ماسیمیلیانۆ ترەنتین بڕوانامەی دكتۆرای لە مێژووی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لە زانكۆی فلۆرێنس لە ئیتاڵیا بەدەستهێناوە، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و مێژووی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و مێژووی ئابووری دەدات و حاڵی حازر وانەبێژی مێژووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی بۆلۆنا لە ئیتاڵیا. بۆ تاوتوێكردنی پرسی بەسەرچوونی حوكمڕانیی دیكتاتۆرییانە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و زەروورەتی هێنانەئارای چارەسەرێكی نوێ بۆ كێشەكانی ناوچەكە و رۆڵی كورد لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریستاندا، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا سازكرد و ئەویش بەم شێوەیە هاتە ئاخافتن.

* ئەوەی لە ئێستادا بەدی دەكرێت ئەوەیە كە گەلانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست چیتر حوكمڕانیی زۆرداری قبووڵ ناكەن، هەروەها دەبینین كە پشێوی و ئاڵۆزییەكی زۆر باڵی بە سەر ئەم ناوچەیەدا كێشاوە، كەواتە ئێوە چۆن لە بارودۆخی ئاڵۆزی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەڕوانن و ئایا پێتانوایە دەكرێت كێشەكان لە چوارچێوەی سیستمی دەوڵەتدا چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە؟
- پێموایە ئەو ناسەقامگیرییەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیادا بەدی دەكرێت، جگە لە چەند حاڵەتێكی كەم نەبێت، كەمتر پەیوەستن بە پرسی سنوورەكانەوە، بەڵكو ئەو ناسەقامگیرییە زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دابڕانەی دروست بووە لە نێوان حوكمڕان و جەماوەردا، خەڵكیش داوای بەشداری زیاتر و دادپەروەری و ئازادی زیاتر دەكەن و چیتر خەڵك ئەو دۆخە قبووڵ ناكەن كە تێیدا بەشدارییان نەبێت و ئازاد نەبن.


* ئەوە ئاشكرایە كە سنوورەكانی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گوێرەی رێككەوتنامەی سایكس پیكۆ-وە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە داڕێژران، ئەویش بێ لەبەرچاوگرتنی پێكهاتە ئایینی و ئیتنییەكانی ئەم ناوچەیە، ئەمەش بۆتە هۆكارێك بۆ ئەوەی ئەم پێكهاتانە نەتوانن پێكەوە بژین، كەواتە چۆن كێشەكان چارەسەر دەبن ئەگەر سنوورەكانی ئێستا وەك خۆیان بمێننەوە؟
- بە تێڕوانینی من تەنیا لە چەند حاڵەتێكی كەمدا پرسی سنوورەكان دەبێتە رێگر لە بەردەم دیموكراسی و ئازادیدا، بەڵام ئەگەر لە حاڵەتەكانی دیكەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بڕوانیت، ئەوا راستە زۆربەی سنوورەكان لە لایەن هێزە كۆڵۆنیاڵییەكانەوە كێشران و ئەمەش راستییەكە كەس ناتوانێت نكۆڵی لێبكات. ئەگەرچی هەندێ لە سنوورەكانیش لە لایەن خودی هێزەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە كێشراون، بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە دانپێدانان بە مافی بڕیاردانی چارەنووس بۆ گەلانی ناوچەكە بەتایبەتی ئەوانەی بێبەشكران لە دەوڵەت بە چەشنی كورد و دروستكردنی دەوڵەتی نوێ نابێتە هۆی چارەسەركردنی سەرجەم كێشەكان. ئەگەر لە پرسی پەیوەست بە بەرەوپێشچوونی مێژووی كوردەوە بڕوانین، ئەوا تەنانەت ئەگەر دەوڵەتی نوێش هاتەئاراوە، ئەوا دەبێت ئەو دەوڵەتە نوێیە، یان ئەو خاكە نوێیە هاوشان بێت بە دەستەبەركردنی بەشدارییەكی زیاتر و ئازادییەكی زیاتر، ئەمە حاڵەتەكەیە لە پێوەندی بە پرسی كوردەوە، چونكە ئەگەر سنوورەكان دووبارە داڕێژرانەوە و بە هەمان شێوە هەوڵی یەكڕەنگردن درا لە رووی سیاسییەوە، ئەوا ئەمە هیچ شتێك چارەسەر ناكات و بگرە هەمان هەڵەكانی رابردوو دووبارە دەكرێنەوە. كەواتە سنوورەكان ئەو كاتە دەبنە سەرچاوەی كێشەی گەورە ئەگەر هاتوو رێگربوون لە دەستەبەركردنی دیموكراسی و بەشداری. ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە، بەڵام گرنگیشە، چونكە بەپێچەوانەوە ئەمە دەبێتە دووبارەكردنەوەی هەڵەكانی رابردوو.


