ئیدوارد ماكماهۆن وانەبێژە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی ڤێرمۆنت و توێژەری باڵایە لە خانەی فریدەم هاوس و پێشتریش وانەبێژی زانستی سیاسی بووە لە زانكۆی بینگهامتۆن و بەڕێوبەری سەنتەری توێژینەوەی ئەدای دیموكراسی بووە لە هەمان زانكۆ، بۆ تاوتوێكردنی پێوەندی نێوان دیموكراسی و دامەزراوەكان و كاریگەری كرانەوەی ئابووری و ئابووری بازاڕ لەسەر پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا سازكرد، ئەویش بەم شێوەیە راوبۆچوونەكانی خستەڕوو.

* زۆرجار باس لە گرنگی بنیادنانی دامەزراوەكان دەكرێت بۆ ئەوەی لە چوارچێوەیاندا دیموكراسی پیادە و مومارەسە بكرێت، ئایا بە تێڕوانینی ئێوە پێوەندی نێوان دیموكراتی و دامەزراوەكان لە چیدایە؟
- دامەزراوەكان ئەو ئامرازانەن كە لە رێیانەوە دەتوانرێت گوزارشت لە ئیرادەی دیموكراسی بكرێت و ئەم ئیرادە جێبەجێ بكرێت، واتە بریتییە لەو رێگایەی كە بەرژەوەندی خەڵكی تیایاندا دەگۆڕدرێت بۆ سیاسەت و پرۆگرامی حوكمڕانی. هەروەها دامەزراوەكان رۆڵێكی گرنگیان هەیە، لەبەر ئەوەی بێ بوونی دامەزراوەی دیموكراسیی كارا، ناتوانرێت خەونەكانی خەڵك بەدی بهێندرێت. كەواتە توانای كۆمەڵگە بۆ دیاریكردنی رێساكانی گەمەكە و دیاریكردنی ئەوەی چۆن دامەزراوە دیموكراتییەكان كار بكەن، گرنگییەكی زۆری هەیە. هەروەها ئەوەی بێ ئەندازە گرنگە ئەوەیە كە رێز لە چەند بنەمایەك بگیرێت، وەك زەمانەتكردنی نوێنەرایەتیكردنی پێكهاتەكان لە نێو دامەزراوە دیموكراتییە نوێیەكاندا، بۆ ئەوەی خەڵكی هەست بكەن كە بە راستی دامەزراوەكان نوێنەرایەتی بەرژەوەندیەكانیان دەكات.


* ئەگەر لە پرۆسەكانی بونیادنانەوەی نەتەوە بڕوانین كە لە سەدەی بیستدا روویاندا، ئەوا ئەو راستییە بەدی دەكەین، لە چەند وڵاتێكدا كە پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە تێیاندا سەركەوتوو بووە، ئەولەوییەت دراوە بە كرانەوەی ئابووری و ئابووری بازاڕ و دواتر كار لەسەر پرسی كرانەوەی سیاسی و دیموكراسی كراوە، ئێوە چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- بە تێڕوانینی من ئەو دوو پرۆسەیە لێكدابڕاو نین، ئەوە راستە كە كۆمەڵگە جیاوازەكان بە رەوتی جیاواز پەرەیان بە دامەزراوە دیموكراتییەكان و گەشەپێدانی ئابووری داوە. هەرچۆنێك بێت، مێژوو ئەوەی خستۆتەڕوو كە بە تێپەڕبوونی كات زۆر زەحمەتە بتوانیت پەرەپێدانی ئابووریی سەقامگیر بەدەست بهێنێت، بە بێ بوونی دامەزراوەی سیاسی كە دیموكراسیەتێكی نوێنەرایەتی بەرجەستە بكات، بە هەمان شێوە پەرەپێدانی ئابووریش زەمینەسازی دەكات بۆ بەرەوپێشچوونی دامەزراوەی دیموكراتی. با ئاماژە بەوەش بكەم كە لە هەندێ وڵاتدا كە پەرەپێدانی ئابووری پێش بەرەپێشچوونی دیموكراسی كەوتبێت، ئەوا لە زۆر حاڵەتدا سەریكێشاوە بۆ بەرەوپێشچوونی دیموكراسی. لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە حاڵەتی كۆریای باشوور و تایوان بكەین. بەڵام كۆمەڵگە جیاوازەكان سیاقی جیاوازیان هەیە لە پێوەندی بە هاتنەئارای بەرەوپێشچوونی دیموكراسی و هەروەها بەرەوپێشچوونی ئابووریشەوە. بۆ نموونە، هەردوو وڵاتی كۆریای باشوور و تایوان، ئابوورییەكیان هەیە پشت بە هەناردەكردن دەبەستێت و توانیویانە بە خێرایی پەرە بە كارگەكانیان بدەن و ئاستێكی بەرزی خوێندەواری و پەروەردە هەیە لەم وڵاتانەدا و ئاشتییەكی كۆمەڵایەتییان دەستەبەر كردووە، ئەمانەش زەمینەیان بۆ پەرەپێدانی دامەزراوە دیموكراتییەكان دروست كردووە. رەنگە وڵاتانی دیكە بارودۆخێكی ئاڵۆزیان هەبێت كە كاریگەریان دەبێت لەسەر چۆنیەتی بەرەوپێشچوونی ئەم پرۆسانە.


