لە دوای 9/4/2003 تیڕوانینگەلێكی زۆر لە سەر عێراق و ئايیندەی پرۆسەی سیاسی و دووبارە بنیادنانەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت و بە مەدەنی و دیموكراسی كردنی سیستەمی حوكمڕانی لە عێراقدا هەبوو. ئاماژەكانی گۆڕانكارییەكی سەرەتایی لە عێراقدا گفتوگۆی زۆری لەبارەوە دەكرا، بەشێكی زۆری هێزو پێكهاتە ئايینی و ئايینزایی و نەتەوەییەكانی عێراق، بە بەرنامەی تێپەڕاندنی دۆخی حوكمڕانی پێش 9ی نیسان، هێڵە گشتیەكانی عێراقێكی نوێیان وێنا كردبوو لەسەر بنەمای ناسەنتەربوونی ئیدارەدان، حوكمڕانی لە عێراق و هێنانەكایەی فۆرمێكی دیكەی حوكمڕانی كە بنەماكانی هاوبەشێتی و سازان و باڵانس راگرتن (الشراكة – التوافق - التوازن) لەخۆبگرێت، لەم روانگەیەوە عێراقی 13 ساڵی رابردوو عێراقێك بوو بۆ قسەكردن لەسەر ئەم چەمك و بەهایانە كە ببنە هێڵی گشتی و خەسڵەتی تایبەتی قۆناغی گواستنەوە لە ستەمەكارییەوە بۆ دادپەروەری و له تۆتالیتاریزمی حوكمڕانيیەوە بۆ مەدەنیبوونی حوكمڕانی، لە نادامەزراوەییەوە بۆ بە دامەزراوەیيبوون، لە پێكدادانەوە بۆ پێكەوەژیان، لە سڕینەوەوە بۆ لێبووردەیی...

ئالان حەمە سەعيد*
یەكەم: ناسەنتەربوونی حوكمڕانی: یەكێك لە پایە گرنگەكانی دەربازبوون لە ستەمكاری سیاسی – ئیداری – حوكمڕانی بریتییە لە پشتبەستن بە مۆدێلى ناسەنتەربوونی ئیدارەدانی دەوڵەت، لە بونیادنانەوەی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا بابەتی ناسەنتەربوونی حوكمڕانی بابەتێكی دیفاكتۆ ئامێز بووە. واتا كوردستان بەر لە گەڕانەوە بۆ بەغدا جاڕی مۆدێلی فیدڕاڵیزمی داوە وەك یەكێك لە بژاردەكانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد، پاشان ئەم بابەتە سیاقێكی دەستووری و ياسايی لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا بۆ جێبەجێكراوە، بابەتی ناسەنتەربوونی ئیدارەدانی دەوڵەتی عێراقی بەرنامە و ویستی ناوەند نەبووە و كارێكی پراكتیكی بووە لە پاشاندا لە رووی تیۆری و سیاسییەوە چارەسەر كراوە.



