جیهان خەریكە دەگاتە ئەو قەناعەتەی جارێكی دیكە كێشەكان لەناو نەخشە كۆنەكەی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چارەسەر ناكرێت، سیستمی دەوڵەت بە جۆرێك لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەرزۆك بووە، هەرچۆنێك دەستكاری یەكێك لە رژێمەكانی ناوچەكە بكرێت، دەوڵەتەكە لەبەر یەك هەڵدەوەشێت، ئەمە وایكردووە بیر لە نەخشەیەكی تازە بۆ ناوچەكە بكرێتەوە. كورد وەك یەكێك لە نەتەوە گەورەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوجۆرە سەیری ئایندەی گۆڕانكارییەكانی ئەم ناوچەیە دەكات، كە دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی ببینێت. ئایا ئەو هەلومەرجانە چین كە پێویستن كورد بۆ ئەم ئامانجە خۆی بۆ ئامادەبكات؟ ئایا تاچەند هاوسۆزی نێودەوڵەتی دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ بۆ بە دیهێنانی دەوڵەتی كوردستان؟ بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسانە ئەم دیمانەیەمان لەگەڵ د.عادل باخەوان مامۆستای سیسیۆلۆژی لە زانكۆی پاریس ئەنجامداو بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

د.عادل باخەوان سیوسیۆلۆژیست لە زانكۆی پاریس بۆ گوڵان:ئەركی كورد بیناكردنی دەوڵەتە كە وەك پرۆسێسێكی سیاسیی خۆی بە دنیای ناوە و دەرەوە نەك هەر بناسێنێت، بەڵكو خۆیشی بسەپێنێت


* ئەمساڵ 100 ساڵی رێك بە سەر رێككەوتنی سایكس پیكۆ تێدەپەڕێت، ئەو رێككەوتنەی كە سەرلەنوێ نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی داڕشتەوە و واقیعێكی داسەپاوی بەسەر كورددا سەپاند و كوردستانی پارچە پارچە كرد، لەماوەی ئەم 100 ساڵە كورد قوربانی ئەم رێككەوتنە بووە، بەڵام ئێستا واقیعێكی تازە هاتۆتە پێشەوە و هەموو جیهان گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەی دەبێت ئەم سنوورانە چاوی پێدابخشێندرێتەوە، كوردستان بەهۆی سەركەوتنەكانی پێشمەرگەوە هاوسۆزییەكی گەورەی نێودەوڵەتی بۆ دروست بووە، ئایا چی بكەین بۆ ئەوەی بتوانین لەم هاوكێشە تازەیەدا و ئەو هاوسۆزییە گەورەی بۆ كورد دروست بووە، بیگۆرین بۆ پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەتی كوردستان و سڕینەوەی ئەو غەدرەی كە رێككەوتنی سایكس پیكۆ لە كوردی كردووە؟
- ئەم پرسیارە لە دوو ئاستی باڵادا خۆی دەردەخات: ئاستی ماف و ئاستی سیاسی. لە ئاستی یەكەمەدا، ئێمەی كورد، لە هەر چوار پارچەكەی كوردستان، بە درێژایی سەدەی رابردوو، گوتارێكمان لەسەر خستنە سەر شانۆی «كوردبوون وەك قوربانی» بە دەرەوەی خۆمان بەخشیوە، بە رادەیەك كە، لە هەر سەركردەیەكی ناودارەوە تا دەگاتە پەناهەندەیەكی سادە، كاتێك لەگەڵ رۆژئاواییەكدا قسە دەكەین، هەمیشە لەو سەرشارەوە دەستپێدەكەین كە مافێكمان هەیە و خوراوە، مافێكمان هەیە و زەوتكراوە، مافێكمان هەیە و غەدری لێكراوە. لێرەوە هاوكێشەی من قوربانیم و تۆ جەللاد، من دەبێت بگەم و تۆ دەبێت چاوەڕێم بكەیت، دەستپێدەكات. بێگومان ئەم تێزە لە نێو بۆشاییدا دروست نەبووە و واقیعێكی كۆنكرێتی لە پشتەوەیە. پرسیارەكە لێرەدا نییە، بەڵكو لەوێدایە كە ئایا گوتاری قوربانیی بیناكراو لەسەر ماف هیچ لە هاوكێشەكان دەگۆڕێت؟ بێگومان نەخێر. كێ هەیە گومانی لەوە بێت كە كوردیش وەك هەر گەلێكی دیكە، وەك هەر كۆمەڵگەیەكی دیكە، وەك هەر نەتەوەیەكی دیكە، هەر هیچ نەبێت وەك كۆمەڵێك خەڵك كە پێكەوە دەژین، مافی ئەوەیان هەیە وەك سەنگالییەكان، كۆنگۆلییەكان، قەتەرییەكان دەوڵەتی خۆیان هەبێت؟ ئەوەی بۆ كورد گرنگە، ئەم ئاستە و ئەم پرانسیپە نییە، چونكە تەنانەت كتێبە ئاسمانییەكانیش ئەم مافە بە كورد رەوا دەبینن. بەڵكو ئاستی سیاسییە. بە سایكس و پیكۆ ئێمەیان وەك ماف دابەش نەكرد، بەڵكو وەك سیاسەت دابەشیان كردین و تەنیا وەڵامێكی دروستیش سیاسەتە نەك هەر شتێكی دیكە. ئەركی ئێمەی كورد ئەوە نییە كە ئەو غەدرە بسڕینەوە كە لە مافمان كراوە، بەڵكو بیناكردنی دەوڵەتە وەك پرۆسێسێكی سیاسی كە لە ژێر كارایی كۆمەڵێك جەبردایە و لە رێگای ئەو جەبرانەوە، خۆی بە دنیای ناوە و دەرەوە نەك هەر دەناسێنێت، بەڵكو خۆیشی دەسەپێنێت. لە رووبەری سیاسیدا، پرانسیپی ماف هەمیشە پرانسیپێكی ئیفلیجە، خانەنشین و پەراوێزخراوە، ئەوەی لەم رووبەرەدا كاردەكات و كارایی دادەنێت و هەژموون بەسەر دەرەوەدا دەكات، پرانسیپی بیناكردنی واقیعی كۆنكرێتییە. لێرەوە ئەو هاوسۆزییە گەورەیەی كە لە جیهاندا بەرامبەر دنیای ئێمە دروست بووە، هیچ كاراییەكی نابێت، گەر بێتو ئەو واقیعە كۆنكرێتییەی كە ئاماژەم پێدا، وەك پرانسیپی هەژموونكردن بەسەر دەرەوەدا بینانەكرێت. ئێمە چەند گوناهین كاتێك پێمانوابێت كە بەبێ واژووی وڵاتانی رۆژئاوا، دەوڵەتی كوردی دروست نابێت. رۆژئاوای سیاسی، تەنیا و تەنیا لەگەڵ واقیعە كۆنكرێتییەكاندا مامەڵەدەكات و كۆی ئەو گوتارەی كە لە سەر ماف هەڵیگرتووە، دیسانەوە دەڵێم لە ئاستە سیاسییەكەیدا، تەنیا بۆ دۆشین و فێڵكردنە ناوخۆییەكانە و هیچی دیكە. نموونەیەكی خێرا: زۆر بەدەگمەن رۆشنبیرێكی فەرەنسیت دەستدەكەوێت كە رەخنە لە میسری ماریشاڵ سیسی و عەرەبستانی سعودیەی مەلیك سەلمان نەگرێت، بەڵام فەرەنسای سیاسی ئەم دوو دەوڵەتە وەك دوو شەریكی ستراتیژیی مێژوویی دەبینێت و لە دوو هەزار و پانزەدا، بە رێژەی بیست و پێنج ملیار دۆلار چەكی پێفرۆشتوون. كاتێك لە 2013دا، 15 كۆمپانیای گەورەی فەرەنسی دێن بۆ كوردستان و نزیكەی 25 ملیار دۆلار دەخەنە نێو پرۆسێسی وەبەرهێنانەوە، لەبەر ئەوە نییە كە فەرەنسییەكان ئێمەیان خۆشدەوێت، بەڵكو ئەوان لەگەڵ ئەو جەبرانەدا مامەڵە دەكەن كە لەسەر ئاستی بابەتی چوارچێوە بۆ بژاردەكان دەستنیشان دەكەن.