* دوای دەستێوەردانی ئەمەریكا لە هەردوو وڵاتی ئەفغانستان و عێراقدا، ئەمەریكا هەوڵیدا پرۆسەی بنیادنانی نەتەوە لەم دوو وڵاتەدا جێبەجێ بكات، بەڵام ئەمەریكا پتر تەركیزی لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردن دەكردەوە، لە كۆتاییدا شكست بووە چارەنوسی ئەم پرۆسەیە لەو دوو وڵاتەدا، ئایا ئێوە هۆكارەكانی ئەم شكستە بۆچی دەگەڕێننەوە؟
- پێموایە شتێك كە دەبێت بە روونی ددانی پێدا بنرێت ئەوەیە كە ئەم پرۆسەیە چەند ئاڵۆزە لەو وڵاتانەی كە پێكهاتەیەكی ئیتنی ئاڵۆزیان هەیە، كە هەر یەك لەم پێكهاتانە لە هەوڵی ئەوەدان وەك پێویست نوێنەرایەتی سیاسی بكەن لە پرۆسەی حوكمڕانیدا. بۆیە پێویستە تەركیزی زیاتر لە سەر پرۆسە سیاسییە دیموكراتییەكان بكرێت كە جەخت لەسەر بە نامەركەزیكردن و دابەشكردنی دەسەڵات دەكەنەوە، نەك كاركردن لەسەر بە مەركەزیكردنێكی توند و گۆڕینی گەمەكە بۆ هاوكێشەی سەد و سفر، واتە هاوكێشەی براوە و دۆڕاو. تەحەددی پرۆسەی بنادنانی دامەزراوە دیموكراسییەكان بریتییە لەوەی ئەو دامەزراوانە بوار بۆ هەمووان بكەنەوە، بەڵام هێشتا دەرفەتی بژاردەی جیاواز لەبەردەم خەڵكدا فەراهەم بكات، لەبەر ئەوە پێموایە شێوازی حوكمڕانیی نامەركەزی پشت بە سیستمی هەڵبژاردنێك دەبەستێت كە لە سەر بنەمای نوێنەرایەتی رێژەیی بەڕێوەبچێت، لەبری سیستمی زۆرینە، لەگەڵ دەستەبەركردنی دەسەڵاتێكی گەورە بۆ دەسەڵاتی یاسادانان، بۆ ئەوەی دەسەڵاتێكی جێبەجێكردنی تاكڕەو و دیكتاتۆر دروست نەبێت. كەواتە ئەمانە پایەگەلێكی یەكجار گرنگن كە رەنگە لە عێراق و ئەفغانستاندا جێبەجێ نەكرابێتن، یان پەرەیان پێنەدرابێت.