پاش 13 ساڵ حوكمڕانی لە عێراقی نوێدا دیدی سەنتەر بۆ ناسەنتەربوونی حوكمڕانی بە چ ئاراستەیەك بووە؟ ئایا حكومەتی ناوەند لە هەوڵی گەشەپێدان و گشتاندنی ئەم مۆدێلە بووه، یاخود لە هەوڵی بەرسنوورداركردن و قەتیسكردنیدا بووە لە چوارچێوەیەكی جوگرافی دیاریكراو؟ هەوڵی بەغدا بۆ گۆڕینی فۆرمی ناسەنتەربوونی حوكم (فیدڕاڵیزم وەك نموونە) چ جۆرە هەوڵێك بووە؟ لە پاش 13 ساڵ حوكمڕانی دیدی سەنتەر (بەغدا) پاشەكشە بووە لە ناسەنتەربوونەوە بۆ سەنتەرالیزمی حوكم. رێگرییەكانی بەردەم بەسرە بۆ فیدڕاڵیزم رێگرییەكانی زۆنی عەرەبی سوننە بۆ فیدڕاڵیزم، دەرخەری مەیلی پاوانخواز و سەنتەراڵ ئامێزی بەغدان بۆ ئیدارەدانی عێراق، تێگەیشتن لەم بابەتە وەڵامدەرەوەی ئەو پرسیارەیە كە بەغدا لەخەمی گشتاندنی مۆدێلی ناسەنتەربوونی حوكمڕانی نەبووە، خەمی سەنتەر (بەغدا) خەمی قەتیسكردن و سنوورداربوونی مۆدێلی ناسەنتەراڵ بووە، بە بارێكی دیكەدا ئەگەر لەم فۆرمە بترازێین و تێڕامانێكی جددیمان هەبێت لە مامەڵەی سەنتەر لەگەڵ ناسەنتەربوونی حوكم بەتایبەتی لە پێوەندی بە كوردستانەوە، ئەوە روون دەبێتەوە مامەڵەی 13 ساڵەی رابردووی بەغدا بەشێوەیەكی گشتی و 6 ساڵی رابردوو بەتایبەتی، مامەڵەیەك بووە بۆ گۆڕینی مۆدێلی فیدراڵیزمی كوردی لەسەر بنەمای نەتەوەیی- جوگرافی بۆ فیدڕاڵیزمی ئیداری و دواجار بە بەتاڵكردنەوەی شەرعیەتی ناسەنتەربوونی حوكم لە عێراق. فیدڕاڵیزمی بەسراییەكان بە پەراوێزكردنی بەسرە كۆتایی هات، فیدڕاڵیزمی سوننە بە پرۆسەی سەربازی كۆتایی هات، دژايەتى فیدڕاڵیزمی كوردی بە هەوڵدان بە پرۆسەی سەربازی، ئاكارەكانی قیادەی عەمەلیاتی دیجلە وەك نموونە، پاشان بە هەوڵدان بە برسیكردنی كورد و بڕینی بودجە و پاشانیش سەری كێشا بۆ خاڵیكردنەوەی كورد لە پرۆسەی سیاسی لە ژێر ناوی حكومەتی تەكنۆكرات.


دووەم: هاوبەشێتی لە حوكمڕانی: یەكێك لە گرفتە سەرەكییەكانی عێراق دوای 9ی نیسان بریتییە لە غیابی عەقڵیەتی هاوبەشێتی لە حوكمڕانێكردندا، كۆمەڵگەیەكی نایەكانگیری وەك عێراق، نایەكانگیر لە رووی ئايین و ئايینزا و نەتەوە و پێكهاتەی سیاسی جیاواز، پێویستی بەوە بووە لە ماوەی 13 ساڵی رابردوودا چەمكی هاوبەش بوون لە پرۆسەی سیاسی و ئیدارەدانی دەوڵەتدا بە شێوەیەكی قووڵ پراكتیز بكرێت. ئەگەرچی لە سەرەتای پرۆسەكەدا پێكهاتەی عەرەبی سوننەو نوخبەی سیاسی ئەم پێكهاتەیە لە خەیاڵدانی گەڕانەوەی حوكمڕانێتی عەرەبی سوننەدا بۆ عێراق و رەتكردنەوەی عێراقی جیاواز لە جاران هەوڵی تەریككردن و پەراوێزبوونی خۆیان بەدەستی خۆیان دا، بەڵام پاش تێگەیشتن لەوەی كە مەحاڵە دۆخی رابردوو وەكو خۆی بگەڕێتەوە، بۆیە هەوڵیان دا بەشێوەیەكی چڕ و پڕ بەشدار بن لە پرۆسەی سیاسی لە عێراق، یەكێك لەهیواكانی كوردیش بریتی بوو لە پێكەوەژیان لە عێراقدا لەسەر بنەمای هاوبەشێتی لە ئیدارەدانی دەوڵەتدا. پرسیاری سەرەكی ئەوەیە؛ ئایا عێراق توانی ئەم هاوبەشێتی و هاوبەشیبوونە وەك ستراتیژێك سەیر بكات لە قۆناغی گواستنەوەدا بۆ ئەوەی عێراق بكاتە دەوڵەتێكی جیاوازتر لە جاران و جیاواز لە ناوچەكە؟