* ئاشكرایە لە ئێستادا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵەكانی چڕكردۆتەوە بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش، چونكە ئەمە بۆتە كێشەیەكی گەورە بۆ جیهان و بۆ وڵاتانی ئەوروپا بەتایبەتی كە شەپۆلێكی گەورەی كۆچبەران روو لەو وڵاتانە دەكەن، بەڵام هاوپەیمانی نێودەوڵەتی تەنیا لە رێی گورزی ئاسمانییەوە هێرش دەكاتە سەر تیرۆریستان و تاكە هێزێكی زەمینی كاریگەر كە رووبەڕووی داعش بووبێتەوە، بریتییە لە پێشمەرگە، لە لایەكی دیكەوە ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە كورد تێوە نەگلاوە لە ململانێی شیعە و سوننە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا كورد شایستەی ئەوە نییە هاوكاری زیاتر بكرێت بۆ ئەوەی شەڕی دژ بە داعش كۆتایی پێبهێندرێت؟
- كێشەی كورد كێشەیەكی رەوایە، هەروەها بەڵگەكانی سەر ئەرزی واقیع ئەوە دەردەخەن كە هێزەكانی كورد هەم لە عێراق و هەم لە سووریا تاكە هێزێكین كە توانیویانە لە رووی سەربازییەوە شكست بە رێكخراوی دەوڵەتی ئیسلامی، یان داعش بهێنن. ئەمە واقیعێكە لە روانگەی سەربازییەوە. تەنانەت ئەمە لە روانگەی سیاسیشەوە راستە، چونكە ئەو جۆرە هاووڵاتیبوونەی دەوڵەتی ئیسلامی دەیەوێت بیسەپێنێت لەو خاكانەی كەوتوونەتە ژێر كۆنتڕۆڵیەوە یەك ناگرنەوە لەگەڵ ئەزموونی دەوڵەتداری و حوكمڕانی كورددا، كەواتە ئەمە پێكدادانێكی سەربازی و سیاسیشە لە هەمان كاتدا. لەبەر ئەوە پێموایە پێویستە سەرجەم هێزە دیموكراتییەكانی جیهان لە راستیەكانی سەر ئەرزی واقیع بڕوانن و پشتیوانی لە ئەزموونی كورد بكەن. لەبەر ئەوە سەرەڕای هەموو دژوارییەكانی ئەوا شێوازی حوكمڕانی كورد ئەوەی خستۆتەڕوو كە پانتاییەكی روو لە زیادی هەیە بۆ بەشداریكردن كە پێكهاتە تایفەگەرییەكانیش دەگرێتەوە، ئەگەرچی ئەم شێوازە لە سەر بناغەیەكی تایفەگەری بنیاد نەنراوە. ئەزموونەكانی سەر ئەرزی واقیعیش ئەوەیان پیشانداوە كە هەر كاتێك بوار بۆ بەشداریكردن بڕەخسێنیت، ئەوا پرسی تایفەگەری سنووردار دەبێت، یاخود پرسێك دەبێت كە دەستێوەردانی دەرەكی هەوڵی ورووژاندنی دەدات بۆ لە ناوبردنی ئەزموونە دیموكراتییەكە. لەبەر ئەوە ئەگەر قووڵ رۆبچین دەبینین لە ئەزموونی كوردی عێراق و كوردی توركیاش ئاماژەی ئومێدبەخش بەدی دەكەین.


* ئێمە دەزانین كە هاوپەیمانێتییەكی نێودەوڵەتی دروست بووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، بەڵام سەرەڕای ئەوەش هێشتا ئەم رێكخراوە توانای هێرش و پەلامار و داگیركردنی خاكی زیاتری هەیە، پرسیارەكە ئەوەیە ئەگەر هەوڵێكی جددی نەدرێت لە لایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە بۆ لە ناوبردنی ئەم تیرۆریستانە، ئایا چۆن دەكرێت چاوەڕوانی كۆتاییهاتنی ئەم شەڕە بكەین؟
- من لەو باوەڕەدا نیم كە داعش لە ئێستادا بەهێزتر بێت لە رابردوو، لەبەر ئەوە لە كۆتایی ساڵی 2015ـەوە كەوتۆتە ژێر فشارێكی زیاترەوە بۆ ئیحتیواكردنی، ئەگەر نەڵێین تێكشكاندنی، هەروەها هەوڵی ئیحتیواكردنی هاتنی شەڕكەران بۆ نێو ئەم رێكخراوە دراوە، بەڵام كێشەكە زیاتر كێشەیەكی سیاسییە، لەبەر ئەوە هەندێ لەو وڵاتانەی لە نێو هاوپەیمانێتی دژ بە داعشدان، ئەوەندەی مەیلی شەڕكردنیان هەیە لەگەڵ یەكدا، ئەوەندە مەیلی شەڕكردنی داعشیان نییە. هەروەها ئەوە لێكترازانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییە كە بۆتە هۆی ئەوەی داعش گەشە بكات و سەركەوتووانە گورز بوەشێنێت، وەك ناكۆكی نێوان سعودیە و عێراق، ناكۆكی نێوان سووریا و توركیا، هەروەها ناتۆ و توركیا، ئەگەرچی ئەمەی دواییان ئەندامی ناتۆشە، بەڵام ئایا ئەوە چ لایەنێكە كە شەڕی كوردی سووریا دەكات، بێگومان توركیایە كە ئەندامی ناتۆیە. لە لایەكی دیكەوە من بڕوای تەواوم هەیە بەوەی ئەگەر چارەسەرێك لەسەر بنەمای دادپەروەری و بەشداریكردن بێتەئاراوە، ئەوا باشترین هێزێك كە دروست بێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش، ئەو خەڵكانە دەبن كە لە ژێر حوكمڕانی ئەو رێكخراوەدا دەژین، لە ئێستادا هەندێ ئاماژە بەدی دەكەین لەم رووەوە، بەڵام ئەمە رێگایەكی دورودرێژە.