* زۆرجار باس لەوە دەكرێت كە چەند مەرجگەلێكی پێشوەختە هەن كە پێویستە فەراهەم بكرێن بۆ ئەوەی پرۆسەی دیموكراتی پیادە بكرێت، لەم رووەوە جەخت لەسەر گرنگی بوونی چینی ناوەند دەكرێتەوە و باس لەوە دەكرێت كە ئەوەی دەبێتەهۆی دروستبوونی ئەم چینە، بریتییە لە سیستمی لیبراڵ دیموكراتی و كرانەوەی بازاڕ و سیاسەتی ئابووری بازاڕ، شیكردنەوەی ئێوە بۆ ئەم پرسە چییە؟
- من لەگەڵ بناغەی پرسیارەكەتاندا هاوڕام كە پەرەپێدانی چینی ناوەند سەردەكێشێت بۆ بەرەوپێشچوونی دیموكراسی، لەبەر ئەوە خەڵكانێكی زۆر هەن كە دەیانەوێت مافی موڵكدارییان پارێزراو بێت، هەروەها گروپەكانی بەرژەوەندی و سەندیكاكان هەن كە دەیانەوێت بەرژەوەندییەكانیان بپارێزن لە سیستمێكی سیاسیدا كە پێویستە گوێیان لێبگرێت و بە دەم داخوازییەكانیانەوە بچێت، كە ئەمە لەگەڵ بەرەوپێشچوونی چینی ناوەندا بەدی دەكەین. بەڵام دەبێت ئاماژە بەوەش بكەم كە چەند وڵاتێك هەن ئاستێكی نزمی گەشەی ئابوورییان هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا پەرەیان بە سیستمی دیموكراسی داوە، دەتوانن ئاماژە بە چەند وڵاتێكی ئەفریقی بكەین، هەروەها چەند وڵاتێكی باشووری ئاسیا. لەبەر ئەوە دەتوانم بڵێم كە گەشەكردنی چینی ناوەند پێوەندیەكی ئیجابی هەیە لەگەڵ پەرەپێدانی دامەزراوە دیموكراتییەكاندا. لەگەڵ ئەوەشدا نەبوونی چینێكی ناوەندی گەورە بە مانای ئەوە نایەت كە ئەگەری پەرەپێدانی دامەزراوە دیموكراتییەكان لە ئارادا نییە، بەڵام بەدڵنیاییەوە پتر ئاڵۆزی دەكات. كەواتە هەر وڵاتێك كە هەوڵی پەرەپێدانی دامەزراوە دیموكراتییەكان بدات، ئەوا كارێكی ژیرانە دەكات ئەگەر سیاسەتێكی ئابووری بگرێتەبەر كە تەفزیلی گەشەپێدانی چینی ناوەند بكات.


* هەر كاتێك دەوڵەتانی رۆژئاوا كە دەیانەوێت بەشداری لە پرۆسەی بونیادنانەوەی دەوڵەتانی تازەپێگەیشتوو دەكەن، ئەوا هەوڵدەدەن هەمان ئەزموونی خۆیان لەم وڵاتانەدا دووبارە بكەنەوە، لە كاتێكدا واقیعەكە پێمان دەڵێت كە ئەم هەوڵانە دەرئەنجام و بەرهەمێكی ئیجابی لێنەكەوتۆتەوە، كەواتە پێویستە لەم رووەوە چ رێگاچارەیەك بگیرێتەبەر؟

