هاوارد فێدەرسپیل پڕۆفیسۆرە لە زانكۆی ئۆهایۆ لە ئەمریكا. بۆ ماوەی چەندین ساڵ لە پەیمانگەی لێكۆڵینەوە ئیسلامییەكانی زانكۆی ماكگیل لە مۆتریال لە كەنەدا بووە. بواری وانەوتنەوەكانی تایبەتە بە سیاسەتی بەراوردكاری، پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و فەلسەفەی سیاسیی ئیسلام. بۆ تاوتوێكردنی بارودۆخی ئاڵۆزی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پرسی مەدی شیعەگەرایی لە ناوچەكەدا و پێگەی كورد لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتی نێودەوڵەتی دژ بە داعش، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا سازكرد و ئەویش بەم شێوەیە گوزارشتی لە تێڕوانینەكانی كرد.

* ئەو بارە ئاڵۆزەی ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێدا تێدەپەڕێت، زۆر لەو بارودۆخە خراپترە كە مەغۆلەكان لە سەدەی 13ی زایینی بەسەریاندا هێناویانە، لە عێراقەوە تا دەگاتە باكووری ئەفریقیا شەڕێكی گەورەی ناوخۆیی بوونی هەیە، لە میسر بارودۆخێكی ئاڵۆز هەیە، سەقامگیری دەوڵەتانی كەنداو لە بەردەم هەڕەشەدایە، ئایا ئەگەر كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی لە لایەن ئەمەریكا و گەورە هێزەكانی دیكەی ئەنجومەنی ئاسایش نەیەتەئاراوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، چارەنووسی ئەم ناوچەیە بەرەو كوێ دەچێت؟

- ئەوە بە تەواوی ئەو بارودۆخەیە كە ئەمڕۆ خۆمانی تێدا دەبینینەوە، رووسیا و ئەمریكا و زۆربەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە تەواوی ناكۆكن سەبارەت بە هەڕەشەكان و چۆنیەتی چارەسەركردنی، لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەری ئەوە نییە بەم زووانە رێككەوتن و سازان بكرێت. دەبێت ئەوە بزانین رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شوێنێكی زۆر جیاوازە و ناكۆكی زۆر تێدایە و ئەو ویستە سیاسییانەی هەن لە باشترین كاتەكان و باشترین نیازەكاندا ناتوانرێن هەمووی بەدیبهێندرێن. گەر واقیعی بین، ئەوا دەتوانین بڵێین تەنیا هیوا بۆ چەند ئامانجێكی بچووك بخوازین، لەوانە: لەناوبردنی داعش وەك كاراكتەرێكی سیاسی ژەهراوی كە هەڕەشە لە هەمووان دەكات و ناسەقامگیریشی هێناوە، هەروەها بنیادنانەوەیەكی مەعقوولانەی قەوارە سیاسییە دابەشبووەكانی وەك سووریا و عێراق و لیبیا و یەمەن بۆ ئەوەی لەدواییدا بتوانرێت سەقامگیری دروستكرێت. كردنی ئەم دوو شتە، پێویستی بە هەوڵی زۆرە و تەنیا بەشێوەیەكی تایبەتی گونجاوە و شتی زیاتر ناكرێت.

* زۆر لە چاودێران سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی بە كاردانەوەی حوكمڕانی فەشەلی عەلەوی دیمەشق و شیعەگەرای بەغدا دەزانن، ئێرانیش لە روانگەی مەدی شیعەگەراییەوە بە تەواوەتی پشتگیری بەغدا و دیمەشق دەكات و هێزی سەربازیشی لە سووریا و عێراق هەیە، ئایا تا چەند تێوەگلانی ئێران لە سووریا و عێراق، هۆكاری سەرەكی بووە بۆ سەرهەڵدانی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی؟