* هاوكات لەگەڵ ئەم هاوسۆزییە نێودەوڵەتییەی بۆ كوردستان دروست بووە، گرنگە كورد ئەم فرسەتە بقۆزێتەوە و بە زمانێكی راشكاو لەگەڵ دەوڵەتانی رۆژئاوا قسە بكات و بیریان بێنێتەوە ئەوە غەدری ئەوان بووە هۆی ئەوەی 100 ساڵی مێژووی ئەم نەتەوەیەی خەڵتانی خوێن كردووە، رای گشتی رۆژئاوا بورووژێنێت بەوەی ئێستا نەك كاتی ئەوەیە دان بەو غەدرەدا بنرێت، بەڵكو كاتی ئەوەیە ئەو غەدرە قەرەبوو بكرێتەوە، ئایا ئەگەر هەنگاوێكی لەمجۆرە دەست پێبكەین، تاچەند دەتوانین كاریگەری لەسەر حكومەتەكان و رای گشتی رۆژئاوا بكەین؟ ئایا تاچەند لە هەلومەرجێكی وەك هەلومەرجی ئێستادا لە پرۆسەیەكی لەوجۆرەدا سەركەوتوو دەبین؟
- هەر چەند من لە وەڵامی پرسیاری پێشوودا، زیاتر رووناكیم خستە سەر بیناكردنێكی واقیعێكی كۆنكرێتی، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە كە رای گشتی كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان گرنگی خۆی نییە. من پلەبەندییەك دروست دەكەم و هەمیشە ئەولەوییەت بەو رەگەزانە دەدەم كە دەرەوە ناچاردەكەن. بەڵام بێگومان تەعبئەكردنی رای گشتی رۆژئاواییەكان دەتوانێت سەرمایەیەكی رەمزی گەورەبێت بۆ پشتیوانیكردن لەوەی كە ئێمە دەمانەوێت. دەكرێت لێرەدا بەخێرایی ئاماژە بە دروستبوونی ئیسرائیل وەك دەوڵەت بدەین. لە سەرەتاكانی ساڵی 1947 و تەنانەت 1948یشەوە، زۆر بەدەگمەن وڵاتێكی رۆژئاواییت دەستدەكەوت كە ئامادەبێت واژو لەسەر ئیسرائیل بكات وەك ئەو دەوڵەتەی كە ئێستا هەیە. بەپێچەوانەوە، بەریتانییەكان هەموو تواناكانیان خستەكار بۆ رێگرتن لە دروستبوونی ئیسرائیل لە دەرەوەی پلانەكەی خۆیان، بەڵام ئەو نوخبە جوولەكەیەی كە دەیویست ئیسرائیل بەپێی نەخشەكەی خۆی دروست بكات، كۆمەڵێك مۆدێلی جووڵانەوەی بەكارهێنا، كە دواتر وەك جەبر رۆژئاوای سیاسیان ناچاركرد لەگەڵ واقیعدا مامەڵە بكەن. ئەم نوخبەیە چاوەڕوانی ئەوەی نەكرد كە بەریتانییەكان بێن و دەوڵەتیان بۆ دامەزرێنن، بەڵكو دەوڵەتیان دامەزراند و بەریتانییەكانیان ناچاركرد كە مامەڵەیان لەگەڵدا بكەن. ئەمە ئەو راستییەیە كە ئێمەی كورد نامانەوێت بیبینین. بە دیوێكی دیكەدا، پێمخۆشە راشكاوانە بڵێم: نوێنەرایەتییەكانی كورد لە دەرەوە، واتە لە رۆژئاوا بەگشتی و لە ئەوروپا بەتایبەتی، بارەگاكانیان