ئەگەر وێناكردنێكی بابەتییانە بكەین بۆ چەمكی هاوبەشبوون لە 13 ساڵی رابردووی عێراقدا، وێنەكە بەمجۆرە دەردەكەوێت: نوخبەی سیاسیی پێكهاتەی شیعە لە عێراق نوخبەیەك بوون تینووی دەسەڵات و تینووی تۆڵە، هاوبەشبوون لە زهنیەتی سیاسیی ئەواندا تاكتیكێك بوو، نەك ستراتیژ، هەركات بیانوویستایە پەراوێزی عەرەبی سوننە بكەن و هەوڵی زیاتری موجامەلەكردنی كوردیان دەدا، -هەرچەندە لە 13 ساڵی رابردوو كورد نەكەوتە داوی ئەو تاكتیكەوە-، هەر كاتێكیش بیانویستایە لەبەرژەوەندی سیاسی كورد لە عێراق بدەن موجامەلەیەكی بێ سنووری عەرەبی سوننەیان دەكرد، كە عەرەبی سوننە لەم هەوڵەدا هاوبەشییان دەكرد. ئەگەر پۆلێنبەندییەك بكەین بۆ 13 ساڵی رابردووی هاوبەشێتی لە عێراقدا، دەكرێت لەسەر دوو ئاست تێڕوانین بخەینەڕوو:



ئاستی سیاسی: لەئاستی سیاسیدا بۆ تێپەڕاندنی دۆخی قۆناغی گواستنەوە پرۆسەی خاڵیكردنەوەی پێكهاتەی دەرەوەی شیعە لە بەغدا پرۆسەیەكی هێمنانەی سەركەوتووانە بوو، لە قۆناغی یەكەمدا توانرا سوننە بە ئاستێكی بەرز پەراوێز بخرێت و رۆڵ و قورسایی سیاسی كەم بكرێتەوە، دیارە ئەم بابەتەش هۆكارگەلێكی هەیە كە بەشێكیان وابەستەیە بە سەركردایەتی لاوازی پێكهاتەی عەرەبی سوننە و غیابی مەرجەعیەتێكی سیاسی عەرەبی سوننە و تێكەڵبوونی هەندێكیان بە تیرۆر و توندوتیژی و بەشەكەی دیكەشیان وابەستەیە بە هەوڵی ستەمكارانەی نوخبەی سیاسیی عەرەبی شیعە لە بەرامبەر نوخبەی سیاسیی عەرەبی سوننە و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی عەرەبی سوننە. لە قۆناغی دووەمدا هەوڵی جددی درا بۆ كاڵكردنەوەی هاوبەشێتی سیاسی لەگەڵ كورددا. مێژووی 13 ساڵەی رابردووی عێراق یان هەوڵ بووە بۆ كاڵكردنەوەی هاوبەشێتی لەگەڵ كورد، یان بە تەواوی كۆتاییهاتن بووە بە هاوبەشێتی لە ئیدارەدانی دەوڵەت. لە ئێستادا حوكمڕانی راستەقینە بە ڕاست و چەپ لە بەغدا نوخبەیەكی سیاسی شیعەیە، ئەوەی لە ئێستای عێراقدا ناتوانێت، یا دروستتر ئەوەیە رێگەی پێنادرێت كە هیچ سەربارێكی پۆزەتیڤی بۆ پرۆسەی سیاسی و ئیدارەدانی حوكمڕانی عێراق هەبێت، كوردە، مانەوەی كوردیش بەو جۆرەی ئێستا لە پرۆسەی سیاسیدا و لە چوارچێوەی عێراقی ئێستادا تووشی گەورەترین ستەمكاری دەكاتەوە. دامەزراوەكانی «دەوڵەتی عێراق» جگە لە دامەزراوەیی تەشریعی كە بوونی كوردی وابەستەیە بە دەنگدان و هەڵبژاردنەوە، تا ڕادەیەكی زۆر خاڵین لە كورد. كورد لە كوێی ناوەندی بڕیاردایە لە بەغدا پاش 13 ساڵ لە كاری پێكەوەیی؟ گومان نییە كورد لەناو بازنەی بڕیاری ئیدارەی دەوڵەت لە سەنتەر لە حاڵەتی عەدەمدایە، كە ئەمەش دەرئەنجامی غیابی هاوبەشێتییە، دەرئەنجامی مەیلی سەنتەراڵ خوازانەی نوخبەیەكی ناو نوخبەی سیاسیی شیعەی عێراقە. ئاستی دووەم لە بەشداری كورد لە پرۆسەی سیاسی و ئیداریی دەوڵەت ئاستی سەربازی و تەناهییە: لەگەڵ رووداوەكانی 9ی نیسان و هەڵوەشاندنەوەی سوپای پێشووی عێراق، كورد بەشداری كارای هەبوو لە بونیادنانەوەی دامەزراوەی سەربازی و تەناهیەكانی عێراق، بەڵام هەوڵەكانی سەنتەر بە چەند ئاراستەیەكدا بوون بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دامەزراوەیی سەربازی و تەناهی.. ئاراستەی یەكەم – میلیشیا هێزێكە دەكرێت بۆ هەموو كارێك دژ بە نەیارانی نوخبەی سیاسیی شیعە پشتی بێ ببەستێت. ئەم قۆناغە، قۆناغی فراوانكردن و پشتگیركردنی سەربازی شیعە بوو، ئاراستەی دووەم بریتی بوو لە بونیادنانی دامەزراوەی سەربازی بە هاوبەشێتییەكی كەم لەگەڵ كورد و عەرەبی سوننە و پاشان خاڵیكردنەوەیان(تفریغ) لەو پێكهاتانە، راپۆرتەكەی بەڕێز بابەكر زێباری كە ئەو كات سەرۆكی ئەركانی سوپا بوو، بۆ بەڕێز سەرۆك كۆماری ئەو كاتی عێراق مام جەلال- لەساڵی 2011 ئاماژەی روونن بەوەی كە ئەوەی لە عێراقدا روودەدات كەمكردنەوە و سنوورداركردنی رێژەی پێكهاتەكانی تری عێراقە لە سوپا و دامەزراوە سەربازییەكاندا. نوخبەی سیاسیی عەرەبی شیعە لە سەرەتاوە رێگری كردووە لە بوونی هێز و توانای تەواوی پێكهاتەكان لە دامەزراوە سەربازییەكان. كەواتە ئێستا وێنەكە روونە: لە ئاستی سیاسی ئەوەی حوكمڕانە لە عێراق نوخبەی سیاسیی عەرەبی شیعەیە و قسەكردن لەسەر هاوبەشیبوون و هاوبەشێتی لە ئێستادا لە سەرابێكی گەورەی بیابانی عەرعەر زیاتر هیچی تر نییە. لە ئاستی سەربازی و تەناهیدا بەغدا جگە لەوەی ناتوانێت هاوبەشبوون پیادە بكات لەگەڵ پێكهاتە كۆمەڵایەتییەكانی دیكە، بەڵكو رێگری سەرەكییە لە بەردەم گەیاندنی هاوكاریی سەربازیی جیهان بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان كە ئێستا لە جەنگێكی قورسدایە.


