جۆن چاڵكرافت خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری مێژووی هاوچەرخی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە سكوڵی ئیكۆنومی لە زانكۆی لەندەن، لە توێژینەوەكانیشیدا بایەخ بە مێژو و سیاسەتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی هاوچەرخ دەدات، بەتایبەتی لە وڵاتانی میسر و سووریا و لوبنان، بۆ هەڵسەنگاندن و هەڵوەستەكردن لە سەر ئەو هەل و مەرجە ئاڵۆزەی ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە، هەروەها شەڕە ناوخۆییەكانی ئەم ناوچەیە و پێویستیی پشتیوانیكردنی زیاتری كورد لە شەڕی دژ بە تیرۆریستاندا، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا سازكرد، ئەویش بەم شێوەیە بۆچوونەكانی خۆی خستەڕوو.

* ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە دەتوانین كێشەی بنەڕەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگەڕێنینەوە بۆ شێوازی داڕشتنی سنوورەكانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە، كە نەتوانراوە پێكهاتەی ناوچەكە لە سەروەختی دروستكردنی ئەم دەوڵەتانەدا رێكبخرێن، لەبەر ئەوەش ئەم دەوڵەتانە نەیانتوانی ئەركەكانی خۆیان ئەدا بكەن و سەركەوتوو بن، لەم رۆژگارەشدا بواری ئەوە نەماوە بە شێوازی زەبر و زەنگ حوكمڕانی بكرێت، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا لەو دۆخەدا ناوچەكە پێویستی بە سیستمێكی نوێی دەوڵەت نییە؟


- پێموایە ئەمە پرسیارێكی گەورەیە، دوایین جار كە سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا هاتەئاراوە بریتی بوو لە رۆژگاری دوای جەنگی یەكەمی جیهانی. ئەو سنوورانە لە سەروبەندێكدا كێشران كە بریتی بوون لە خۆبەدەستەوەدانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەرهەڵدانی ناسیۆنالیزمی توركی و دابەشبوونی سووریا و عێراق و ریگرتن لە دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان و دەركەوتنی بزووتنەوەی زایۆنیزم بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە فەلەستینی ژێر ئینتیدابدا. كەواتە ئەمە مێژوییەكی پڕ لە توندوتیژی و ناكۆكی بوو. لە ئێستاشدا بیرۆكەی دووبارە داڕشتنەوەی سیستمی دەوڵەت لەم ناوچەیەدا بەندە بەوەی چی لە هزری ئەو كەسانەدایە كە بەم كارە هەڵدەستن.مێژووی داڕشتنی سنووری دەوڵەتان مێژوییەكی ئیجابی نییە. هەر كاتێك حاڵەتی سەركەوتن و بەردەوامبوونی داڕشتنی سنوورەكانمان بەدی كردبێت، ئەوا هۆكارەكەی ئەوە بووە كە بزاوتێكی بەربڵاو هەبووە و سەركردەكان توانیویانە پەرە بە بەدیلی بنیادنەر بدەن و دامەزراوەكانی دەوڵەت دروست بكەن، كە ئەو دامەزراوانەش توانیویانە ئەدایەكی ئابووری و كەلتووری و سیاسی باشیان لە ئاست هاووڵاتیاندا هەبێت. كەواتە ئەگەر دەوڵەتێك ئەمانەی دەستەبەر نەكردبێت، ئەوا لە رووی مێژوییەوە كەمتر سەقامگیر بووە.
* لایەنێكی دیكەی ئەو بارودۆخە پڕ لە پشێویەی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەئارادایە، ئەوەیە شەڕە ناوخۆییەكان چیتر لە چوارچێوەی سنووری ئەو دەوڵەتانەدا نامێننەوە كە تێیاندا هەڵدەگیرسێن، ئەگەر بۆ هۆكاری درێژەكیشان و نەبڕانەوەی شەڕە ناوخۆییەكانیش بگەڕێین، ئەوا دەتوانین بڵێین لەبەر ئەوەیە كە پتر مامەڵە لەگەڵ دەرئەنجامەكانی كێشەكاندا كراوە، نەك رەگ و ریشەكان، بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟


- ڕەنگە كۆتایی پێهێنانی شەڕی ناوخۆیی كارێكی مەحاڵ بێت بە بێ چارەسەركردنی هۆكارە سەرەكییەكانی، ئێوە لەوەدا پێكاوتانە كە بە دڵنیاییەوە سیاسەت و دیپلۆماسی ئەمەریكا و رووسیا كەمتر پەیوەستە بە چارەسەركردنی كێشە گەوهەرییەكان كە بوونە هۆی هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی، بگرە لەوەش خراپتر ئەمەریكا و رووسیا رۆڵیان لە خراپتركردنی بارودۆخەكەدا بینیوە، بە تایبەتی لە سووریا. كەواتە راستە كێشەی گەورە هەیە كە پەیوەستن بە پێوەندی نێوان جیۆپۆلەتیك و ئەوەی ئەمەریكا و رووسیا دەیكەن، یاخود ئەوەی هێزە ئیقلیمییەكانی وەك سعودیە و توركیا و میسر و ئێران دەیكەن، كە شەڕی بەوەكالەتیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەرپا كردووە. خۆ ئەگەر پرسیاری ئەوە بكەن، ئایا هۆكاری سەرەكی دروستبوونی شەڕی ناوخۆیی لە ئێستادا چییە؟ لێرەدا زیاتر مەبەستمان لە شەڕی ناوخۆیی سووریایە كە لە ساڵی 2012ـەوە لەئارادایە، لەگەڵ عێراق كە بە ماوەیەكی كەم دوای ساڵی 2003 هەڵگیرسا، چونكە دەكرێت ئەم دوو وڵاتە بە یەكتر بەراورد بكرێن، چونكە هەردووكیان وڵاتێكی فرەڕەنگن كاتێك سنوورەكانیان داڕێژرا، هەردوولاشیان كەمینە و ناسیۆنالیزمیان هەیە و پێكهاتەیەكی ئاڵۆزی تایفەگەرییان هەیە و هەردوولایان لە لایەن حزبی بەعسەوە حوكمڕانی دەكران و ئێمە دەزانین عێراقیش بە راددەیەكی زۆر تێكشكێنرا لە دوای داگیركردنیەوە لە ساڵی 2003 و سووریا كەم تا زۆر بە هۆی راپەڕینە جەماوەرییەكانی ساڵی 2011ـەوە تێكشكێنراوە، كەواتە ئایا هۆكاری ریشەیی شەڕی ناوخۆیی لەم دوو وڵاتەدا چییە؟ ئایا داگیركارییە؟ یان هۆكارەكە ئەوەیە كە لە هەردوو وڵاتدا حوكمڕانی تاكەكەسی هەبووە و بۆ پاراستنی حوكمڕانییەكەیان پەنا بۆ ئەندازەیەكی گەورە لە سەركوتكاری و داپڵۆسین بردراوە؟ رەنگە ئەمە پتر كێشە سەرەكیەكە بێت كە ئەم دوو دەوڵەتە توانای ئەوەیان لە دەستدا بۆ بەدەستهێنانی رەزامەندیی خەڵكەكەیان، چونكە لە كۆتایی ساڵانی هەشتاكاندا عێراق هەڵمەتێكی بەرپا كرد لە دژی كورد كە نزیك بوو لە جینۆسایدەوە، ماوەیەكی زۆریش بوو شیعەكانی سەركوت دەكرد، هەروەها سووریاش لە ساڵی 1982 لە شاری حەما زەبروزەنگێكی زۆری بەكارهێنا. كەواتە ئەمانە دەوڵەتێك بوون لەسەر توندوتیژی بنیادنرابوون، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی ببنە دەوڵەتگەلێكی لەرزۆك و ئەم لەرزۆكییەش زەمینەیەكی لەبارە بۆ هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی. وڵاتێكی وەك میسر جیاوازە، ئەگەرچی مەترسیی هەڵكشانی ناكۆكی توندوتیژییش لە ئارادایە، بەتایبەتی بەهۆی ئەو چارەسەرە ئەمنییەوە كە عەبدولفەتاح ئەلسیسی لە میسردا سەپاندویەتی.


