دابەزینی نرخی نەوت بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو لەپڕ بۆ خوار 30 دۆلار قەیرانێكی راستەقینەی بۆ هەموو ئەو وڵاتانە درووست كردووە كە بە رێژەیەكی بەرز لە بودجەی ساڵانەیاندا پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن، عێراقیش یەكێكە لەو دەوڵەتانەی بە رێژەی 90-95% پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت و هەرێمی كوردستانیش كە هەتا ئێستا بەپێی دەستوور و سیستمی ئابووریی عێراق، بەشێكە لەو وڵاتە و لەو سیستمە ئابوورییە دووچاری هەمان قەیران بۆتەوە، لە ئێستاشدا حكومەتی هەرێمی كوردستان دەستی كردووە بە جێبەجێكردنی بەرنامەی چاكسازی بۆ ئەوەی ئەو قەیرانە تێپەڕێنێت، بەڵام دیارە هەنگاوەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەبەر ئەوەی تا ئێستا بەشێكە لە عێراق سنووردان و ناتوانێت هەموو رێگەیەك بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە بگرێتەبەر. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم كێشەیە ئەم دیمانە تایبەتەمان لەگەڵ محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان سازكرد. محەمەد رەئوف جیا لەوەی سیاسەتمەدارێكی دیاری كوردستانە و پێشتر وەزیری بازرگانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بووە، یەكێكە لەو كەسانەش بایەخێكی زۆر بە ئابووری و كەرتی نەوت دەدات و بەشداری چەندین كۆڕ و كۆبوونەوەی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی كردووە، لەم دیمانەیەشدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتەئاخاوتن.

محەمەد رەئوف سەرۆكی ئەنجومەنی سەركردایەتی یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان بۆ گوڵان:بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە ئابوورییە دەبێت خۆمان لە ئینتیمای حزبی دابماڵین و ئینتیمای گەل و نیشتمان پێكەوە كۆمان بكاتەوە



* بەهۆی داشكانی نرخی نەوت بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو، هەموو ئەو وڵاتانەی كە هەناردەی نەوت دەكەن و لە داهاتی ناوخۆیاندا پشت بە نەوت دەبەستن، دوچاری قەیرانێكی گەورەی دارایی بوونەتەوە، دیارە هەرێمی كوردستانیش بۆتە بەشێك لەو كێشەیە، ئێوە چۆن سەیری ئەم داكشانە چاوەڕواننەكراوەی نرخی نەوت دەكەن؟
- دابەزینی نرخی نەوت بەم شێوە چاوەڕواننەكراوە بە شێوەیەكی سەرەكی بۆ ئەو وڵاتانەی نەوت هەناردە دەكەن و بە رێژەی 20% -%30 زیاتر پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن بۆ دابینكردنی بودجەكانیان، بۆتە قەیران و كێشەیەكی گەورە، بەڵام ئەم حاڵەتی دابەزینی نرخی نەوتە جاری یەكەم نییە و ئەگەر سەیر بكەین لە ماوەی 60-70 ساڵی رابردوودا ئەمە چوارەمین جارە نرخی نەوت بەو شێوە چاوەڕواننەكراوە دادەبەزێت، هەموو جارێكیش بۆ هەندێك وڵات قەیرانی گەورەی درووست كردووە و بۆ هەندێكیش ئاسایی بووە، دیارە ئەو هۆكارانەی كە دەبنە هۆی درووستكردنی ئەم قەیرانە، لەوەوە سەرچاوە دەگرێت، كە لە وڵاتانی خاوەن نەوت بەتایبەتی ئەوانەی بە رێژەیەكی بەرز پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن، لەكاتی هەڵكشانی نرخی نەوت، یان سەرچاوە سرووشتییەكان، ئابوورییەكەیان جۆرێك لە بازدانی ئابووری (طفرة اقتصادیة) بە خۆیانەوە دەبینین، بە بەراورد بە وڵاتانی دیكە كە گەشەیەكی ئابووری ئاسایی و تەندرووست دەكەن وەك وڵاتانی پیشەسازی، ئەم بازدانە ئابوورییە لە كاتێكدا روودەدات كە نرخی سەرچاوە سرووشتییەكان