* ئەوەی لە ئێستادا لە عێراق و سووریا بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە پێكهاتەكانی ئەم دوو وڵاتە ناتوانن پێكەوە بژین، بەتایبەتی شیعە و سوننە، ئەگەر ئەمە واقیعەكە بێت، بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەبەرچاوی ناگرێت؟
- لە راستیدا ئەگەر ئێمە باس لە كاریگەری و رۆڵی وڵاتێكی وەك رووسیا بكەین لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوا رووسیا بەلایەوە گرنگ نییە چی لەم ناوچەیەدا روودەدات، بەڵكو هەوڵدەدات بەرگری لە بەرژەوەندییەكانی خۆی بكات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەرژەوەندییەكەشی لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە پشتیوانی ئەسەد بكات و بواری پێبدات هەرچییەك كە بیەوێت بیكات. ئەوەی پێوەندی بە ئەمەریكاوە هەبێت، ئەوا جێی سەرسوڕمان نییە كە ئیدارەی ئەمەریكا ئیدارەیەكی زۆر لاواز بووە و لەوەتەی ئەو ئۆباما دەسەڵاتی گرتۆتەدەست لە هەموو هەوڵێكیدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شكستی هێناوە. ئەوە راستە كە ئەنجامدانی كارێكی تەواو جیاواز لەلایەن ئەمەریكاوە باجێكی زۆری دەوێت، هەر لەبەر ئەوەشە كە ئەمەریكا ئەوەندە دوودڵ بووە و پەنای بۆ ئەوە بردووە چارەسەرێكی ئارامتر بگرێتەبەر، ئەگەرچی لە راستیدا ئەوە چارەسەرێكی كارا نەبووە.


* ئێران لە هەوڵی بەرفراوانكردنی كاریگەری و دەستڕۆیشتوویی خۆیدایە، لەم پێناوەشدا پەنای بۆ دروستكردنی میلیشیای جیاواز بردووە لە وڵاتانی ناوچەكەدا، ئایا ئەم هەنگاوەی ئێران ئاستی ناكۆكییە تایفەگەرییەكەی نێوان شیعە و سوننە زیاتر ناكات؟
- من پێموایە كردەوەكانی ئێران بوونەتە هۆی ئاڵۆزتركردنی بارودۆخەكە، ئەگەرچی تیڕوانینی ئێران ئەوەیە كە ئەوان لە هەوڵی هێنانەدی بەرژەوەندییەكانی خۆیاندان، بەڵام ئەگەری هاتنەدی پێوەندییەكی ئاشتییانە لە نێوان شیعە و سوننەدا بەدی ناكەن، تەنیا ئامادەن پشتیوانی شیعە بكەن و دۆخەكە بەرەو هەڵكشان بەرن، ئەمەش بۆ ئێران لۆجیكی تێدایە، لەبەر ئەوەی ئێران خۆی بە رابەری شیعەكان دەزانێت لە هەر كوێیەك بن، هەروەها ئێران بەرەوپێشچوونی بەدەستهێناوە لە بەرفراوانكردنی دەستڕۆیشتوویی خۆی، بەڵام ئێران ئەوە قبووڵ ناكات كە دەوڵەتە سوننەكانی ناوچەكە بە چەشنی رابردوو بەهێز بن، بەلای ئێرانەوە ئەوە گەمەی سفر و سەدە، چونكە پێیوایە ئەمە بە شێوەیەكی حەتمی لەسەر حیسابی دەستڕۆیشتوویی ئێران دەبێت. لەبەر ئەوە جەخت لەسەر ناكۆكی و پشتیوانی شیعە دەكەنەوە لەبەرامبەر گەیشتن بە هەر جۆرە چارەسەرێك، ئێمەش تەواو دڵنیا نین لە بوونی رێگایەك بۆ باشتركردنی پێوەندی شیعە و سوننە لە ئایندەیەكی نزیكدا. واتە ئەگەرێكی لاواز هەیە كە پێوەندییەكی ئاشتییانە لە نێوان شیعە و سوننەدا بێتەئاراوە، ئەمەش لەگەڵ هەوڵەكانی ئێراندا یەك دەگرێتەوە كە دەیەوێت پێگەی شیعە لە ناوچەكەدا بەهێز بكات. پرسیارەكە ئەوەیە لە قۆناخێكی دیاریكراودا ئێران ئامادەیە سازش بكات، پێناچێت لە ئێستادا ئەمە رووبدات، رەنگە لەبەر ئەوە بێت كە باجێكی كەم دەدات لەسەر كردەوەكانی، بەڵام لە ئێستادا پێدەچێت بارودۆخەكە- بە تایبەتی لە عێراقدا- بە باشی شكابێتەوە بۆ ئێران، چونكە لەو كاتەوەی ئەمەریكا عێراقی داگیركردووە، ئێران براوەی راستەقینە بووە، هەروەها لە رووی سیاسی و ناسنامەوە پێناچێت عێراق هیچ شتێكی هاوشێوەی ئەو بارودۆخە بێت كە 14 ساڵ پێش ئێستا لە ئارادابوو.