زیاتر لە قاوەخانە دەكات تا ناوەندی دروستكردنی لۆبی گەورە بۆ كورد، فەرمانبەرەكانیان هێندەی خەمی مووچەی مانگانەیانە، نیو ئەوەندە خەمی كوردایەتی و كوردبوون و مۆبیلیزەكردنی كۆمەڵگە رۆژئاواییەكان بۆ بەرژەوەندی كوردیان نییە. نوێنەرایەتیەكان لێوانلێون لە كۆمەڵێك خەڵك كە لە رووی دیپلۆماسییەوە پەروەردە نەكراون، لە رووی كەلتوورەوە هەژاران، لە پەراوێزی ئەو كۆمەڵگەیانەدا دەژین كە كاریان لەسەر دەكەن، بەشێكی زۆریان زمان نازانن. بەشێكی گرنگیان، لە رێگای رێككەوتنی حزبییەوە هاتوون و ناتوانن رستەیەكی بەكەڵكی وەك «دارا دوو داری دی» بنووسن. ئەم نوێنەرایەتییانە، ئەوەندەی خەمی رێكخستنی ئاهەنگ و سەما و گۆرانی و دەعوەتكردنیان بۆ كۆمەڵێك كەسی سنووردار هەیە، نیو ئەوەندە خەمی كشان بە نێو نوخبە سیاسی، رۆشنبری، كۆمەڵایەتی، ئابووری، ئەكادیمییەكانیاندا نییە. بەڕاستی ئێمە چۆن دەتوانین گرەو لەسەر ئەم جەستە نەخۆشە بكەین بۆ مۆبیلیزەكردنی رای گشتی رۆژئاوا؟ بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە، یەكەم ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بێگومان لەم بوارەدا، بریتییە لە هێنانی بیلدۆزەرێك بۆ راماڵینی ئەم جەستە نەخۆشانە و گۆڕینی نوێنەرایەتییەكان لە پێگەی قاوەخانەوە بۆ پێگەی دەزگای تەعبئەكردن و گۆڕینی پێگەی فەرمانبەرەكان بۆ پێگەی كۆمەڵێك تێكۆشەر كە خەمی نیشتمانێكیان لەسەرشانە. گەرنا چۆن خەونێكی گەورەی ئاوا، بە منداڵە بچووكەكانی حزب جێبەجێ دەكرێت؟
* لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا هەموو سیاسەتێك لە هەلومەرجی ناوخۆییەوە دەست پێدەكات، ئەمەش واتە ئەگەر ئێمە بمانەوێت هەر بڕیارێك بدەین، یان هەر هەنگاوێك بگرینە بەر، پێویستە هەلومەرجی سیاسیی ناوخۆی كوردستان زەمینەیەكی لەباری بۆ ئەو بڕیارە، یان ئەو هەنگاوە هەڵگرتبێت و كۆدەنگی و یەكڕیزی لە نێوان خەڵكی كوردستان و كۆی لایەنە سیاسییەكانی كوردستان دروست بووبێت، بەداخەوە لە ئێستای واقیعی سیاسی ناوخۆیی كوردستاندا، هەلومەرجی سیاسی بەو ئاستە لەبار نییە كە بڵێن هیچ كێشەیەك لە نێوان لایەنە سیاسییەكاندا بوونی نییە، ئەمە فەرزی دەكات لەسەرمان كە هەنگاوی یەكەم بۆ هەر بڕیار و هەنگاوێك، رێكخستنەوەی نێوماڵی كورد بێت، ئایا چی بكەین بۆ ئەوەی زەمینەی سیاسیی ناوخۆی كوردستان بۆ بریارێكی چارەنووسسازی لەو جۆرە لەبار بكەین؟
