جێری پوبانتز بڕوانامەی دكتۆرای لە زانستی سیاسی لە زانكۆی دیوك بەدەستهێناوە و ئێستاش لە هەمان بواردا وانەبێژە لە زانكۆی نۆرس كارۆلاینا، خاوەنی چەندین كتێبە، وەك «شیكردنەوەیەكی فەلسەفیانە بۆ ئاشتیپارێزی و بنیادنانی نەتەوە». گوڵان لە دیمانەیەكدا چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد كە پەیوەست بوون بە رەوشی ناسەقامگیری و ئاڵۆزی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و هەوڵی ئێران بۆ برەودان بە هەژموونی خۆی لە ناوچەكە و پێگەی كورد لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژ بە داعش، كە بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

* ئەو بارە ئاڵۆزەی ئێستا رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێدا تێدەپەڕێت، زۆر لەو بارودۆخە خراپترە كە مەغۆلەكان لە سەدەی 13ی زایینی بەسەریاندا هێناون، لە عێراقەوە تا دەگاتە باكووری ئەفریقیا شەڕێكی گەورەی ناوخۆیی بوونی هەیە، لە میسر بارودۆخێكی ئاڵۆز هەیە، سەقامگیری دەوڵەتانی كەنداو و لە بەردەم هەڕەشەدایە، ئایا ئەگەر كۆدەنگییەكی نێودەوڵەتی لە لایەن ئەمەریكا و گەورە هێزەكانی دیكەی ئەنجومەنی ئاسایش نەیەتەئاراوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، چارەنووسی ئەم ناوچەیە بۆ كوێ دەچێت؟

- كێنێس پۆڵاك هاوەڵی ئەمەریكیم بەم دواییە ئەو قسەیەی كرد كە ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەتان پێداوە، ئەویش رایگەیاند ئەم دۆخەی ئێستا خراپترین ساتەوەختە كە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی پێیدا تێدەپەڕێت لە دوای داگیركاری مەنگۆلیەكانەوە لە سەدەی 13ەدا. پێموایە ئەمە رەنگە زیادەڕەوی تێدا نەبێت كە بڵێین لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی یەكەمی جیهانییەوە هێندەی ئێستا بارودۆخی ناسەقامگیرمان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەدی نەكردووە، هەروەها لە هەندێ رووەوە ئەو قەیرانەی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرهەمی ئەو بڕیارانەیە كە لە سەروەختی كۆتاییهاتنی جەنگی یەكەمی جیهانیدا لە ساڵی 1919 و لە لایەن هێزە مەزنە دەرەكییەكانەوە دەركران و پەیوەست بوون بەو دەوڵەتانەی كە جێی ئمیپراتۆریەتی عوسمانی كۆنیان دەگرتەوە. لە هەندێ رووەوە هێشتا ئێمە هەست بە كاریگەرییەكانی ئەو بڕیارانە دەكەین كە زۆربەیان خراپ داڕێژدرابوون. بە دڵنیاییەوە، لە سەدەی دواییدا ئەوەی بە دوادا هات حوكمڕانی خراپ و سەرهەڵدانی گروپە توندوتیژەكان بوو كە هەڵگری ئایدیۆلۆژیای رادیكاڵی بوون، لەگەڵ دابەشبوونە مێژوییە قووڵەكان لە نێو كۆمەڵگە تەقلیدییەكانی ناوچەكەدا. ئەوە روونە كە ئەوەی لە ناوچەكەدا روودەدات، كاریگەری هەیە لەسەر نەك هەر گەلان و حكومەتەكانی، بەڵكو لەسەر ئەمەریكا و هێزە دەرەكییەكانی دیكەش. رووداوەكانی ئێستای سووریا بەڵگەن لەسەر ئەمە. من هەوڵەكانی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا- جۆن كیری- بەرز دەنرخێنم بۆ دۆزینەوەی زەمینەیەكی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی رووسیادا، بۆ كاركردن لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا لە بارەی رێككەوتنە ناوكییەكە لەگەڵ ئێراندا، هەروەها بۆ دروستكردنەوەی حكومەتێكی پتر یەكگرتوو لە عێراقدا. هێزە مەزنەكانیش دەتوانن رۆڵ ببینن لە چارەسەركردنی قەیرانەكانی ئێستادا. هەرچۆنێك بێت، ئەو كێشانەی ئێستا هەموو رۆژێك سەرهەڵدەدەن، ئەگەری جەنگێكی ناوچەیی بەربڵاوتر دروست دەكات، كە من لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا لەم بارەیەوە هۆشداریم داوە. سەرەتا و پێش هەموو شتێك ئەگەری خۆلادان لەم چەشنە شەڕەش لە دەستی دەوڵەتان و گەلانی ناوچەكەدایە. هێزە دەرەكییەكانیش بەرژەوەندییان هەیە، بەڵام ناتوانن و نابێت لە بری حكومەتەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەوڵی چارەسەركردنی كێشەكان بدەن. من پشتیوانی لە قسەكەی كاپلان ناكەم كە پێویستە پشتیوانی لە دەستێوەردانی سەربازی ئەمەریكی زیاتر لە عێراق و سووریادا بكرێ. بەڵكو دەبێت ئێمە بە هاوكاری سەربازی گەورە پشتیوانی لە هاوپەیمانە ناوچەییەكانمان بكەین لە نێویاندا كوردستانی عێراق، هەروەها بە گرتنەبەری دیپلۆماسیەتێكی ناوچەیی و جیهانی بەهێز و بەشداری بە نەتەوە یەكگرتووەكان بكەین لە نێویاندا ئەنجومەنی ئاسایش لە دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ناكۆكییەكانی سووریا و عێراق و یەمەن و لیبیا.