لە بەرزبوونەوەدا بێت، لەم حاڵەتەدا بانكەكان پڕ دەبن لە پارە، خەڵكیش گوزەرانی باش دەبێت، وڵات پڕدەبێت لە دوایین مۆدێلی ئۆتۆمبیلی گرانبەها، بەڵام كە نرخی نەوت دابەزی، ئەوا ئەگەر باری ئابوورییان نەشبێتەوە بە سفر، ئەوا لە سفر نزیك دەبێتەوە. لە مێژووی ئابووریدا ئیسپانیا یەكەمین وڵاتە كە بەهۆی دابەزینی نرخی زێڕەوە دووچاری قەیران بۆتەوە، ئێستاش ئەو وڵاتانەی كە بە رێژەیەكی بەرز پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن لەگەڵ ئەم دابەزینە دووچاری قەیرانی ئابووری بوونەتەوە، لەبەرامبەردا دەوڵەتانی پیشەسازی كە رێژەی گەشەكردنی ئابوورییان لە نێوان 0.5% - 2-3%، ئەوا لەبەر ئەوەی ئەم جۆرە گەشەكردنە ئاسایی و تەندرووستە وەك دەوڵەتانی ئەوروپای دوای شەڕی دووەمی جیهانی لە بەر ئەوەی خاوەنی ژێرخانێكی پیشەسازی تۆكمە بوون، ئەوا كە دووچاری قەیرانی ئابووریش دەبن، دەتوانن بە ماوەیەكی كەم هەڵبستنەوە، بۆیە ئەو وڵاتانەی كە لە سیستمە ئابوورییەكەیدا بایەخی تەواو بە مرۆڤ و توانای مرۆڤ و ئەقڵی مرۆڤ دەدات و لە بەرەنجامی داهێنەكانی ئەقڵی مرۆڤەوە سێكتەرەكانی پیشەسازی و بارزگانی و كشتوكاڵ پێكەوە گەشەی ئابووری درووست دەكەن، ئەوا ئەم گەشە ئابوورییە لەبەر ئەوەی لەسەر بنەمایەكی درووست دامەزراوە، ئەوا ئەگەر دووچاری قەیرانیش بێتەوە، بە ئاسانی ناكەوێت، یان ئەگەر دووچاری قەیرانیش بێت، دەتوانێت بە خێرایی هەڵبستێتەوە و قەیرانەكە تێپەڕێنێت، هەربۆیە داكشانی نرخی نەوت لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو، وایكرد بەشێكی زۆری دەوڵەتانی هەناردەكەری نەوت چاو بە ئابووری خۆیاندا بخشێننەوە و بە رێژەیەكی بەرز پشت بە داهاتی نەوت نەبەستن و بڕیاریان دا ریژەكە لە 90% دابەزێنن بۆ نزیكەی 50-40 %، هەر بۆ نموونە ئێستا كۆی دەوڵەتانی كەنداو بە شێوەیەكی گشتی بە رێژەی 49% پشت بە داهاتی نەوت دەبەستن، ئەم ریژەیە لە وڵاتێكی كەنداوەوە بۆ یەكێكی دیكە دەگۆڕێت، بەڵام وڵاتێكی وەك فەنزویلا پێشتر پەندی لە دابەزاندنی نرخی نەوت وەرنەگرت، بۆیە لە كاتی دووبارە بوونەوەی قەیرانی دابەزینی نرخی نەوت بووە هۆكاری ئەوەی 4 حكومەت لەسەر یەك بگۆڕن، بەڵام ئێستا فەنزویلاش هەنگاوی هەڵگرتووە و ئاستی پشت بەستنی بە داهاتی نەوت كەم كردۆتەوە.
* ئەگەر لەسەر ئەم قسانە ئەو پرسیارە بكەین، ئایا چۆن ئەم بارودۆخە چارەسەر دەكرێت و گۆڕانكاری بەسەردا دێت؟
- كاتێك باس لە چارەسەر دەكەین، دەبێت بزانین ئەم وەرچەرخانە پێوەندیی بە كەلتوور و مەعریفەوە هەیە، كەواتە هەنگاوی یەكەم ئەوەیە كەلتووری بیركردنەوەی خۆمان بگۆڕین و پشت بە ئیرادە و توانای مرۆڤ ببەستین و تواناكانی مرۆڤەكان بخەینە كار. یەكێك لە خراپترین ئاكامە نەرێنییەكانی پشت بەستن بە داهاتی نەوت ئەوەیە وەهمێك درووست دەكات، پێی دەگوترێت وەهەمی ئابووری، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەم وەهمە تاكەی بەردەوام دەبێت؟ بێگومان تا ئەو كاتەی سەرچاوەی داهاتەكە دوچاری قەیران دەبێت. پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا لەم قۆناخەدا چارەسەر هەیە؟ بیگومان چارەسەر هەیە، چونكە وەك دەڵێن شتێك نییە لە ژێر چەتری ئەم كەونەدا مەحاڵ بێت، تەنیا شتێك دەبێتە مەحاڵ كە ئیرادەی مرۆڤ لاواز بێت، بۆیە لەم حاڵەتەدا كە ئیرادە لاواز بوو، ئەگەر كێشەكە بچووكیش بێت، ئەوا چارەسەرەكەی هەردەبێتە مەحاڵ، بەڵام ئەگەر ئیرادەمان بە هێز بوو، ئەوا كێشەكە چەند گەورەش بێت، چارەسەرەكەی ئاسان دەبێت.