- من پێموایە سەرەتای دروستی چیرۆكەكە لێرەوە دەستپێدەكات، نەك لە رای گشتی رۆژئاوا، یان وڵاتانی دراوسێوە. سێ ستراكتۆری گەورەی - ئابووری، سیاسی و سەربازی-، لە كوردستاندا هەیە، بەبێ دەستكاریكردنی سەرتاسەریان، بەبێ بیناكردنەوەیان، بەبێ دەرچوون لە داوەكانیان، دەوڵەتی كوردستانی تەنیا وەك خەونە جوانە بەدینەهاتووەكە دەمێنێتەوە. من لە توێژینەوەیەكمدا كە بەزمانی فەرەنسی بڵاوبووەتەوە، بەوردی باسم لە هەر یەكێك لەم سێ ستراكتۆرە كردووە و بە نێو تونێلە تاریكەكانیاندا گەڕاوم. ئێمە ستراكتۆرێكی ئابووریمانە هەیە كە نەوەدوپێنج لە سەدی لەسەر نەوت وەستاوە و هەر قەیرانێك، وەك ئێستا، كە رووی لە فرۆشتنی نەوت كرد، ئیتر نەك هەر حكومەت، بەڵكو تەواوی كۆمەڵگە ئیفلیج دەبێت. پاشان ئەم ستراكتۆرە ئابوورییە مرۆڤی كوردی لە هاووڵاتییەوە كردووە بە «بەرخۆر»ێك كە بۆ بیناكردنی خانووەكانی بە دوای ئەفریقییەكاندا دەگەڕێت، بۆ شێلانی پشتی بە دوای ئاسیاوییەكاندا دەگەڕێت، بۆ بەڕێوەبردنی ئۆتێلەكانی بە دوای لوبنانییەكاندا دەگەڕێت، تەنانەت بۆ راوێژكردنە سیاسییەكانیشی بە دوای ئەوروپیەكاندا دەگەڕێت. واتە هەموو شتێك ئیستیهلاك دەكات و خۆی تەنیا وەك بەرخۆر دەمێنێتەوە. ئەم ستراكتۆرە تووشی نەخۆشی شێرپەنجە بووە، دەبێت بەخێرایی نەشتەرگەری بۆ بكرێت، گەرنا شانسی ژیانی زۆر كورتە. پاشان ستراكتۆری سیاسی كوردی یەكێكە لە زۆنە هەرە تاریكەكانی دنیا؛ بەو مانایەی لە نێو كێڵگەی سیاسی كوردیدا، ئێمە سیستمێكی لاستیكیمان هەیە كە خاوەنی بنەما جێگیرەكان، نۆرمە جێگیرەكان، بەرژەوەندییە نیشتمانییە جێگیرەكان، و هێڵە سوورە جێگیرەكان نییە. لێرەوە، ئەوەی بۆ پارتی هێڵی سوورە، بەرژەوەندی نیشتمانییە، نۆرمی دەست لێنەدراوە، بنەمای هەتاهەتاییە، لای حزبەكانی دیكە دەكرێت هێڵی پەمەیی و بەرژەوەندی لۆكاڵی و نۆرمی دەستلێداراو و بنەمای كاتی بن. ئەم سیستمە لاستیكیە وادەكات كە كێڵگەی سیاسی كوردی هەمیشە وەك لاپەرەیەكی دڕاو، وەك ماڵێكی پڕ لە فەوزا، دەزگایەكی بێسەروبەر دەربكەوێت. بۆ نموونە كاتێك سەربەخۆیی كوردستان لای هێزێك دەبێت بە قودسی ئەقداس، لای هێزێكی دیكە دەبێت بە مانگایەك بۆ دۆشین و هیچی دیكە. دواتر ستراكتۆری سەربازی. ئێمەیەك كە لە بیست و پێنج ساڵی رابردوودا نەمانتوانیبێت هەموو هێزی پێشمەرگە لە چوارچێوەی سوپایەكی نیزامیدا رێكبخەین، ئیدی بەچی دەوڵەت دروست بكەین؟ لەكاتێكدا هەشتا و هەشت دەوڵەت كۆمەكی سەربازی ئێمە دەكەن، ئێمە تا ئێستاش نەمانتوانیوە وەك ستراكتۆرێكی سەربازی یەكگرتوو خۆمان لە بەرامبەر ئەم دەوڵەتانەدا مانیفێست بكەین. بێهودە نییە كە لە چەندین كۆنفرانسدا كە من بانگكراوم و بەشداریم كردووە، چەندین جار وشەی «میلیشیا» بە ئیجابی بۆ ناساندنی پێشمەرگە دووبارە بووەتەوە. هەموو ئەو هێزە چەكدارانەی كە لە دەرەوەی وەزارەتی پێشمەرگەن، بەبێ هیچ دوودڵییەك، لە زانستە سیاسییەكاندا پێیاندەوترێت: «میلیشیا»، لەبەر ئەوەی دەوڵەت سوپای هەیە، حزب میلیشیای هەیە. ئێستا دەبێت پارتی و یەكێتی خۆیان یەكلایی بكەنەوە لەوەی حكومەتی هەرێم و سوپایەكی شەرعییان دەوێت، یان حزب و میلیشیا؟ بوونی یەك پێشمەرگەی حیزب یەكسانە بە بوونی یەك میلیشیا. جا ئیتر با چێ گیڤارا-ش بێت. ئەگەر بڕیار بێت ئێمە بەرەو بیناكردنی دەوڵەت بڕۆین، با لەم ستراكتۆرانەوە دەستپێبكەین، ئەگەرنا شانسی شكست لە هەموو شانسەكانی دیكە بەهێزترن.
* دوایین پرسیارمان، رای تۆیە لەسەر ئایندە، ئایا وەك رۆشنبیرێك داهاتووی كوردستان چۆن دەبینیت، جیا لەوەی كە بە رەشبنینی، یان بە گەشبینی رای خۆت دەردەبڕیت، بەڵام ئەو هۆكارانە چین كە ئەم تێڕوانینەت لەسەر بونیاد ناوە؟
ئایندەی كوردستان پەیوەستە بە چۆنیەتی مامەڵەكردنی ئێمە لەگەڵ پێوەندییەكی هێز لەسەر ئاستی ناوخۆ و ناوچەیی و جیهانی. بەشداری هەر یەكێك لەم سێ ئاستە لە جووڵانەوەكانی ئێمەدا و بەشداری ئێمە لە جووڵانەوەكانی هەر یەكێك لەم سێ ئاستەدا دەستنیشانی داهاتووی كوردستان دەكات. داهاتووی ئێمە مەتەڵێك نییە تا هەڵبهێنرێت، ونبوویەك نییە تا بدۆزرێتەوە، خێرێك نییە تا ببەخشرێت؛ بەڵكو پرۆسێسێكە لە بیناكردندا. چۆنیەتی چوونە نێو ئەم پرۆسێسە، چۆنیەتی جووڵاندنی، چۆنیەتی وەگەڕخستنی سەرمایە رەمزیەكانمان لەنێو ئەم پرۆسێسەدا، دەستنشانی داهاتوومان دەكات. ئێمە لە بەردەم داهاتوویەكدا نین، ئێمە لەبەردەم زیاتر لە داهاتوویەكداین. هەموو ئەو رەگەزانەی ئاماژەمان پێدان، پێكەوە ئێمە دەخەنە بەردەم یەكێك لە كۆی ئەو داهاتووانە.