* سەرەڕای ئەوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش چەندین هێرش و پەلاماریان لە دژی ئەو رێكخراوە تیرۆریستە ئەنجام داوە، بەڵام هێشتا ئەم رێكخراوە توانای ئەوەی لەدەست نەداوە خەڵكی نوێ بهێنێتە رێزەكانیەوە، لێرەدا ئەو پرسیارە دروست دەبێت، ئایا چۆن دەتوانین چاوەڕوانی سەركەوتنی سیاسەتی لەقاڵبدانی تیرۆریستان بكەین؟


- شێوازی ئەنجامدانی ئەوەی ئەمەریكا ناوی لێنا شەڕی دژ بە تیرۆر لە دوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەرەوە، هۆكارێكی گەورە بۆ ئاڵۆزكردنی بارودۆخەكە بوو لە سەرتاسەری ناوچەكەدا، داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003 و تێكشكاندنی دەوڵەتەكە و پێناسەكردنێكی ئەمنی بۆ كێشەكە و حیساباتە ستراتیژییەكان كە راستییەكانی سەر ئەرزی واقیعی لەبەرچاو نەدەگرت. رژێمی عەلمانی سەدام حوسێن دژی سەلەفییەتی وەهابی و ئەو گرووپە رادیكاڵانە بوو كە لە ئیخوان موسلمینی میانڕەو جیاببوونەوە و تێكشكاندنی ئەم دەوڵەتەش پانتاییەكی گەورەی دا بەو تاقمانە بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنەكانیان، لەبەر ئەوەی نەیانتوانی لە سعودیە ئەو كارە بكەن لە ساڵی 2004دا، لەبەر ئەوە دەرفەتگەلێكی كەم هەبوون بۆ جیهادیزمی سەلەفی لەسەر شێوازی ئەلقاعیدە. بەڵام عێراق دەرفەتی سیاسی نوێی رەخساند. لەبەر ئەوە ئەو گرووپانە بەوە خەڵك دەهێننە ریزەكانیانەوە كە دەڵێن: ئەوەتا رۆژئاوا بانگەشەی ئەوە دەكات خوازیاری دیموكراسییە، بەڵام ئەوەتا بۆردۆمانمان دەكات و هێز بەكار دەهێنێت، كەواتە رۆژئاوا گەندەڵە و پێویستە شوێن ئێمە بكەون. كردارەكانی ئەمەریكاش كە بۆ هێنانەدی بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەنجامیان دەدات، ئەم قسانە دووپات دەكاتەوە. بە تێڕوانینی من ئەمە ئامرازێكی بەهێزە بەدەست بزووتنەوە ئیسلامییەكانەوە بۆ ئەوەی خەڵكی زیاتر بهێننە ریزەكانیانەوە.


* لەو هەل و مەرجە ئاڵۆزەی باڵی بە سەر ناوچەكەدا كێشاوە، تەنیا كوردەكان توانیویانە هێزێكی كارا و كاریگەر بن بۆ تێكشكاندنی تیرۆریستانی داعش، لە لایەكی دیكەوە تا ئێستا كورد لە ململانێ و ناكۆكیی نێوان شیعە و سوننە تێوەنەگلاوە، پێتوانییە كورد شایستەی ئەوە بێت كە بۆ تێكشكاندنی یەكجارەكی تیرۆریستان پشتیوانییەكی نێودەوڵەتیی زیاتری بكرێت؟