سێیەم: بەرهەمهێنانەوەی ستەمكاری: پاش ئەوەی عێراق لەم ساتەدا خاڵی بووەوە لە هەموو بنەماكانی هاوبەشێتی و سازان، ئەوەی كە هەیە شێوەیەكی دیكۆرئامێزە و هیچ ئاماژەیەكی تێدا نییە بۆ بەرەوپێشچوونی پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، لە ئێستادا دەیان فۆرمی ستەمكاری رەمزی سەنتەر بەرامبەر كوردستان خۆی بەیان دەكات، ترسی گەورەش ئەوەیە ئەم ستەمكارییە دۆخی پێش 9ی نیسان بخوڵقێنێتەوە و عێراق وەكو دەوڵەت و وەك حوكمڕانی لە لوتكەی بێباكیدایە بەرامبەر تاكی كورد و هەندێك پێكهاتەی تر، ئیدی گەڕان بە دوای هێڵە ونبووەكانی هاوبەشێتی جگە لە كارێكی تاقەتپڕووكێنەر هیچی دیكە نییە. خەمی تاكێكی كورد ئازارەكانی لە عێراقدا زۆر جیاوازترە لە خەمی كەتەلۆنییەك لەناو دەوڵەتی ئیسپانی، یا خەمی كیوبیكییەك لەناو دەوڵەتی كەنەدی. خەمی ئێمە ناڵاندنە بە ستەمكارییەوە بە نەبوونی هاوبەشێتی و نەبوونی هیوایەك بۆ دەوڵەتی هاووڵاتیبوون.