- با سەرەتا لەو سەرنجەوە دەستپێبكەم كە بنەماكانی دیموكراسی لە زۆرێك لەو كۆمەڵگەیانەدا بەدی دەكرێن كە كۆمەڵگەی رۆژئاوایی نین، بۆ نموونە بنەمای شورا لە ناوچەكەی ئێوەدا، واتە بنەمای پرس و را و راوێژكردن و گفتوگۆكردن و سازشكردن و توانای گەیشتن بە بڕیاری هاوبەش دوای تاوتوێكردنی بەدیلە جیاوازەكانە، بە بۆچونی من ئەمە رەنگدانەوەی بنەمای دیموكراسییە. هەروەها لە باشووری ئەفریقیا بنەمای هۆپلا هەیە كە خەڵكی لە ژێر درەختە گەورەكەی گوندەكەیاندا كۆدەبنەوە و بیروبۆچوونی جیاواز دەگۆڕنەوە و ئازادن لە گوزارشتكردن لە بۆچوونەكانیاندا و دەگەنە بڕیارێك كە كۆدەنگی لەسەر بێت. هەروەها لە ئەسیوبیا پێكهاتەیەكی ئیتنی هەن بە ناوی ئۆرۆمۆ كە ژمارەیان 40 ملیۆن كەس دەبێت و نەریتێكیان هەیە كە بریتییە لە گۆڕینی سەركردەكەیان هەر 7 ساڵ جارێك، ئەمەش بەرجەستەبوونی ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتە كە لە بنەڕەتدا بنەمایەكی دیموكراتییە. لەبەر ئەوە من پرسیارەكەی ئێوە لە گۆشەیەكی جیاوازەوە دەبینم وەك لەوەی ئێوە دەیخەنەڕوو. من باوەڕم وایە بنەماگەلێكی دیموكراتی زۆر هەن كە لە سروشتی بنەماگەلێكی جیهانین، وەك ئەوەی خەڵكی خواستیان ئەوەیان هەیە كە ئەو كەسانە هەڵبژێرن كە حوكمڕانییان دەكەن و راو و بۆچوونیان هەبێت لەبارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی كاروبارە گشتییەكان. بەڵام من لەگەڵ ئەوەدا هاوڕام كە هێنانی دامەزراوەیەكی دەرەكی و چاندنی لە وڵاتەكەدا سەركەوتوو نابێت، لەبەر ئەوەی هەر كەلتوور و هەر كۆمەڵگەیەك جیاوازە لە كۆمەڵگە و كەلتوورەكانی دیكە. بەڵام كۆمەڵە بەهایەكی جیهانی هەن، وەك ئازادی رادەربڕین و ئازادی كۆبوونەوە و ئازادی هەڵبژاردنی حوكمڕانەكان، ئەمانە بەهاگەلێكی بنەڕەتین كە بناغەی هەر كۆمەڵگەیەكی دیموكراسین لە جیهاندا. پرسیارەكە ئەوەیە چۆن ئەمە بەرجەستە دەكرێت لە چوارچێوەی دامەزراوەیەكی دیاریكراودا، كەواتە ئەمە ئەو تەحەددییەیە كە كۆمەڵگە جیاوازەكان رووبەڕووی دەبنەوە. بۆ نموونە لە رۆژئاوادا كاتێك باس لە چۆنیەتی هەڵبژاردنی حوكمڕانەكان دەكرێت، ئەوا سیستمێك پیادە دەكەین لە –كاتی هەڵبژاردنەكاندا- كە یان براوە دەبیت، یان دۆڕاو، ئەمە لە كاتێكدا لە زۆرێك لە كۆمەڵگەكانی دیكەدا سیستمی رێژەیی پتر گونجاوە، واتە رەنگە لە كۆمەڵگە جیاوازەكاندا ئەو تێڕوانینە گونجاو نەبێت كە پێیوایە دەبێت لە هەڵبژاردنەكاندا تەنیا براوە و دۆڕاو هەبێت. دەكرێت لە پەرلەماندا بواری ئەوە دروست بێت، یاخود پەرلەمان رەنگدانەوەی رێزگرتن بێت لە واقیعەكە، بۆ نموونە دەكرێت لە هەندێ سیاقدا تەرخانكردنی بەشێك لە كورسییەكان بۆ بەساڵاچووانی هۆزەكان كارێكی گونجاو بێت لە هەندێ كۆمەڵگەی غەیرە رۆژئاواییدا. كەواتە ئەمە پرسێكە پەیوەستە بە داڕشتنی دامەزراوەكانەوە كە رێز لە بەها دیموكراتییە بنەڕەتییەكان بگرێت و لە هەمان كاتدا ئەو واقیعە لەبەرچاو بگرێت كە تێیدا دامەزراوەكان پەرەیان پێدراوە، ئەمە گرنگییەكی لە راددەبەدەری هەیە.

* ئایا تا چ راددەیەك بەهێزیی دامەزراوەكان رۆڵی لە سەرخستنی پرۆسەی بنیادنانی نەتەوەدا هەیە؟
- ئەوەی لە مەودای دووردا گرنگە بۆ بەهێزبوونی دیموكراسی لە وڵاتێك، بریتیە لە بەهێزبوونی دامەزراوە دیموكراتییەكان. هەروەها بە راستی گرنگە بوونی دامەزراوەكان كە سنوورێك بۆ سەركردەكان دابنێن و متمانە و باوەڕیان بە دامەزراوەكان هەبێت، نەك بە سەركردەیەكی دیاریكراو. ئەوەش راستە كە مێژوو ئەوەی خستۆتەڕوو كە سەركردەگەلی رۆشنگەر هەبوون كە رۆڵی سەرەكییان بینیوە لە پەرەپێدانی دیموكراسیدا، من نامەوێت بڵێم ئەمە بوونی نەبووە. بەڵام ئەوەی زۆر گرنگە بوونی ئەو دامەزراوانەیە كە رەنگدانەوەی بەها دیموكراتییەكان بن و خزمەت بە بەرژەوەندییە دیموكراتییەكان بكەن.
* دوا وتەتان چییە؟
جیهان بە بایەخێكی زۆرەوە لە ئەزموونی كوردستان دەڕوانێت و ئێمە دەزانین كە پرۆسەكە چەند سەختە لە سیاقێكی پڕ لە ناكۆكیدا، بەڵام ئێمە ئومێدەوارین هەرێمەكەتان سەركەوتوو بێت لە بنیادنانی دامەزراوە دیموكراتییەكاندا و ببێتە بەشێك لە جیهانی دیموكراسی.