* ئەگەر لێرەوە باسی هەرێمی كوردستان بكەین، بەو سیفەتەی كە دەوڵەتێكی سەربەخۆ نییە و بەشێكە لەعێراق، ئایا چۆن لە كوردستان دەتوانین هەنگاو بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە هەڵبگرین؟ ئایا تاچەند بەغدا ئاستەنگە بۆ ئەو چارەسەرە؟
- بەپێی دەستوور و سیستمی ئابووری ئێمە وەك هەرێمی كوردستان هەتا ئێستاش بەشێكین لە عێراق، راستە لە دەستووری عێراقدا نووسراوە، عێراقی نوێ لە سەر بنەمای ئابووریی نوێ پەرە بە ئابووری خۆی دەدات، بەڵام زاراوەی ئابووریی نوێ لە فەرهەنگی ئابووریدا مانایەكی نییە، بەڵام با بڵێن لەبەر هەر هۆیەك بووە نەیانویستووە بنووسن لەسەر بنەمای ئابووری سەرمایەداری، یان ئابووری بازاڕ پەرە بە ئابووری عێراق دەدەین، بە هەرحاڵ با وای دابنێن مەبەستیان ئابووری بازاڕە، دیارە پێش رووخانی رژێم لە 2003 بە دوو ساڵ كۆنگرە بۆ ئابووری عێراقی نوێ لە هەولێر لەلایەن ئامۆژگای عێراق بۆ دیموكراتی و رۆشنبیری ئەنجام درا، یەكێك لە پڕۆژەكانیشی دووبارە بونیادنانەوەی هەیكەلی ئابووری عێراق بوو، كاتی خۆی ئێمەش بەشداریمان تێداكردووە، ئەم پڕۆژەیە لەلایەن د.شێرزاد نەجاڕ پێشكەش كرا و هەموو رەهەندەكانی هەیكەلەی نوێی عێراقی داهاتووی تێدا خرایەڕوو، راستە لە ناو دەستووری عێراقدا بە كۆمەڵێك ماددە ئاماژەی پێكراوە، بەڵام ئەم ماددە دەستوورییانە بە یاسا رێك نەخراون، یان ئەگەر یاساشیان بۆ دەرچووبێت كاری پێنەكراوە، كەواتە ئێستا هەرێمی كوردستان بەشێكە لە وڵاتێك كە خاوەنی سیستمێكی ئابووری نییە كە بە شێوەیەكی یاسایی كاری پێ بكرێت. پرسیار ئەوەیە هۆكاری ئەمە چییە؟ بێگومان هۆكاری ئەمە ئەوەیە بەرپرسانی عێراقی لە بەغدا، ئەوانەی دەسەڵاتدار بوون، بە هیچ شێوەیەك ئەولەوییەتیان پەرەپێدانی عێراق نەبووە، بەڵكو ئەولەوییەتیان ئەوە بووە چۆن چنگ بە سەر هەموو عێراقدا بگرن بە سوننە و كوردیشەوە. لەبەرامبەردا ئەولەوییەتی عەرەبی سوننە ئەوە بووە شكۆی رابردووی بگێڕێتەوە و نەكەوێتە ژێر هەژموونی دەسەڵاتی شیعەوە، كوردیش بە شێوەیەكی جددی خۆی پابەند كردووە بە فیدڕاڵیزمەوە، بۆ ئەمەش پشتی بە دەستووری عێراق بەستووە، لە دەستووری عێراقدا لە بواری ئابووریدا دەسەڵاتەكان دابەشكراون بۆ سێ بەش كە بریتین لە: (دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی، دەسەڵاتە هاوبەشەكانی نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەكان، دەسەڵاتی هەرێمەكان)، ئەم سێ دەسەڵاتە چۆن فاكتەرن بۆ ئابوورییەكی بەهێز لە عێراقدا، لە هەمانكاتدا ژینگەیەكی مینڕێژكراویش بۆ ئەو عێراقە درووست دەكات. پرسیار ئەوەیە چۆن ئەم فاكتەرانە عێراق مینڕێژ دەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە بەندە بە نییەت و ئیرادە بۆ خوێندنەوەی ئەو خاڵانە و چۆنیەتی تەفسیركردن و جێبەجێكردنیانەوە، لەبەر ئەوەی بە بێ رەچاوكردنی ئەولەوییەتی سیاسی و ئابووری داڕێژراون، هەر بۆ نموونە كاتێك باس لە دەسەڵاتە حەسرییەكانی حكومەتی فیدڕاڵی دەكەین، سیاسەتی نەختی و دارایی لە چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی ناوەندە، هەر بۆیە كاتێك دێنە سەر باسی چارەسەری قەیرانی ئابووری لە هەرێمی كوردستان زۆرێك لە بزنسمانە گەورەكان و خەڵكانی خوێندەوار و سیاسەتمەداران، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ لە ساڵانی پێشتردا پارەی بۆ ئێستا هەڵنەگرتووە؟ لە كاتێكدا ئەو بەڕێزانە نازانن كە بە پێی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵی سیاسەتی نەختی و دارایی لە دەسەڵاتە حەسرییەكانی ئەوانە و هەرێمی كوردستان بەپێی دەستووری عێراق بۆی نەبووە تێكەڵاوی سیاسەتی نەختی و دارایی بێت، لەمەش زیاتر ئێمە لە هەرێمی كوردستان وەزارەتێكی دارایی راستەقینەمان نەبووە كە توانای داڕشتنی سیاسەتی نەختی و دارایی هەبێت. وەزارەتی دارایی ئێمە زیاتر وەك سندوقێك بووە بۆ كۆكردنەوەی پارە بۆ خەرجی، بۆیە هەر پارەیەك لەو سندوقەدا بمێنێتەوە بە سیتمی خولاو (المدور) مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت، بۆ نموونە ئەگەر حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بەشە داهاتی 17%، رێژەی لە 15% خەرج بكردایە، ئەوكات 2% پاشەكەوت نەدەكرا، بەڵكو دەگەڕایەوە بۆ ناوەند، ئەو رێژە خولاوە لە بودجەی ساڵی داهاتوو كەم دەكرایەوە، ئەمەش بەو مانایەی حكومەتی هەرێمی كوردستان توانای پاشەكەوت كردنی نەبووە، خەڵكێكی دیكە دەپرسن: باشە ئەگەر بەراورد بكەین لە نێوان ئەو پارەیەی دراوە بە مووچە و ئەوەشی دراوە بە پڕۆژەكان، دەبوو بڕێك پارەی زیادە هەبێت، لەمەشیاندا ئەگەر بڕێك پارەی زیادە هەبێت، دیسان ئەمەش لە گەنجینەكانی حكومەت بوونی نییە، چونكە ئەگەر بوونی هەبێت، ئەوا لەكاتی تەسفیەی ساڵانە لەگەڵ ناوەند بۆتە خوڵاو و بوونی نەماوە، بۆیە ئەگەر پارەكەش هەبێت لای حكومەت نییە. ئەمانە هەمووی خاڵە لاوازەكانی ناو دەستووری عێراقن سەبارەت بە ئابووری هەرێم، جێگەی وەبیرهێنانەوەیە لە ساڵی 2007 من خۆم بە شەخسی بەهاوكاری چەند شارەزایەكی بواری ئابووری هەموو ئەم كەموكورتییانەمان لە راپۆرتێكدا پێشكەشی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان كردووە، ئەمەش بەو ئامانجەی لە كاتی پێداچوونەوە بە دەستووری عێراق، یان هەنگاو هەڵگرتن بۆ سەربەخویی، یان قسەكردن لەگەڵ عێراق بۆ بونیادنانی شێوازێكی دیكەی پێوەندیی ئابووری، ئەو كەموكورتییانە لەبەر چاوبگیرێن و دووبارە نەبنەوە. هەر سەبارەت بە چارەسەری قەیرانی ئابووری خەڵكانێكی دیكە پێشنیار بۆ حكومەت دەكەن كە سیستمێكی بانكی پێشكەوتوو دابمەزرێنێت، دیسان ئەمەشیان ناكرێت، لەبەر ئەوەی سیستمی بانكی بەشێكە لە سیاسەتی نەختی و دارایی و ئەویش لە چوارچێوەی دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵییە، بۆیە بانكێك چەند سیستمەكەی پێشكەوتوو بێت لە هەولێر، یان لە سلێمانی، ئەگەر رێنماییەكانی حكومەتی بەغدا جێبەجێ نەكات، ئەوا هەر لەبەغداوە دەتوانن ئەو بانكە دابخەن.
* حكومەتی هەرێمی كوردستان چۆن دەتوانێت ئەم بارودۆخە تێپەڕێنێت و چۆن دەتوانێت ئایندە مسۆگەر بكات؟
- حكومەتی هەرێمی كوردستان ئێستا دەستی كردووە بە چاكسازی، گرنگە لەسەر ئەم چاكسازییانە بەردەوام بێت و هەروەها دەبێت ئەو بڕیارانەی دەیدات، جێبەجێیان بكات. هەر بۆ نموونە هەندێك بڕیاری داوە سەقفی یەك مانگی بۆ داناوە، گرنگە دوای ئەو مانگە ئەوە ئاكامی ئەو بڕیارە رایبگەیەنێت كە جێبەجێمان كردووە، ئەمە زۆر گرنگە بۆ ئەوەی خەڵك متمانەی بۆ درووست بێتەوە، ئەم هەنگاوانە بۆ چارەسەری خێران، وەك كەمكردنەوەی خەرجی، تەرشیقكردنی دامەزراوە و