* زۆر لە چاودێران سەرهەڵدانی تیرۆریستانی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی بە كاردانەوەی حوكمڕانیی فەشەلی عەلەوی و دیمەشق و شیعەگەرای بەغدا دەزانن، ئێرانیش لە روانگەی مەدی شیعەگەراییەوە بە تەواوەتی پشتگیری بەغدا و دیمەشق دەكات و هێزی سەربازیشی لە سووریا و عێراق هەیە. ئایا تا چەند تێوەگلانی ئێران لە سووریا و عێراق، هۆكاری سەرەكی بووە بۆ سەرهەڵدانی داعش و راگەیاندنی خەلافەتی ئیسلامی؟


- چوار دەیە دیكتاتۆریەتی حوكمڕانی عەلەوی لە سووریا هەلومەرج و دۆخێكیان خوڵقاند كە ببێتە هۆی سەرهەڵدانی داعش لە سووریا، هەروەها حوكمڕانی چەواشەی حكومەتەكەی بەغدا هۆكار بوو بۆ سەرهەڵدانی داعش لە عێراقدا. لە كاتێكدا بە دڵنیاییەوە ئێران هەوڵی پارێزگاری لە دەستڕۆیشتوویی خۆی، یان پەرە بە دەستڕۆیشتوویی خۆی دەدات لەم دوو دەوڵەتەدا لە رێگەی پێوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتەكانی سووریا و عێراق، بەڵام ئەوە ئێران نەبوو كە داعشی بەرهەم هێنا، بەڵكو رژێمی بەشار ئەسەد و حوكمڕانی خراپی بەغدا بوو كە داعشی بەرهەمهێنا . بەدڵنیاییەوە دەبێت ئێران بەشێك بێت لە هەر چارەسەرێكی ئیقلیمی كە ببێتە هۆی لە ناوبردنی داعش لە ناوچەكەدا. ئێران هێزێكی ئیقلیمی گەورەیە. بەو پێیە هەر ستراتیژیەتێك بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێكی هاوبەش كە ئێران نادیدە بگرێت، ئەوا ئەگەری شكستهێنانی لێدەكرێت. لە حاڵەتی سووریادا، دەبێت دیپلۆماسیەتی جیهانی و ناوچەیی فشار بخەنە سەر ئێران بۆ كۆتاییهێنان بە پشتیوانییەكانی بۆ حكومەتەكەی ئەسەد. لە سەروەختی رێككەوتنە ئەتۆمییەكەدا، ئەوا درفەتێك هاتۆتەپێش بۆ ئەنجامدانی ئەو كارە، بەتایبەتی لە رێی هەوڵە دیپلۆماسییەكانی نێردەی نەتەوە یەكگرتووەكان، باڵیۆز میستورا-وە. ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایش بڕیارێكی هاوبەشی رووسی و ئەمەریكی تەبەنی دەكات كە پشتیوانی لە ئاگربەست لە سووریا دەكات، لەگەڵ هەوڵدان بۆ گەیشتن بە رێككەوتنێك لە رێی پرۆسەیەكی دیپلۆماسییەوە كە لە جنێف بەڕێوەبچێت. پێویستە ئێران ببێتە بەشێك لێی و پشتیوانی ئەم پرۆسەیە بكات.