- من نازانم لە باڵاترین ناوەندەكان سیاسەتی دەرەكیدا چ حیساباتێك لەم بارەیەوە كراوە. ئەگەر لە رووی كۆمەڵناسییەوە قسە بكەین، ئەوا ئەم جۆرە تیرۆریزمە مانایەكی زۆری نییە، زۆرێك لە گرووپەكان ئیدی پەیوەست بن بە دەوڵەتەوە و بەشێك بن لە حكومەت، یان بەشێك نەبن لە حكومەت بۆ مەرامی سیاسی خەڵكانی مەدەنی دەكوژن، ئەمە شتێكی باوە و هەر لە سەردەمی جاكوبەوە لە نەوەتەكانی سەدەی هەژدەدا روویداوە لە شۆڕشی فەڕەنسیدا، هەروەها وینستۆن چێرچڵ هانی بەكارهێنانی تیرۆری دا لە عێراقدا لە ساڵانی بیستەكانی سەدەی بیستدا بۆ حوكمڕانی كردنی ئەو وڵاتە. لەبەر ئەوە سیاسەتدارێژەرانیش نازانن تیرۆر چییە. رۆژێك موجاهدینی خەڵق لە عێراق وەك گرووپێكی تیرۆریستی وەسف دەكران و رۆژێكی دیكە ئەو وەسفەیان بەسەردا دانەدەبڕی، بەڵام ئەوەی پێوەندی بە چالاكیی كوردانەوە هەبێت لە توركیا و سووریا- كە من شارەزاییەكی كەمترم هەیە لە بارەی عێراقەوە- ئەوا بەرنامەیەكی پێشكەوتوویان هەیە بۆ گرتنەبەری سیاسەتێك كە بە راددەیەكی گەورە سیاسەتێكی دیموكراتییانەیە، چونكە خاوەنی حوكمڕانییەكی نامەركەزی و فێمێنیزمن، ئەمە بەلای منەوە جێی بایەخ و سەرنجە ئەگەر پرسیاری پەیوەست بە چالاكی كوردان دەكەیت، لە ناوچەكەدا.


* ئایا چۆن لە ئاڵۆزی و كێشەكانی نێوان شیعە و سوننە دەڕوانیت؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە پێوەندی نێوان شیعە و سوننەوە، ئەوا ئەمە پتر لە روانگەیەكی تایفەگەرییەوە سەیركراوە، كە لێرەدا دەبێت ئەو پرسیارە بكەین كە بۆچی لە سەرەتای ساڵی 2000ـەوە زۆرێك لە ناكۆكییەكان وەك ناكۆكی نێوان شیعە و سوننە لێكدراونەتەوە، واتە چۆن ئەم هەلومەرجە هاتەراوە، بۆ نموونە، ئەگەر سوننەكان لە لوبنان بۆردومانی ئامانجە شیعەكان بكەن، ئایا چی بەدی دەكەین؟ لە راستیدا ئاماژەدان بە رۆڵی سعودیە بەدی دەكەین. ئەمە لە كاتێكدا لە ماوەی شەڕی ناوخۆیی لوبناندا- لە نێوان ساڵی 1975 بۆ 1990- ئەم دیاردەیە بەدی نەدەكرا، سوننەكانی بەیروت و تەرابلوس لەو رێكخراوە سوننییانەدا خۆیان رێكنەدەخست كە مەدەنییەكانیان دەكردە ئامانج، هەروەها حزبوڵاش لەدژی ئیسرائیل دروست بوو و دواتر بزووتنەوەی ئەمەل هاتەئاراوە. كەواتە سیاسەتی شیعەكان ئاڵۆز بوو، بە هەمان شێوە سیاسەتی سوننەكانیش. هەروەها شیعەكانی عێراقیش رەوتی جیاواز لە خۆدەگرن و جیاوازی هەیە لە نێوان نەجەف و كەربەلا و لێكدانەوەی جیاواز دروست بووە دوای سەرهەڵدانی رەوتی بە سیاسیكردنی ئیسلامەوە، كەوابێت مێژووی ناوچەكە تەنسا مێژووی ناكۆكییەكی نەبڕاوەی نێوان شیعە و سوننە نییە، ئەم تایفەگەرییەش لە هەلومەرجێكی سیاسی دیاریكراودا هاتەئاراوە و زیاتر بە هۆی سەلەفیزمی وەهابیزمەوە دروست بوو كە ئەمە رەوتێكی تەواو تایفەگەری و دژە شیعەیە، ئەمە ئەو بناغەیەی بوو كە شەرعییەتی سعودیەی لەسەر بنیادنرا لە ساڵانی شەست و حەفتاكاندا، كەوابێت شەرعییەتی سعودیە لەسەر ئیسلامێكی تایفەگەری بنیادنراوە، ئەم جۆرە ئیسلامەش هەناردەی ناوچەكە كراوە و بە ناوچەكەدا بڵاوكراوەتەوە، دواتر ئەمە تێكەڵ بوو بە پرسی جیۆپۆلەتیك و شەرعیەتی ناوخۆی و بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و دەستێوەردانی هێزە گەورەكان. ئێران تەنیا پشتیوانی شیعەكان ناكات، بۆ نموونە ئێران سیاسەتێكی جیاوازی گرتەبەر لە ئەفغانستاندا و لە راستیدا پشتی كردە شیعەكانی ئەو وڵاتە، چونكە ئێران وەك دەوڵەتێك رەفتار دەكات كە بەرژەوەندی نەتەوەیی خۆی هەیە، كەواتە ئەم مۆركە تایفەگەرییە سنووردارە ئەگەرچی ناكۆكی توند و توندوتیژی گەورەش هەیە بە ناوی تایفەگەریەوە ئەنجام دەدرێن.