وەزارەتەكان، هەروەها كۆمەڵێك پڕۆژەی دیكە كە پێشكەشی حكومەت كراون بۆ ئەوەی دیراسەتی بكات، خاڵێكی دیكە مەسەلەی پێداچوونەوەی باجی گومرگەكانە، بەڵام ئەمەش لە رووی یاساییەوە پێوەندی بە حكومەتی فیدڕاڵیەوە هەیە و ئەو دیاری دەكات، بەڵام لە حاڵەتی پێویستدا حكومەت و پەرلەمان و حزبەكان دەتوانن بڕیاری لەسەر بدەن، بەڵام دیسان ئەمەش گرفتێكی دیكەی بەدوادا دێت، ئەگەر عێراق ئەو رێژەی زیاد نەكرد، ئایا بازرگانەكانی خۆمان رووناكەنە ئەو مەرزانەی حكومەتی عێراق و لەوێوە كاڵاكانیان بێننە عێراق و پاشان بیهێننە كوردستان؟ ئەگەر هێنایە عێراق ئایا لە نێوان شارەكانی كوردستان و عێراق دەتواندرێت باجێكی دیكەی گومرگی وەربگیرێت بۆ ئەوەی هاوسەنگی درووست بكاتەوە؟ لایەنێكی دیكە كە دەتوانرێت پشتی پێببەسترێت باجی درامەت و خانووبەرەیە، دیارە بۆ ئەمەشیان راستییەك هەیە كە سیستمی باجدان لە وڵاتێكدا سەركەوتوو دەبێت كە حكومەتەكەی پشت بە داهاتی نەوت نەبەستێت، حكومەت لەم حاڵەتە چەند ئەركێكی دەبێت، یەكێك لەوانە چاودێری كردن و هەروەها پشتگیری كردنی ئەو پڕۆژانەن كە بگەنە حاڵەتی بەرهەمهێنان، بەڵام كە گەیشتە حاڵەتی بەرهەمهێنان دیسان سیستمی باجدانی بەسەردا جێبەجێ دەبێت. بۆیە دەبێت ئێمە لەم قەیرانەدا بیر لە چارەسەری ستراتیژی بكەینەوە و هەوڵبدەین بە كەمترین رێژە پشت بە داهاتی نەوت ببەستین. تەنانەت ئەگەر جارێكی دیكە نرخی نەوت بەرزبووەوە بۆ 70- 80 دۆلاریش، ئێمە لەسەر ستراتیژیەتی خۆمان بین و بە رێژەیەكی بەرز پشت بە داهاتی نەوت نەبەستین بۆ خەرجی، بەڵكو پێویستە وەك سەرمایە بۆ پەرەپێدانی ئابووری پشتی پێبەستین، من دڵنیام ئەمجارە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت ئەم قەیرانە تێپەڕێنێت، بەڵام دەبێت هەوڵەكان جددی بن بۆ ئەوەی ئەو كەلتوورەی رژێمی سەدام حوسێن درووستی كرد و تەنیا پشت بە داهاتی نەوت ببەستین، ئەو كەلتوورە بگۆڕین، ئێستا میللەتەكەمان ئامادەیە بۆ گۆڕینی ئەو كەلتوورە، گرنگ ئەوەیە حكومەت لە بڕیارەكانی و لە جێبەجێكردنی شەفاف بێت. میللەتی ئێمە ئەگەر ئێستا بە شێوەیەكی شەفاف بزانێت حكومەت 100 ملیار دۆلاری هەیە، بەڵام ئەم پارەیە بۆ خەرجی بەكار نایەت و حكومەت كردوویەتی بە سەرمایە بۆ پەرەپێدانی ژێرخانی ئابووری، ئەوا هیچ كێشەیەكی نییە، واتە شەفافییەت وادەكات قەناعەت بە میللەتی خۆمان بكات بۆ ئەوەی هاوكاری حكومەت بێت. بۆیە گرنگترین شت كە دەبێت فەرامۆشی نەكەین، ئەوەیە كەلتووری پشتبەستن بەداهاتی نەوت ریشەكێش بكەین و رووبكەینە پشتبەستن بە سەرمایەی مرۆیی، با سەیری هەندێك دەوڵەت بكەین، وەك تایوان و سەنگافورا، ئەم دوو دەوڵەتە بێجگە لەسەرمایەی مرۆیی شتێكی دیكەیان نییە، تەنانەت سەنگافورە ئاوی شیرینی خواردنەوە لە مالیزیا دەكڕێت، بەڵام یەكێكە لەو وڵاتانەی لە 30-40 ساڵی رابردوو دەوڵەمەند بوون، ئێستا بەرزترین ئاستی داهاتی تاكەس لەو وڵاتەیە، بۆیە گرنگە بیر لە سیاسەتێكی ئابووری تازە بكەینەوە، ئەگەر پەنا بۆ شارەزایان ببەین و ئەو بڕیارانەی دەیدەن، پێی پابەندبین، ئەوا دڵنیام بە ئاسانی هەڵدەستینەوە. لەلایەكی دیكەوە راستە ئەم قەیرانە قەیرانێكی راستەقینەیە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەرفەتێكیشە بۆ ئەوەی بیربكەینەوە و بە خۆماندا بچینەوە.