* ئێستا ئێران بۆ ئەوەی وەك هێزێكی ئیقلیمی و سەرەكی خۆی وێنا بكات، لە كۆمەڵێك بەرەی جیاوازەوە شاڵاوێكی گەورەی شەڕی بەوەكالەتی دژی زۆربەی وڵاتانی ناوچەكە راگەیاندووە، بۆ نموونە، ئێستا لە سووریا و عێراق نفووزێكی یەكجار گەورەی هەیە و لە باشووری لوبنان حزبوڵا، لە فەلەستین حەماس، لە یەمەن حوسییەكان، لە دژی توركیاش بە تەواوەتی پشتگیری پەكەكە دەكات. ئایا چۆن سنوورێك بۆ ئەم بەرە فراوانەی شەڕی بەوەكالەتی ئێران دادەنرێت؟


- پێموایە شیكردنەوەی ئێوە بۆ رۆڵی ئێران لە جێی خۆیدایە. هەروەها من ئەوە لەبەرچاو دەگرم كە دەبێت دانپێدانان بە بەرژەوەندییە شەرعییەكانی ئێران وەك هێزێكی ناوچەیی بەشێك بێت لە هەر هەوڵێك بۆ قەناعەتپێكردنی ئێران بۆ ببینی رۆڵێكی بنیادنەر لە ناوچەكەدا. رێككەوتننامە ناوكییەكە یەكەم هەنگاوی باشە. پێویستە ئێران بەشداری پێبكرێت لە هەر گفتوگۆیەكی هەرێمایەتی كە بۆ چارەسەركردنی شەڕی ناوخۆیی لە سووریا، یان لە یەمەن ئەنجام دەدرێت، دەبێت لە كۆتاییدا شەڕەكە لە رێی دیپلۆماسییەوە یەكلابكرێتەوە، بەڵام بۆ ئەوەی هەموو لایەك بێنەسەر مێزی گفتوگۆ، ئەوا رەنگە پێویست بێت دەوڵەتانی دیكە، وەك میسر پشتیوانی خۆیان زیاد بكەن بۆ هەوڵەكانی سعودیە لە دژی هێزە حوسیەكان. بە دڵنیاییەوە، دەبێت لە كۆتاییدا حوسییەكان ببنە بەشێك لە چارەسەرێكی دیموكراتییانەی دادپەروەرانە. لە هەردوو حاڵەتی لوبنان و فەلەستیندا، ئێران كاراكتەرێكی لاوەكییە. پێویستە هەوڵی نوێ بخرێتەوەگەڕ بۆ هێنانەدی ئاشتی و كۆتاییهێنان بە ناكۆكی فەلەستین-ئیسرائیل، هەروەها بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی لوبنان (كە بوونی ئاوارە سوورییەكان لەو وڵاتەدا ئەوەندەی دیكە كێشەكانی ئاڵۆز كردووە. هەر كاتێك كێشە سیاسییەكان لەو دوو سیاقەدا چارەسەركران، ئەوا دەستڕۆیشتوویی ئێران دادەكشێت.
* سەبارەت بە پێوەندییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێران لەگەڵ دەرەوە، بۆچوونێك هەیە، ئێران بە دوو جۆر مامەڵە لەگەڵ جیهانی دەرەوە دەكات، لە لایەك وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەری مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتەكان دەكات، لە لایەكی دیكەوە لەسەر بنەمای شیعەكاری و پێكەوەگرێدانەوەی شیعە، مامەڵەی راستەخۆی لەگەڵ هەموو حزب و رێكخراوە و چالاكوانەكانی شیعە گرێدەدات و هاوكاری چەك و لۆجیستییان پێشكەش دەكات، ئەمەش مانای وایە ئێران خۆی بڕیار دەدات كەی وەك دەوڵەت مامەڵە دەكات و كەی وەك مەرجەعێكی شیعە لە جیهاندا، ئایا چۆن سیستمی جیهانی رێگەدەدات دەوڵەتی ئێران سەروەری دەوڵەتانی دیكە پێشێل بكات؟