- دەتوانین بڵێین تا راددەیەك، بەڵام ئەو هەڕەشە توندانە سەرچاوەیان لە بیری سیاسیی نێو ئەو ئایدیۆلۆژیا سەرسەختانە گرتووە كە گریمانەكانیان لەسەر بنەمای ئیسلام بنیادناوە، پێش دروستبوونی داعشیش لە ئارادا بوون. قاعیدە و تالیبان لە پێش داعشەوە هەن، ئێستاش ئەلشەباب هەیە و لەوانەشە لە دواییدا یەكێكی تر دەربكەوێت. كاریگەری ئێران لە لوبنان و سووریا رەنگە رۆڵی هەبووبێت كاتێك داعش دەركەوت، بەڵام كاردانەوە كەمەكانی حكومەتی عێراقی بووە هۆكاری سەرەكی بۆ سەركەوتنی داعش لە رۆژئاوای عێراق و رۆژهەڵاتی سووریادا.
* ئێستا ئێران بۆ ئەوەی وەك هێزێكی ئیقلیمی سەرەكی خۆی وێنا بكات، لە كۆمەڵێك بەرەی جیاوازەوە شاڵاوێكی گەورەی شەڕی بەوەكالەتی دژی زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە راگەیاندووە، بۆ نموونە، ئێستا لە سووریا و عێراق نفوزێكی یەكجار گەورەی هەیە و لە باشووری لوبنان حزبوڵڵا، لە فەلەستین حەماس، لە یەمەن حوسییەكان، لە دژی توركیاش بە تەواوەتی پشتگیری پەكەكە دەكات، ئایا چۆن سنوورێك بۆ ئەم بەرە فراوانەی شەڕی بەوەكالەتی ئێران دادەنرێت؟
- لەم پرسەدا دوو فاكتەر رۆڵیان هەیە، یەكەم: ئێران مێژوویەكی دوور و درێژی هەیە وەك ناسنامەیەكی سیاسیی سەربەخۆ كە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی میدییەكان و بە درێژایی مێژووی خۆی سەركردە سیاسییەكانی هەوڵیان داوە كاریگەرییان لە سەر ناوچەكانی دەوروبەریان هەبێت. ئەم هەوڵانەی ئێستای بەسادەیی درێژكراوەی هەوڵە مێژووییەكانیانە بۆ كاریگەری كردنە سەر ئەوانی تر، هەر وەك چۆن نەتەوە دەركەوتووەكانی تر لە جیهاندا دەیكەن. دووەم: پیاوانی ئایینی لە ئێران لە رووی مێژووییەوە ئیسلامی شیعەیان كردووەتە خەسڵەتێكی گرنگی خۆیان، ئەمە لە كاتێكدا هیچ یەكێك لە گروپە شیعەكانی تر لە وڵاتانی تر ئەمەیان بەو رادەیە نەكردووە. ئێران دەتوانێت كارتی ئایینی بەكاربێنێت، لەبەر ئەوەی باشتر لەهەر گروپێكی تر باس لە ئیسلامی شیعە دەكات و لێرەشەوە سەركردەكانی دوفاقییەكە زۆر گرنگ نییە كاتێك لەگەڵ ئێراندا مامەڵە دەكرێت بە مەرجێك نەتەوەكانی تر ئەم دوفاقییە ببینن. لە داهاتوویەكی نزیك ئێران وەك دوژمنێك دەبیندرێت و لەلایەن دراوسێكانییەوە سنووری بۆ دادەنرێت و ئەمەش گرژییەكان زیاتر دەكات.
*سەبارەت بە پێوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ دەرەوە، بۆچوونێك هەیە، باسی ئەوە دەكات كە ئێران بە دوو جۆر مامەڵە لەگەڵ جیهانی دەرەوە دەكات، لە لایەك وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتەكان دەكات، لە لایەكی دیكەوە لەسەر بنەمای شیعەكاری و پێكەوە گرێدانەوەی شیعە، مامەڵەی راستەخۆی لەگەڵ هەموو حزب و رێكخراوە و چالاكوانەكانی شیعە گرێدەدات و هاوكاری چەك و لۆجیستییان پێشكەش دەكات، ئەمەش مانای وایە ئێران خۆی بڕیار دەدات كەی وەك دەوڵەت مامەڵە دەكات و كەی وەك مەرجەعێكی شیعە لە جیهاندا، ئایا چۆن سیستمی جیهانی رێگەدەدات دەوڵەتی ئێران سەروەری دەوڵەتانی دیكە پێشێل بكات؟