چوارەم: كورد و سەربەخۆیی: جیا لەوەی سەربەخۆیی كوردستان، ویستێكی نەتەوەییە، هەوڵێكە بۆ بونیادنانی كیانێكی سیاسی- یاسایی پێشكەوتووتر لەم فۆرمەی ئێستا، بە بارێكی دیكەدا خاڵەكانی یەكەم و دووەم و سێیەم دەبێت باشترین پاڵنەر بن بۆ ئەكتیڤكردن و دەستبردنی خێرا بۆ سەربەخۆیی، ئەلتەرناتیڤی عێراقێكی شكستخواردوو لە قووڵكردنەوەی بنەماكانی هاوبەشێتی و سازان، عێراقێكی پاوەنخواز و سەنتەراڵ ویست دەبێت لە حاڵی ئێستادا پرۆژەی سەربەخۆیی بێت كە سەربەخۆییەك بە نموونەی تامی سەنگاپوورەی 1965، سەربەخۆییەك ئازارەكانی رابردوومان سارێژ بكات، چونكە ئەوەی ئاشنای مێژووی یەك بە یەكی حوكمڕانەكانی عێراق نەبێت، نازانێت كوردستان لە پێكەوەلكاندنیەوە بە عێراق تا بەئێستا دەگات، چەند بە بێ ئۆقرەیی ژیاوە. جگە لە سیاقی خەبات و خوێن و شەهید و قوربانی، تەنیا شەرعیەتێك لە ئێستادا كافی بێت بۆ سەربەخۆ بوون بریتییە لە شكستهێنانی ئەم فۆرمە قێزەوەنەی پێكەوەژیان لەگەڵ عێراق، بۆ گەیشتن بەم حاڵەتەش پێویستمان بە دوو هەنگاوی گرنگە، هەنگاوی یەكەم: بوونی ئیدارەیەكی بەهێز بۆ وازهێنان لە عێراق و هەڵنەچنینی هیواكان بە دەوڵەتی عێراق، ئەم هەنگاوە گرنگی لە رادەبەدەری هەیە، چونكە بەداخەوە تا ئێستاش هێزگەلێك هەن كە خاوەنی پرۆژەی شیرینكردنی بەغدان لەلای تاكی كورد و رۆژانە ماكیاژی وێنەی قێزەوەنی حوكمڕانی بەغدان، لەیەكەمین وشەیاندا لایان وایە كورد بەرامبەر بەغدا كەموكوڕی هەبووە، كە ئەم تێكستە نەك نابێ بووترێت بەڵكو شیاوی بیر لێكردنەوەش نییە، چونكە هەر بوونی ئێمە لەعێراقدا بەبێ ویستی ئێمە گەورەترین ستەمكارییە، هەر هەوڵێكیش بۆ دەرچوون لەو ستەمكارییە خەباتە نەك كەموكوڕی نواندن لەبەرامبەر بەغدا.


هەنگاوی دووەم: بریتییە لە رێكخستنەوەی ناوماڵی كوردی و كۆبوونەوە لە دەوری پرۆژەیەكی نیشتمانی بۆ سەربەخۆبوون. لە ئێستادا گرنگە هزر لەو نموونانەی مێژووی سەربەخۆیی دەوڵەتان بكەینەوە كە چەندین فۆرمی جیاوازیان هەیە، وەك جیابوونەوەی بەنگلادیش لە پاكستان بە شێوەیەكی تاكلایەنانە لە16/12/1971 یان سوود وەرگرتن لە پرۆسەی بەلكانیزەیشن، جیابوونەوەی لێتوانیا و لاتیڤیا و ئیستۆنیا لەپاش جەنگی سارد لە ساڵی 1991، یان رێككەوتن وەك ئەوەی لەنێوان سودان و باشووری سودان روویدا لە 2011، یان ریفراندۆم ئەنجامدان لە ژێر سەرپەرشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، بەڵام بەبێ دووبارەكردنەوەی هەڵەكانی كەیسی(الصحراء الغربیة) ئەمانە و دەیان فۆرمی دیكەی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی هەیە كە كوردستان دەتوانێت پراكتیزەیان بكات، چ وەك مافی نەتەوەیی، چ وەك ئەڵتەرناتیڤێك بۆ ئەم پێكەوە جەبرییە لە سایەی عێراق.

*مامۆستاى زانكۆ