- ئەو دیاردەیەی ئێوە وەسفی دەكەن، شتێكی نوێ نییە لە جیهانی سیاسەتدا. زۆرێك لە دەوڵەتان لە رۆژگاری هاوچەرخدان بە چەندین پاساو، كە پاساوی ئایینی یەكێكیان بووە، دەستێوەردانیان كردووە لە سیاسەتی ناوخۆیی دەوڵەتانی دیكەدا. ئەوەی مایەی نیگەرانییە لەم رەفتارەی دەوڵەتدا لە ناوچەكەدا و لەم ساتەوەختەدا ئەوەیە كە دەبێتە هۆی برەودان بە تەوژمێك بەرەو جەنگێكی ناوچەیی گەورەتر لەسەر بنەمای تایفەگەری. لە ساڵی 2003وە عێراق بۆتە قوربانییەكی بەدبەختی ئەم جۆرە دەستێوەردانە، دەرئەنجامەكەش نەك هەر تەنیا ناسەقامگیربوونی عێراقی لێكەوتۆتەوە، بەڵكو تەواوی ناوچەكەش ناسەقامگیر بووە. لەبەر ئەوە ئەركە راستەقینەكە دەكرێ بە دوو خاڵ دیاری بكەین، یەكەم: گەڕانەوەی سەقامگیری بۆ عێراق لە سەر بنەمای مەرجگەلێك كە سەرجەم گروپەكانی قبووڵی بكەن، دووەم: چارەسەری بارگرژییە گەورەكانی دیكە لە ناوچەكەدا بكەن. ئەو كاتە مەیلی هەر دەوڵەتێكی دەرەكی بۆ دەستێوەردان لە كاروبارە ناوخۆییەكاندا كەم دەبێتەوە.


* ئێستا هەموو چاودێرانی سیاسی باس لە قۆناخی دوای كۆتاییهاتنی داعش دەكەن، ئاشكرایە كۆتاییهاتنی داعش واتە بەهێزبوونی ئێران و هاوپەیمانەكانی، واتە گۆڕینەوەی دەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی داعش، بە مۆدێلی كۆماری ئیسلامی ئێرانی شیعە، ئایا ئەو مەترسییەی دەوڵەتی ئیسلامی سوننە لە رێگەی داعشەوە دروستی كرد، دەوڵەتی ئیسلامی شیعە بە پشتگیری ئێران هەمان مەترسی دروست ناكاتەوە؟
- لە ناوبردنی داعش، ئەگەر هاوشان بێت بە جێگرتنەوەی رژێمەكەی ئەسەد لە سووریا، ئیدی پێش لە ناوبردنی داعش بێت، یان دواتر، ئەوا ئەگەری ئەوە ناهێنێتەئاراوە كە كۆمارێكی شیعە لە ناوچەكەدا دروست بكات. لە بەرژەوەندی ئێران نییە هەوڵی بەرفراوانكردنی سیستمە سیاسیەكەی بدات لە باكووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە دوای داعشەوە كێشەی بەپەلەتر هەیە كە پێویستە چارەسەریان بكەین، ئەو بۆشاییەی لە سووریا دروست دەبێت پێویستە لە رووی سیاسییەوە پڕ بكرێتەوە، هەروەها هێنانەئارای حكومەتێكی سەقامگیر و قبووڵكراو لەسەر ئاستی ناوخۆیی لە بەغدا، بەرگرتن بە تەشەنەسەندنی ئەلقاعیدە و گروپەكانی داعش بۆ ناوچەكانی دیكەی وەك لیبیا، پێداویستییەكانی پەرەپێدانی ئابووری لە ناوچەكە و بەرەنگاربوونەوەی پەیامە ئایدیۆلۆژییەكەی توندڕەوەكاند جێی بایەخن.


* رۆژئاوا رێككەوتنی لەگەڵ ئێران كردووە و سزاكانی لەسەر لابردووە، ئایا تا چەند ئەم رێككەوتنە، هێندەی دیكە هەژموون و باڵادەستیی ئێران لەسەر هاوپەیمانەكانی ئەمەریكا لە ناوچەكە زیاتر دەكات؟
- هەروەك ئاماژەم پێكرد، من باوەڕم وایە رێككەوتنە ئەتۆمییەكە یەكەم هەنگاوی باشە كە پاڵنەرێك بۆ ئێران دەڕەخسێنێت بۆ ئەوەی بە رەوتێكی میانڕەو لە سیاسەتی دەرەوەیدا رەفتار بكات. هاوپەیمانەكانی سەرۆك رۆحانی لە نێو سیاسەتی ئێراندا بە روونی داوای ئەمە دەكەن. ئەو بڕگانەی باس لە گەڕانەوە بۆ سەپاندنی سزاكان دەكەن، ئامرازێكی بەسوودن بۆ ئەوەی كارێك بكەن ئێران بە ئاڕاستەی راست و دروستدا هەنگاو هەڵبگرێت. ئێران زۆر شتی هەیە لە دەستی بدات، ئەگەر هاتوو ناپەرسیارانە رەفتاری كرد لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.