* كورد سەلماندی كە هاوپەیمانێكی كارایە لە شەڕی دژ بە داعش و حاڵی حازر كوردستان سنوورێكی دوور و درێژی لەگەڵ تیرۆریستاندا هەیە و پێشمەرگە توانیویەتی پارێزگارییان لێبكات، ئەمە سەرەڕای ئەوەی شەپۆلێكی گەورەی ئاوارە و پەنابەران رووی لەم هەرێمە كردووە، ئایا تا چەند كورد پشتیوانی نێودەوڵەتی بەدەست دەهێنێت ئەگەر هاتوو هەنگاوی بەرەو دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆ هەڵگرت؟
- من لەو باوەڕەدا نیم كە هەنگاوهەڵگرتنی كورد بەرەو سەربەخۆیی پشتیوانییەكی گەورەی نێودەوڵەتی بەدەست بهێنێت، راستە ئەوان كۆنتڕۆڵی كێڵگەی نەوتیان كردووە لە كەركووكدا- كە شارێكی مێژووییە-، واتە ئەگەرچی لە رووی ئابوورییەوە لە پێگەیەكی گرنگدان، بەڵام هێشتا نەیانتوانیوە دانپێدانان بەدەست بهێنن، ئەمەش بە مانای هاتنەئارای ئەگەری رووبەڕووبوونەوەی مەترسییەكی گەورەی شەڕ و ناكۆكی دێت لەگەڵ دەوڵەتە دراوسێكاندا، واتە پرۆژەی سەربەخۆیی كوردی عێراق لە مەترسییەكی گەورەدا دەبێت. بەڵام پێموایە یەكێك لەو چارەسەرانەی ئەگەری سەركەوتنی هەیە، بریتییە لە بەهێزكردن و چەسپاندنی ئەو فیدڕاڵیزمەی لەئارادایە، لەبەر ئەوەی بە دڵنیاییەوە رۆژگاری دەوڵەتی نەتەوەیی و مەركەزیەتی توند و كۆمەڵگەی یەكڕەنگ بەسەرچووە، كەواتە چیتر لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا توانای ئەوە نەماوە جارێكی دیكە دەسەڵاتی مەركەزی لە پایتەختەوە بەسەر سەرجەم پارێزگاكاندا بسەپێندرێت، لەبەر ئەوە لە روانگەی منەوە كاتی ئەوە هاتووە شێوازی نامەركەزی پیادە بكرێت، ئەگەرچی بە دڵنیاییەوە دەبێت هەر نەتەوەیەك خۆی بڕیار لە چارەنووس و ئایندەی خۆی بدات. لە راستیدا هەرێمی كوردستان لە عێراقدا هەموو فاكتەرەكانی سەربەخۆیی فەراهەم كردووە، مومارەسەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووسیش دەرئەنجامێكی باشی لێدەكەوێتەوە كاتێك سەردەكێشێت بۆ دیموكراسیەتی زیاتر و بەشدارییەكی زیاتر، ئەگەرنا دەبێتە ئەزموونێكی داڕووخاو وەك سوودانی باشوور لە ئێستادا.


* دوا وتەتان چییە؟
هیوای خۆشبەختیتان بۆ دەخوازم و باوەڕم بە توانای كورد هەیە بۆ ئەوەی بڕیار بدەن و لە رووی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە چارەسەری داهێنەرانە بۆ ئەو كێشە سەرەكییانە بدۆزنەوە كە كاریگەرییان لەسەر رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەیە، نەك هەر تەنیا لە خاكی خۆیاندا، بەڵكو لەسەرجەم ناوچەكەدا.