فیلیپ شمیتەر بڕوانامەی دكتۆرای لە بواری سیاسەتی بەراوردكاری لە زانكۆی كالیفۆڕنیا بەدەست هێناوە و حاڵی حازر وانەبێژە لەبەشی زانستە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە پەیمانگای زانكۆی ئەوروپی، لە چەندین پەیمانگا و زانكۆی دیكەش وەك وانەبێژ و توێژەر كاری كردووە. بۆ تیشك خستنە سەر پرس و پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە و گرنگیی دامەزراوەكان بۆ ئەم پرۆسەیە و بایەخی كرانەوەی ئابووری بۆ دروستبوونی چینی ناوەند، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا ئەنجامدا و ئەویش بەم شێوەیە وەڵامی پرسیارەكانی داینەوە.

* ئایا تاچەند بوونی دامەزراوەی بەهێز یارمەتیدەرە بۆ سەرخستی پرۆسەی دیموكراتی، یان تا چەند بەرەوپێشەوەچوونی دیموكراتی دامەزراوەكان پێوەندییان بە یەكترەوە هەیە؟
- دیموكراسی بریتیە لە كۆمەڵە دامەزراوەیەك، لە ئەدەبیاتی پەیوەست بەم بوارە باس لە گرنگیی ئەنجامدانی هەڵبژاردنی رەوا و ئازاد دەكرێت، بەڵام ئەمە هەبوونی دەسەڵاتی شەرعی لەخۆدەگرێت بۆ ئەنجامدانی ئەو هەڵبژاردنانە. كەواتە راستە دیموكراسی پەیوەستە بە دامەزراوەكانەوە، بەڵام مەسەلەكە تەنیا ململانێ و ئەنجامدانی هەڵبژاردن نییە، راستە ئەمانە گرنگییەكی گەوهەرییان هەیە، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات گرنگییەكەیان كەمتر دەبێتەوە و بایەخی دامەزراوەكانی دیكە زیاتر دەبێت لە مومارەسەكردنی دیموكراسیدا وەك گروپەكانی بەرژەوەندی و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان كە پێویستە بواریان پێبدرێت و ددانیان پێدابنرێت.


* بەڵام كاتێك سەیری ئەزموونی بونیادنانەوەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا دەكەین، بەتایبەتی وەك ژاپۆن و كۆریای باشوور و تایوان، دەبینین ئەوان پێشتر بایەخیان بە كرانەوەی ئابووری داوە، نەك كرانەوەی سیاسی، ئایا ئەمە ئیشكالیەتێك لە رووی تیۆرییەوە دروست ناكات؟


- ئەو وڵاتانەی ئاماژەتان پێكردن، وەك ژاپۆن و تایوان و كۆریای باشوور لە پێگەیەكی باشدا بوون، مەبەستم ئەوەیە شارستانییەت و كەلتوورێك هەبوو لەم وڵاتانەدا كە رۆژگارێكی دوور و درێژ پێش بوونی دیموكراسی لە ئارادا بوون. واتە ناسنامەی ئەم وڵاتانە چەسپاو بوون پێش ئەوەی دەست بكرێت بە گرتنەبەری هەر فۆرمێك لە دیموكراسی. پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە پرسێكە پتر پەیوەستە بە ناسنامە و سنوور و بوونی مێژووییەكی دیار و جیاوازەوە، ئەمە پرۆسەیەكە كە لە پێش پیادەكردنی دیموكراسییەوە روودەدات. بەڵام ئەوەی لە كوردستاندا دەگوزەرێت، پرۆسەیەكی پێچەوانەیە، لەبەر ئەوە دەبێت ئێوە لە یەك كاتدا دەست بدەنە پرۆسەی بنیادنانەوەی نەتەوە و پرۆسەی بنیادنانی دیموكراسی.


* واتە بە بۆچوونی ئێوە دامەزراوەكان مەرجی پێشوەختەن بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە؟
- لە راستیدا دەكرێت بە دامەزراوەییكردن بریتی بێت لە بنەڕەتی بنیادنانی نەتەوە، لەبەر ئەوە تۆ تەنیا ناسنامە بنیاد نانێیت، بەڵكو لە هەمان كاتدا كۆمەڵە دامەزراوەیەك بنیاد دەنێیت كە پەیوەستن بەو ناسنامەیەوە. لێرەدا دەكرێت ئاماژە بە جوولەكە بكەین، جوولەكەكان بۆ رۆژگارێكی دوور و درێژ نەتەوە، یان ناسنامەیان هەبووە، بە بێ بوونی هیچ دامەزراوەیەكی سیاسی تایبەت بە خۆیان، هەروەها هیچ خاكێكیشیان نەبوو.