* پێتوانییە ئەوەی هەتا ئێستا باسمانكردووە لە چوارچێوەی تیۆری دەرناچێت، ئەگەر ئەم بیروبۆچوونانە بگوازینەوە بۆ واقیعی پراكتیكی، ئایا بە كردە ئێستا دەتوانین چی بكەین؟
- بۆ ئەوەی قسەكانمان لە چوارچێوەی تیۆری دەربكەین و بیخەینە سەر ئەرزی واقیع و شوێن پێی دیار بێت، پێش هەموو شت، من لەگەڵ ئەوە نیم هەر كەس هات و بڵێت پێویستە حكومەت وابكات و وابكات، یان ئەم حزب وابكات و وانەكات. لەم قۆناخە دەبێت ئێمە هەموومان خۆمان لە ئینتیمای حزب دابماڵین و دەبێت هەموو لایەكمان شانی بدەینە بەر، لەبەر ئەوەی خوانەخواستە ئەگەر ئەم كەشتییە نقووم بێت، پێش هەموو كەس دەسەڵاتدار و دەوڵەمەندەكان لێیان دەقەومێت، لەبەر ئەوەی خەڵكی هەژار شتێكی ئەوتۆی نییە لێی بترسێت، بۆیە ئەگەر دەوڵەمەند لێی بقەومێت، بە ئاسانی هەڵناستێتەوە، حزب بكەوێت، بە ئاسانی راست نابێتەوە، حكومەت ئیفلاس بكات، بە ئاسانی بۆی پڕناكرێتەوە، سەرەنجامیش باجەكەی میللەت دەیدات، بۆیە لەم قۆناخەشدا دەبێت باجی حكومەت حزبە سیاسییەكان بیدەن، لەبەر ئەم هۆكارانە من لەگەڵ ئەوەم بزنسمان و خاوەن كۆمپانیاكان و ئەوانەی خاوەنی ئەقڵی ئابووریین، ئەوانەی لە حكومەت و ئەوانەشی لە دەرەوەی حكومەتن، ئەوانەی لە پەرلەمانن و ئەوانەشی لە دەرەوەی پەرلەمانن، بەبێ جیاوازی و ئینتیمای حزبیمان دەبێت هەموومان یەك ئینتیمامان هەبێت، ئەو ئینتمایەش بۆ ئەم خەڵكە و ئەم نیشتمانە بێت، چۆن لەم قەیرانە رزگاریان بكەین. بۆ نموونە من داواكاریم لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەیە لە ئێستاوە تا 3 بۆ6 مانگی دیكە، ئەنجومەنی وەزیران بكاتە وەرشەی كاركردن بۆ هەموو ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت كاربكەن و ئەفكاریان پێیە بۆ ئەوەی خزمەتی ئەم بارودۆخە بكەن. لە ئێستادا راستە پەرلەمان كۆنابێتەوە، بەڵام گرنگە پەرلەمانتارەكان پێكەوە كۆببنەوە و بیروبۆچوونەكانی خۆیان بگۆڕنەوە، ئەو كۆبوونەوەی كە بڕیارە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حزبە سیاسییەكان ئەنجامی بدات، پێویستە لەو كۆبوونەوانە زۆر بە جددی باسی ئەم قەیرانەی ئێستا بكرێت، دەبێت واز لەوە بێنین من پێموایە و فڵان پێیوایە، كاتی ئەوە بەسەر چوو، كۆڵ بدەین بەسەر شانی خەڵكی دیكەدا، بۆیە دەبێت دیراسەت بكرێت و لیژنەی جۆراوجۆری بۆ دابنرێت بۆ ئەوەی چارەسەرێك بۆ بارودۆخەكە بدۆزینەوە. ئێستا لەوانەیە خەونی سەربەخۆییمان بێتەدی، ئێستا رەنگە دابەشبوونی عێراق ئەم جارە بەدەستی ئێمە نەبێت، بەڵام بەدڵی ئێمە بێت، باشە ئەمە ئامادەبوونی ناوێ؟ ئەمە قەد بەوە نابێ بڵێین چاكی بكەن، كێ چاكی بكات؟ هەموو كەسێك دەبێ خاوەنی قسە و هەڵوێست بێت، دەبێت خاوەنی بڕیار بن، دەرئەنجامیشی هەبێت، لەسەر ئەرزیش دەبێ دیار بێت.
* پێتوایە ئێستا زەمینەیەك بۆ دانوستاندن لەنێوان حزبەكاندا هەبێت، یان حزبەكان بە بیركردنەوەیەكی تازە ئەم دانوستانە بكەن، یان لەسەر قەوانە كۆنەكەیە؟
- من وا دەزانم زۆرینە حەزی لێیەتی و ئامادەیشە، خۆ ئەگەر كەمینەیەك نائومێد بووبێت، یان تاقەتی نەبێت، یان باوەڕی بە گفتوگۆكان نەبێت، ناكرێ لەبەر ئەو لایەنە، گفتوگۆكان پەكبخەین، چونكە بەرپرسیارێتیی حزبەكان و پەرلەمان و حكومەتە بەرامبەر خەڵك كە پێنج ملیۆن مرۆڤن، ئەم بەرپرسیارێتییە بەوە كۆتایی نایەت بڵێین خۆیان تێكیان داوە، با خۆیان چاكی بكەنەوە، ئەمە چارەسەر نییە، چونكە ئێستا ئەوەی مووچەخۆرە كە پارە نەبێت، مووچە وەرناگرێت، ئەوجا ئەو مووچەخۆرە پارتی بێت، یان یەكێتی، یان گۆڕان. بۆیە ئێمە دەبێت وا بیر بكەینەوە ئەم قەیرانە بكەینە دەرفەتی درووستكردنی سیستەمێك بۆ ئایندە كە شەفافییەت و چاكسازیی راستەقینە بێت. ئێستا رەوشێك هاتۆتە پێش، خەڵكی كوردستان هەژدە مانگ ئارامی گرتووە، ئێمە نابێ دنیامان لێ بێتەوە یەك و وابزانین كاول وڵاتەكە بووە و چاك نابێتەوە، كوردستان بە قەدەر شارێكی پاكستان، یان شارۆچكەیەكی هیندستان دەبێت، ئەم هەموو سەركردەوە و ئەو هەموو ئابووریناسە ناتوانن بە یەكەوە بیربكەنەوە، چۆن چاكی بكەن، ئەمە دەستەپاچەییە ئەگەر ئیعلانی بكەین مەترسیدارە، هەر بۆ كەسایەتیمان، بۆ خەڵكەكە و بۆ حزبەكان مەترسیدارە، چارەسەری هەیەو دەبێ بگەڕێین بۆ چارەسەرەكە.