* ئایا پێتوانییە تایفەگەری سەرچاوەی ناسەقامگیری و درێژەكێشانی كێشەكان بن؟
- لە راستیدا ئەگەر تۆ لە عێراق بڕوانیت ئەوا لە ساڵانی بیستەكاندا كاتێك بەریتانا عێراقی داگیركرد، ئەوە مەرجەعییەتێكی شیعە بوو كە فەتوای دەركرد بۆ موسڵمانان بە شەرعییەتدان بە هەڵگرتنی چەك بۆ بەرگری لە خۆكردن، واتە مەرجەعییەتەی شیعەكان رۆڵێكی زۆر گرنگی بینی لە دروستبوونی ناسیۆنالیزمی عێراقی، بەڵام دواتر لە لایەن بەریتانیا و فەیسەڵەوە دوورخرانەوە، ئەم دۆخەش تا دوای 1958 درێژەی كێشا، واتە لە دەسەڵاتی سیاسی دوور خرانەوە و هەمان حاڵەت رووبەڕووی كوردەكانیش كرا، كە بێبەش كران لە ناسیۆنالیزمی كوردی، یان بڵێین لە مافی خۆبەڕێوبەری –ئۆتۆنۆمی-، ئەمە ئەو دۆخە بوو كە بەرپرسیار بوو لە هاتنەئارای شەڕ و ناكۆكی، نەك مەسەلەكە ئەوەبێت كە كورد و شیعە و سوننە لە بنەڕەتدا رقیان لە یەكتر بێت و نەتوانن پێكەوەبژین، لەبەر ئەوە دەبێت سەیری رەهەندی سیاسی كێشەكە بكەین. هەروەها من باوەڕم وایە كە لێكجیاكردنەوەی تایفەگەری زەمینەخۆشكەرە بۆ ناسەقامگیری و ناكۆكی بەردەوامی. خۆ ئەگەر لە ناوچەكە بڕوانین، ئەوا دەوڵەتێكی ئیتنۆكراتی هەبێت ئەوا ئیسرائیلە كە ئامانجی ئەوەیە ببێتە دەوڵەتێكی جوولەكە كە جیاكاری دەكات لە دژی دانیشتووانی عەرەب، ئەمە كێشەیەك دروست دەكات، یان ئەگەر لە پاشایەتی سوننی لە بەحرەین بڕوانیت، ئەوا ئەوان دژایەتی شیعە دەكەن، بەڵام ئایا ئەمە ناكۆكییەكی سوننی-شیعەیە، یان خانەوادەیەكی حوكمڕانە هەڵدەستێت بە سەركوتكاری و جیاكاری دژی هەوڵەكانی بەشێكی بەرفراوانی خەڵكەكەی -لە نێواندا شیعە- بۆ دامەزراندنی دامەزراوەی نوێنەرایەتی، لەبەر ئەوە من پتر ئاماژە بە سیاسەت دەدەم، نەك بە پرسی تایفەگەری بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشە بنەڕەتییانە.