- ئێران سوود لەو بارودۆخە سیاسییە نالەبارە وەردەگرێت كە خەڵكی تێیدایە ئێران وەك یارمەتیدەر دەبینن. ئەمەش بۆ نموونە حاڵی حەماسە لە فەلەستین و حزبوڵڵایە لە لوبنان. ئەو كێشانەی كە هەن، ئێران هەبێت و نەبێت هەر كێشەن، بەڵام لەگەڵ بوونی ئێراندا كێشەكە قورستر دەبێت. ستراتیژەكانی ئێستا جەخت لەسەر گۆشەگیركردن و كۆنتڕۆڵكردنی دانیشتووانی ناڕازی دەكاتەوە، كە ئەمەش بە باشی كاری نەكردووە. كەمكردنەوەی كۆنتڕۆڵی ئێرانی باشترە، بەڵام ئەمە پێویستی بە هاوكارییە لەگەڵ دەسەڵاتی نوخبە گوماناوییەكانی ئێران و ئەمەش بەم زووانە روو نادات. هاندانی وڵاتان بۆ ئەوەی لە ناو خەڵكانی خۆیاندا بۆ وەڵامی كێشەكان بگەڕێن، تەنیا رێگەیە كە هیوای سەركەوتنی هەیە، بەڵام لە باشترین حاڵەتدا ئەم رێگەیە تاریكە.


* ئێستا هەموو چاودێرانی سیاسی باس لە قۆناخی دوای كۆتاییهاتنی داعش دەكەن، ئاشكرایە كۆتایی هاتنی داعش واتە بەهێزبوونی ئێران و هاوپەیمانەكانی، واتە گۆڕینەوەی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش، بە مۆدێلی كۆماری ئیسلامی ئێرانی شیعە، ئایا ئەو مەترسییەی دەوڵەتی ئیسلامی سوننە لە رێگەی داعشەوە دروستی كرد، دەوڵەتی ئیسلامی شیعە بە پشتگیری ئێران هەمان مەترسی دروست ناكاتەوە؟
- ئەمە بەتەواوی پشت بەو بارودۆخە سیاسیە دەبەستێت كە تیایدا داعش نامێنێت. ئەگەر ئێران و دراوسێكانی بگەن بە رێكەوتنێكی سیاسی، ئەوا ئێران نابێتە هەڕەشە، بەڵام ئەگەر تێڕوانینە سیاسییەكانی ئێستا هەر باو بێت، ئەوا دەبێتە هەڕەشە. من گەشبین نیم سەبارەت بە بەرەوپێشچوونی پێوەندییەكان، بەڵام هیوادەخوازم باشتر بێت بە شێوەیەك ئێران نەبێتە لایەنی شەڕ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.


* وێڕای ئەم هەموو مەترسییەی كۆماری ئیسلامی ئێران لە سەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دروستی كردووە، بەڵام رۆژئاوا لەسەر پرسی پرۆژە نیوكلیارییەكەی رێككەوتنی لەگەڵ كردووە و سزاكانی لەسەر لابردووە، ئایا تا چەند ئەم رێككەوتنە و لابردنی سزاكانی سەر ئێران هێندەی دیكە هەژموون و باڵادەستی ئێران لەسەر هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا لە ناوچەكە زیاتر دەكات؟
- ئەگەری ئەمە نییە. بەلەبەرچاوگرتنی ئەو گرژییانەی كە هەن و ئەو گومانە توندانەی بەگشتی لەسەرمتمانەی ئێران لە جیهاندا هەیە، ئەگەری ئەوە نییە وڵاتانی ناوچەكە ئێران پەسەند بكەن، بەلانی كەمەوە لە ماوەیەكی كورتدا. دەتوانین پێشبینی گومانی زیاتر و بێمتمانەیی زیاتر لە هەموو لایەكەوە بكەین كە پێشتریش هەبووە.