* لە سەری ئەمساڵدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێ دەستپێشخەری كرد، دوای كرد دەبێ ناكۆكییە سیاسییەكان چارەسەربكرێن، چۆن سەیری ئەم دەستپێشخەرییەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكەیت؟
- بێگومان كاتێ سەرۆكی هەرێمی كوردستان داوا دەكات كێشە سیاسیە ناوخۆییەكان چارەسەر بكرێن، دیارە ئەو لەوە تێگەیشتووە ئەگەر سەقامگیریی سیاسی نەبێت، سەقامگیریی ئابووریش نابێت، ئابووریش لێی بقەومێت لە وڵاتێكی سەقامگیردا وەك ئەڵمانیا و سویسڕا و فەرەنسا كێشەی سیاسی هەر لێ پەیدا دەبێت، لەبەر ئەوە سەقامگیریی ئابووری بناخەیە، سەقامگیری سیاسیش بۆ خزمەتی ئابوورییە، بۆیە لەم روانگەیەوە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لەوە ئاگادارە چۆن هەنگاو بۆ چارەسەركردنی كێشەكە هەڵدەگیرێت و بە ژمارەش لە گەورەیی و قەوارەی ئەم قەیرانە ئاگادارە، بۆیە لەم قۆناخە زیاتر هەنگاو هەڵدەگرێت بۆ ئەوەی حزبەكان كۆبكاتەوە، سەرۆكی هەرێمی كوردستان بەرپرسیارێتییەكی مێژوویی لە ئەستۆیە جگە لە شەڕی داعش و دۆخە ئەمنییە كە بەرپرسیارێتییە، بۆیە پرسی قەیرانی ئابووری بابەتی ژمارە و واقیع و واقیع حاڵە.
* لەم بارودۆخەدا كە باستان كرد حكومەت پێویستە ئەو هەنگاوانە بنێت بۆ چارەسەری ئەم قەیرانە، بەڵام دەنگوباسی دیكە هەیە كە ئەم حكومەتە گۆڕانكاری بەسەردا دێت، حكومەت و پەرلەمان بە شێوەیەكی دیكە دەست بەكاربێتەوە، پێتوایە لەم بارودۆخەدا گۆڕانكاری لە حكومەتدا شتێكی باش بێت؟
- ئەگەر گۆڕانكارییەكە بۆ چاككردنی بەڕێوەبردن و باری ئابووری وڵاتەكە بێت، وەكو باسدەكرێت تێكەڵكردنی وەزارەت و كەمكردنەوە بێت، كە حكومەتی پێشكەوتووی لی بكەوێتەوە كە پێی دەگوترێت حكومەتی كارا، ئەوە هەنگاوێكی باشە.
* مەبەستم ئەوەیە باس لەوە دەكرێت حكومەتێكی زۆرینە پێكبهێندرێت بەبێ بزووتنەوەی گۆڕان واتا (یەكگرتوو و یەكێتی و پارتی)، ئێوە وەك یەكگرتووی ئیسلامی ئەو جۆرە تەرحەتان لایە؟
- ئێمە هێشتا گفتوگۆمان لەسەر ئەوە نەكردووە، هەر لەسەرەتاوە گوتمان گرنگە دەرفەتمان بە یەكدی بدایە و بمانتوایبایە دۆخەكە بگونجێنین تا 2017، هەڵبەتە ئەم گونجاندنەش بە پینە و پەڕۆ دەبێ و بە شێوەیەكی ئاسایی نابێـت، واتا بە ساردی و گەرمی، یەكێك دڵی پێی خۆشە و یەكێك نا، من پێشتریش لە 27/8 بۆ ئێوەم باسم كرد، تازە دەبێ ئێمە بە پینە و پەڕۆ پەرلەمان بەڕێوە ببەین، بەداخەوە هەر واشی لێهات، ئێمە ئەو تەرحەمان باس نەكردووە تا بیكەینە ستراتیژ، بەڵام ئەگەر بوو بە ئەمری واقیع سەیر نییە كە قسەی تێدا بكرێت.