* بەڵام هێزە دەرەكییەكان بایەخی زۆریان بە بونیادنانی دامەزراوە داوە و لە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، یان دەوڵەت شكستیان هێناوە، وەك نموونەی هەوڵەكانی ئەمریكا لە عێراق و ئەفغانستان؟
- لە راستیدا زۆر زەحمەتە هێزە دەرەكییەكان ئیدی ئەمەریكا بن، یان رووسیا بتوانن لە وڵاتانی دیكەدا دەست بدەنە پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە، كەواتە بنیادنانی نەتەوە بە پشتبەستن بە هێزی دەرەكی پرۆسەیەكی زۆر گرفتئامێزە. ئەگەر پرسیار بكەین بۆچی ئەمە حاڵەتەكەیە؟ ئەوا لەبەر ئەوەیە پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە، بنیادنانی دەوڵەت و بنیادنانی سیستم لە بنەڕەتدا پرۆسەگەلێكی جیاوازن لەو وڵاتانەی دواتر دەستیان دایە پرۆسەی بە دیموكراتیزەكردن.


* لە پیادەكردنی سیستمی لیبڕاڵی دیموكراتیدا، كرانەوەی بازاڕ و سیاسەتی ئابووری بازاڕ گرنگە بۆ دروستبوونی چینی ناوەند، دیارە دروستبوونی چینی ناوەندیش فاكتەری سەرەكییە بۆ پیادەكردن و چەسپاندنی سەروەریی یاسا، ئایا كرانەوەی بازاڕ تا چەند دەبێتە مەرجی پێشوەخت بۆ پرۆسەی دیموكراتی؟


- رەنگە پێویست نەبێت بڵێین سەرجەم سیستمە لیبڕاڵییەكان ئەم كارە دەكەن، بەڵكو ئەوەی پێویستە بریتییە لە پاراستنی مافی موڵكدارێتی و ئەو كاتە چینی ناوەندت بۆ دروست دەبێت و چینی ناوەند پەرە بە دیموكراسی دەدات. هەرچەندە لەم رووەوە دەتوانین ئاماژە بە ئەزموونی وڵاتانی ئەمەریكای لاتین بكەین، بۆ نموونە، وڵاتێكی وەك ئەرجەنتین و دواتر چیللی، لەم دوو وڵاتەدا چینێكی ناوەندی گەورە هەبوون و مافی موڵكداریش پارێزراو بوو، بەڵام دیموكراسی بەرهەم نەهات، بەڵكو چینی ناوەند لەم وڵاتانەدا پشتیوانی دیكتاتۆریەتیان كرد، نەك دیموكراسی. هەروەها لە حاڵەتی دەوڵەتە پیترۆڵییەكان، یان ئەو وڵاتانەی داهاتی تاكەكەس تێیاندا زۆر بەرزە، بەڵام چینێكی ناوەندیان نییە، خۆ ئەگەر ئەم چینەش هەبوو، ئەوا بە تەواوەتی پشت بە دەوڵەت دەبەستێت، نەك بە دەستپێشخەری تاكەكەسی. لەبەر ئەوە من وەڵامێكی سادەم نییە، تەنیا ئەوەندە دەڵێم وەڵامێكی سادە هەڵەیە.


* دوا وتەتان چییە؟
وەك كەسێكی دەرەكی هاوسۆزییەكی زۆرم هەیە بۆ كورد، ئەمەش لە زۆر رووەوە هاوشێوەی ئەو هاوسۆزییەیە كە زۆرێك لە ئێمە هەیبوو لە ئاست جوولەكەكاندا كە باوەڕمان وابوو شایستەی ئەوەن دەسەڵاتی سیاسیی خۆیان هەبێت. لەبەر ئەوە ئێمە بە ئومێد و بایەخێكی زۆرەوە لە ئەزموونی ئێوە دەڕوانین.