* لەبەر ئەوەی رووسیا هاتۆتە كێشەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بە راشكاوی پشتگیری ئێران دەكات و داوای هاوپەیمانی نێوان مۆسكۆ و تاران و بەغدا و دیمەشق دەكات، ئەوا دەوڵەتانی عەرەبی سوننە بە سەرۆكایەتی سعودیە بێدەنگ نابن و وەك دەبینین هاوپەیمانییان راگەیاندووە، لەم حاڵەتەشدا رۆژئاوا و ئەمەریكا ناچار دەبن پشتی هاوپەیمانەكانی خۆیان بگرن، ئایا تا چەند لە نێوان بەرەی سعودیە و دەوڵەتانی ئیسلامی لە بەرامبەر رووسیا و عێراق و سووریا، شەڕێكی رانەگەیەندراوی جیهانی دروست دەبێت؟


- ئێوە لە شیكردنەوەكەتاندا راستتان پێكاوە، ئەمەش تەواو گونجاوە لەگەڵ نیگەرانییەكەی مندا لەبارەی ئەگەرە هەڵكشاوەكانی جەنگێكی ناوچەیی. حاڵی حازر جەنگێكی سارد لەبارەی هەندێ پرسەوە لە نێوان رووسیا و ئەمەریكا دروست بووە. بەڵام لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رووسیا ناتوانێت لە دژی ئەمەریكا و هاوپەیمانەكانی براوەی شەڕێكی گەرم بێت. بەو پێیە، لە كۆتاییدا مۆسكۆ دەبێت بگاتە رێككەوتنێك لەگەڵ دەوڵەتە سوننەكان و هاوپەیمانەكانیان لە رۆژئاوا. سووریا دەستپێكێكی باش دەبێت لەم رووەوە.


* لە ناو ئەم پرۆسە ئاڵۆزەدا هەرێمی كوردستان كە هەتا ئێستا بەشێكە لە عێراق خۆی بە هاوپەیمانی دژەتیرۆری نێودەوڵەتی دەزانێت و پارێزگاری لە بەهاكانی مرۆڤایەتی و رۆژئاوا دەكات، بەڵام تا ئێستا ئەم هەرێمە كە تەنیا هێزە لە سەر زەوی تیرۆریستانی داعشی تێكشكاندووە، كەوتووەتە ژێر گوشاری ئێران و هاوپەیمانەكانی، ئایا تا چەند گرنگە پشتگیری هەرێمی كوردستان بكرێت لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی تیرۆر بۆ ئەوەی داعش كۆتایی بێت؟


- هێزە كوردییەكان سەلماندیان كە ئەگەر بیتۆ ئیرادەیەكی سیاسی هەبێ لە ناوچەكەدا، ئەوا دەكرێت داعش تێكبشكێندرێت. پێدەچێت ئەو ئیرادە سیاسییە بێتەئاراوە. ستراتیژیەتی سەرۆك ئۆباما بریتی بووە لە هەوڵدان بۆ پشتیوانیكردنی وەڵامێكی هەرێمایەتی یەكگرتوو لە دژی داعش. ئەمەش كارێكی راست و دروستە. مەسەلەی سەرەكی بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا داعش تێكبشكێندرێت لە سووریا بریتییە لە پابەندبونی پێویستی توركیا، تەنانەت لەگەڵ ئەگەری ئامادەبوونی سەربازی ئەو وڵاتەش. بەڵام ئەمە دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی ناكۆكییەكی مەترسیدار و درێژخایەن لە نێوان توركیا و كورددا. چارەسەرێكی درێژخایەن كە ببێتە هۆی تێكشكاندنی داعش نەك هەر تەنیا پێویستی بە بەلەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییە شەرعییەكانی توركیا هەیە، بەڵكو دەبێت رەچاوی بانگەشە شەرعییەكانی كوردی سووریا و عێراقیش بكات. لە ئێستادا، دەبێت ئەمەریكا ئەوەندەی پێویستە هاوكاری كورد بكات بۆ بەردەوامیدان بە شەڕی دژ بە داعش.