* تا چ راددەیەك پێتوایە دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لەم ناوچەیەدا هۆكارێكە بۆ گەڕانەوەی سەقامگیری و بۆ لە ناوبردنی تیرۆریستان یارمەتیدەر دەبێت؟
- پێموایە دەبێت مافی كورد بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆ جیابكەینەوە لە پرسی سەقامگیری لە ناوچەكەدا، كوردی عێراق توانیویانە خۆحوكمڕانییەك (ئۆتۆنۆمیەك) بۆ خۆیان دابمەزرێنن، ئەگەرچی هەموو خەسڵەتەكانی دەوڵەتێكی خاوەن سەروەرییان تێدانیە، بەڵام ئەوەندەی مومكین بووە لەو پێگەیە نزێك بوونەتەوە، بەڵام پرسی كاریگەریی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان لەسەر سەقامگیری ناوچەكە، پتر بەندە بە هەڵوێستی توركیاوە، بەتایبەتی كە توركیا بەرهەڵستی دەكات و ئەو وڵاتە فاكتەرێكی سەرەكییە لەم مەسەلەیەدا. لە لایەكی دیكەوە نابێت كورد پەنا بباتە بەر ئەم پاساوە بۆ شەرعیەتدان بە هەوڵەكانی خۆی بۆ هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی. بۆ من جێی سەرسوڕمانە كە هەموولایەك هاودەنگن لەسەر ئەوەی فەلەستینییەكان مافی بڕیاردانی چارەنووسیان هەیە، بەڵام ئەم تێڕوانینەیان بەرامبەر كورد نییە، بەتایبەتی كە ئێستا دەركەوتووە حوكمڕانییە كوردیەكە تا راددەیەك دەتوانێت كاروبارەكانی خۆی بە شێوەیەكی ئاسایی هەڵسووڕێنێت و پارێزگاری لە ئەمنیەتی ئەو ناوچانە بكات كە لە ژێر دەسەڵاتیدان، بەڵام مەسەلەكە ئەوە نییە كە ئەگەر دەوڵەتێكی سەربەخۆی نەبێت، ئەوا كورد بەرگری لەو خاكە ناكەن كە لەسەری دەژین، چونكە ئەوە ژیانی خۆتانە و بەرگری لێدەكەن، كەواتە كورد فاكتەری سەقامگیرین، ئیدی ببنە خاوەن دەوڵەت، یان نا، واتە مەسەلەی سەربەخۆیی پرسێكی دیكەیە، بەڵام ناكرێت كێشەی عێراق و سووریا بێ لەبەرچاوگرتنی كوردی ئەو دوو وڵاتە چارەسەر بكرێت، بەڵام لە پێوندی بە بواردان بە سەربەخۆبوونی كوردەوە، ئەوا ئەمە لە رووی سیاسییەوە هەنگاوێكی قورسە كە ئەمەریكا پشتیوانی لێبكات، نەك لەبەر ئەوەی ئەوە لەبەرچاو دەگرێت كە چ كاریگەرییەكی لەسەر سەقامگیری لێدەكەوێتەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەڵكو لەبەر ئەوەی دەبێتە پێشینەیەك بۆ ناوچەكانی دیكە، بەڵام واقیعەكە ئەوەیە كورد ئەو مافانەی بەدەست نەهێناوە كە شایستەیە بەدەستیان بهێنێت، بەڵام دەبێت بیر لەوە بكاتەوە كە باشترین ستراتیژیەت چییە بۆ پەرەپێدانی مافەكانی، بەڵام من باوەڕم بە حەتمیەتی هاتنەئارای دەوڵەتی كوردستان هەیە لە كۆتاییدا، بەڵام ئەوە دەوەستێتەسەر ئەوەی چ جۆرە رێككەوتنێك لەگەڵ توركیادا دەكەن.
* ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە لە ئێستادا ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی سوننە بەتایبەتی وڵاتانی كەنداو خۆیان لە بەرەیەكی هاوبەشدا دژ بە ئێران دەبیننەوە، ئایا ئەمە دەبێتە فاكتەرێك بۆ سەقامگیری ناوچەكە، یان ناكۆكییەكان بەرەو هەڵكشانی زیاتر دەبات؟
- ئەگەر ئێمە وەك هێزێكی ناسەقامگیركار لە ئێران بڕوانین، ئەوا بە دڵنیاییەوە ئەو هێزەی بەرهەڵستی ئێران دەبێتەوە، دەبێتە هێزێكی سەقامگیركار، بە مانای ئەوەی دروستبونی پێوەندی لە نێوان سعودیە و ئیسرائیلدا كاریگەری ئیجابی لێدەكەوێتەوە. بەڵام لەبەر ئەوەی ئێران بە ئاسانی پاشەكشە ناكات، ئەوا پێوەندی نێوان ئیسرائیل و سعودیە لە مەودای نزیكدا سەردەكێشێت بۆ سەقامگیرییەكی كەمتر، بەڵام ئەگەر لە نێوان دوو بژاردەدا بین، سەقامگیرییەكی كەمتر بەهۆی ئەوەی هێزێك هەیە بەرهەڵستی ئێران دەكات و سەقامگیرییەكی زیاتر بەهۆی ئەوەی رێ بە ئێران بدرێت هەرچییەكی بوێت، ئەنجامی بدات، ئەوا من تەفزیڵی بژاردەی یەكەمیان دەكەم. پێدەچێت كێشەی فەلەستین بە تەواوەتی فەرامۆش كرابێت لە لایەن دەوڵەتە عەرەبییە سوننەكانەوە، لەبەر ئەوەی سەرقاڵن بە هەڕەشە سەرەكییەكەوە كە ئێرانە، واتە بەرژەوەندی هاوبەشیان هەیە لە بەرامبەر ئێراندا، ئەوەش راستە كە ئیسرائیل و سعودیە پێوەندییەكانیان بە تەواوەتی ئاشكرا ناكەن، لەبەر ئەوە زۆر زەحمەتە بۆ سعودیە پاساوی بۆ بهێنێتەوە، بەڵام ئاشكرایە كە ئێستا میسر و سعودیە و ئیسرائیل نەك هەر لە بەرەیەكدان، بەڵكو لە نزیكەوە هەماهەنگی و هاوكاری یەكتر دەكەن.