* لەبەر ئەوەی رووسیا هاتۆتە نێو كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە راشكاوی پشتگیری ئێران دەكات و داوای هاوپەیمانی نێوان مۆسكۆ و تاران و بەغدا و دیمەشق دەكات، ئەوا دەوڵەتانی عەرەبی سوننە بە سەرۆكایەتی سعودیە بێدەنگ نابن و وەك دەبینین هاوپەیمانیان راگەیاندووە، لەم حاڵەتەشدا رۆژئاوا و ئەمەریكا ناچار دەبن پشتی هاوپەیمانەكانی خۆیان بگرن، ئایا تا چەند لە نێوان بەرەی سعودیە و دەوڵەتانی ئیسلامی لە بەرامبەر رووسیا و عێراق و سووریا، شەڕێكی رانەگەیەندراوی جیهانی دروست دەبێت؟
- لەوانەیە، بەڵام هێزە دەرەكییەكان وەك رووسیا و ئەمریكا خاون لە كاردانەوەیان لەوەی كە وڵاتانی ناوچەكە بە هەڕەشەی دەزانن و ئەوان بە هەڕەشەی سەرەكی نازانن بۆ خۆیان. بۆ نمونە زۆری خایاند تا رووسیا كاردانەوەی لەسەر پێگەی حكومەتی ئەسەد كرد و ئەمریكاش لە عێراق و ئەفغانستان كاردانەوەكانی لاواز و كەم بوو، كە پشتی دەبەست بە راكان لە واشنتۆن. ئەو پرسیارەی دەبێت بكرێت، ئەوەیە كە ئایا ئەمریكا كارەكانی رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە جددی وەردەگرێت كە وادەردەكەوێت هەڕەشە بێت بۆ هاوپەیمانە ناوچەییەكانی ئەمریكا؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێم پشتدەبەستێت بە سەركەوتنی رووسیا لە گۆڕینی شەڕەكەی سووریا بۆ راڤەی خۆی و ئەو ترسانەی سەرهەڵدەدەن لە مێشكی دیپلۆماسە ئەمریكییەكان و سەركردە سەربازی و ئیدارییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەدا. چونكە بەداخەوە ئەمانەن ئەجێندا بۆ واشنتۆن دادەنێن، نەك سەركردەی نەتەوەكانی ناوچەكە.


* لە ناو ئەم پرۆسە ئاڵۆزەدا هەرێمی كوردستان كە هەتا ئێستا بەشێكە لە عێراق خۆی بە هاوپەیمانی دژەتیرۆری نێودەوڵەتی دەزانێت و پارێزگاری لە بەهاكانی مرۆڤایەتی و رۆژئاوا دەكات، بەڵام ئێستا ئەم هەرێمە كە تەنیا هێزە لە سەر زەوی تیرۆریستانی داعشی تێكشكاندووە، كەوتووەتە ژێر گوشاری ئێران و هاوپەیمانەكانی، ئایا تا چەند گرنگە پشتگیری هەرێمی كوردستان بكرێت لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی تیرۆر بۆ ئەوەی داعش كۆتایی بێت؟

- ئەمە زیاتر پشت دەبەستێت بە بنیادنانەوەی دەوڵەتی عێراق كە تیایدا شیعە باڵادەستەكان هەوڵدەدەن حكومەتێك دروست بكەن لایەنەكانی تر قبووڵی بكەن. سیاسەتی ئەمریكی ئەوەیە شیعە و كورد و سوننە لەیەك دامەزراوەدا پێكەوە بن و هەریەك سەربەخۆیی خۆی هەبێت. فشاری پێشمەرگە بۆ ئەوەی وەك سوپایەك بەشی باكووری عێراق بپارێزێت دەبێتە هۆی ئەوەی سەربەخۆیی زیاتر لەوەی پێشتر بەدەست بێنێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی عێراق ئەلتەرناتیڤی تری نییە، زیاتر لەوەی كە پێشمەرگە ئەو كارە بكات. بەڵام تا چەند ئەمە لە رووی سیاسییەوە قازانج بە كوردەكانی عێراق دەگەیەنێت، ئەوا پشت دەبەستێت بەو پاڵپشتییەی بەغدا و واشنتۆن دەستەبەری دەكەن و تا چەندیش كورد خۆیان دەتوانن داوای بكەن.