* تا چ راددەیەك دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەكە دەبێتەهۆی چارەسەركردنی سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا كە سیستمێكە و شكستی هێناوە؟
- پێموایە گۆڕینی سنوورەكان لە هەندێ ناوچە كارێكی پێویستە، بەڵام ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە، تەنانەت ئەگەر بتوانین بگەینە رێككەوتن لەسەر داڕشتنی سنووری نوێ، ئەوا ئەمە پرۆسەیەكی ئاڵۆز و درێژخایەن دەبێت. من دڵنیا نیم ئیرادەیەكی سیاسی هەبێت بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە. تەنانەت ئەگەر ئەمەش رووبدات، ئەوا بۆ ماوەیەكی زۆر بێ متمانەیی لە ئارادا دەبێت لە نێوان كاراكتەرەكاندا و ئەگەر خەڵكە جیاوازەكان بە تەواوەتی لێكجیانەكرێنەوە، ئەوا رق و دوژمنایەتی دوولایەنە بەردەوام دەبێت. لە ئایندەی نزیكدا سەقامگیری ناگەڕێتەوە بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمەش پرۆسەیەكی ئاڵۆزە و پێویستی بە هاوكاری دەرەكی دەبێت، بەڵام زەحمەتە ببینین كە دەستێوەردانی دەرەكی بێمتمانەیی ناخۆیی لێنەكەوێتەوە. بۆ نموونە دەكرێت دروستبوونی دەوڵەتێكی سوننە لە سووریا و عێراق خزمەت بە سەقامگیری ناوچەكە بكات، بەڵام ئەوەش پێویستی بە رەزامەندی دەرەكی دەبێت، چونكە هێزە مەحەلییەكان ناتوانن رەققە و موسڵ بگرنەوە، بەڵكو دەبێت بە پاڵپشتی دەرەكی ئەو كارە بكرێت، ئەوەش پرۆسەیەكی ئاڵۆز دەبێت. بەلای منەوە كارێكی سوودبەخشە ئەگەر هێزی دەرەكی دەستێوەردان لە رەققە بكات و دواتر ئەو هێزە دەرەكیە لەگەڵ هێزی سوننەی ئیقلیمی لەوێدا جێگیر بكرێت كە هاوكار بن لە دروستكردنی دەوڵەتێكی سوننیدا. ئەوەی پێوەندی بە كوردەوە هەبێت، ئەوا كورد لە پێگەیەكی باشتردان، بەڵام ئێوە ناتوانن بە رێككەوتن لەگەڵ توركیا هیچ بەرەوپێشچوونێكی راستەقینە بەدی بێنن. هەروەها سعودیەش دەیەوێت وا دەربكەوێت كە بەرگری لە سوننە دەكات، بەڵام بەرگریكردن لە سوننە پێویستی بە چارەسەركردنی كێشەی كورد هەیە، لەبەر ئەوە رەنگە كاریگەری زیاتری سعودیە لەسەر توركیا بەدی بكەین بۆ هێنانەئارای بیرۆكەی داهێنەرانە. كارێكی زۆر سوودبەخش دەبێت كە رووسیا و ئەمەریكا هێزی ئیجابی بن، بەڵام ئەمەریكا دوودوڵە و رووسیاش هێزێكی ئیجابی نییە، كەواتە ئەگەرچی هێزی دەرەكی پێویستە، بەڵام من ئەوە بەدی ناكەم كە كۆمەڵگەی نێودوڵەتی كردەوەیەكی بوێرانە بگرێتەبەر بۆ سەقامگیركردنی ناوچەكە.
* دوا وتەتان چییە؟
من هیوای خۆشبەختی و سەلامەتی و بەرەوپێشچوونتان بۆ دەخوازم، ئومێد دەكەم دەوڵەتێكی بەهێزی كوردی دروست بێت كە تەركیز لەسەر برەودان بە خۆشگوزەرانی خەڵكەكەی بكات، لەبری ئەوەی سەرقاڵ بێت بە بەرگریكردن لە بەرامبەر ئەو كاراكتەرانەی لە دەوروبەرین. ئومێدی من ئەوەیە كوردستان نەك هەر سەربەخۆ بێت، بەڵكو ببێتە نموونەیەكی دیموكراتی بۆ چۆنیەتی دروستكردنی دەوڵەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە دەوڵەتێكی پێشكەوتوو و دیموكراتی بێت و بایەخ بە خەڵكەكەی بدات.