* ئێوە خۆتان پڕۆژەیەكتان هەیە وەك یەكگرتووی ئیسلامی كوردستان كە چۆن دەبنە هاوكاری پارتی و یەكێتی بۆ ئەوەی ئەو بارودۆخە تێپەڕێنن؟
- ئێمە بەردەوام لەسەر خەتین، لەگەڵ پارتی و یەكێتی و گۆڕان و كۆمەڵ قسە دەكەین، ساڵێكیش دەبێت خەریكین، زۆر بە جددی قسەمان كردووە، باسی مەترسییەكانیشمان كردووە، لەپڕ دەقەومێ، با ئێستا فریا بكەوین، بابەتی حوكمڕانی بۆ بارودۆخێكی وەكو ئێستا نابێ لێی رابكەین، دەبێ شان بدەینە بەر لێپرسراوێتییەكەی، بۆ كوێ رادەكەیت و چی لێ دەكەیت؟ قابیلە سبەی خەڵك و مێژوو رەحمت پێ بكات. بۆیە ئێمە وتمان با پارتی و گۆڕان بگەنە شێوازێك مەعقوول بێت، تا ئەم دووساڵەی پێ رایی بكەین، دوایی لە 2017 ئازادین، ئەگەر توانرا هەڵبژاردن بكرێت، ئەو كاتە دێیتە حكومەت، یان نایی، ئەوە كێشە نابێت، جۆری حكومەت دەگۆڕێت، پەشیمانی لە حكومەتی بنكەفراوان، با حزبێك 51%ی دەنگەكان دەهێنێت، یان دوو حزب بە یەكەوە حوكمڕانیی كوردستان بكەن. ئەو كاتە خەڵكەكە ئازادە، ئێمە ئێستاش لەوە بێ ئومێد نین قۆناغەكە بكەینە قۆناغی راگواستن، ئیتر لە سەرۆكایەتی پەرلەماندا گۆڕانكاری دەكەن، یان لە وەزارەتەكان و تێكەڵكردن دەیكەین، بەڵام پارتی و گۆران هەر یەكێكیان بۆ خۆی ستراتیژیەتێكی هەیە، ئێمە حەزمان كرد ئاوا بیگوزەرێنین، نیگەرانین كە ئەو حەزانەی ئیشی لەسەر دەكەین و نایەت، ئەمڕۆ كاتی ئەوە نییە درێژە بدەین بە قەیرانە سیاسییەكە، بەڵكو كاتی ئەوەیە تەمەنی قەیرانەكە كورت بكەینەوە.
* لەم ماوەیەدا یەكێتی نیشتمانیی كوردستان پڕۆژەیەكیان ئامادەكردبوو لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان گفتوگۆیان لەسەركردبوو، ئێوە تا چەند ئاگاداری ئەو پڕۆژەیەن؟ ئایا راتان لەسەری چییە؟
- یەكیتی دوای كۆبوونەوەیان لەگەڵ پارتی، پڕۆژەكەیان بۆ ئێمە ناردووە، منیش لە مەكتەبی سیاسی بەشداریم لەو كۆبوونەوەیەدا كرد و وشە بە وشە باسمان كردووە، یەكیتی بۆیان نووسیبووین بۆ راگەیاندن نییە، هەروەها ناونیشانی پرۆژەكە لە یەكێتییەوە بۆ پارتییە، نەك لە یەكێتییەوە بۆ ئێمە و كۆمەڵ و گۆڕان، بەڵام حەزیان كرد راوبۆچوونی ئێمەش بزانن، بۆیە تا ئەوان خۆیان ئاشكرای نەكەن، ئێمە باسی ناكەین، دووەم پارتی هێشتا وەڵامی یەكێتیی نەداوەتەوە، با بزانین پارتی هەڵوێستی چی دەبێت، دوایی كە هاتەسەر هەڵوێست، ئەو كاتە ئێمەش بۆ بڕگە بە بڕگە و دێڕ بە دێڕی ئەم پڕۆژە قسەمان دەبێت.
* دوا پرسیارمان ئەوەیە كە گوتت من گەشبینم، ئێستاش كوردستان جیا لەو قەیرانە ئابوورییەی هەیەتی، خۆی ئامادەدەكات بۆ ریفراندۆم و بۆ دەوڵەتی سەربەخۆ، ئەو هەموو قەیرانانە چۆن بە یەكەوە دەبەستیتەوە، ئەگەر رای خۆتی لەسەر دەرببڕی؟
- بابەتی ریفراندۆم و دەوڵەتی سەربەخۆ مافێكی رەوایە بۆ گەلی كورد، ریفراندۆم میكانیزمە بۆ سەربەخۆیی، یان بۆ كۆتا رای خەڵكی كوردستان چی پێ باشە، ئایا لەگەڵ عێراق بمێنێ یان نەمێنێ، یان دەوڵەتی سەربەخۆ رابگەیەنێت؟ من هەر وەك پێشتر گوتم دەستكاری ئەم جارەی عێراق رەنگە بەدەست ئێمە نەبێت، بەڵام بەدڵی ئێمە بێت، ئێستا ئەو خەندەقەی لێ دەدرێت بە سەرپەرشتی ئەمریكایە، بە هاوبەشی فەرەنساو ئیتاڵیاو ئەو دەوڵەتانەیە كە كاتی خۆی كوێخایەتیی سایكس پیكۆیان كردووە، ئێستا كۆمپانیاكانی ئەوان كوێخایەتیی خەندەقەكە دەكەن، دەوڵەتانی ئیقلیمی پێیانوایە ئەمە سنووری كوردستانە، هەندێ لە سیاسەتوانانی عێراقیش هەر وای دەبینن، لە كوردستانیش هەندێ هەر وا شڕۆڤەی دەكەن، ئەم خەندەقە لە هەندێك شوێن سنووری كوردستانی تێپەراندووە، لەهەندێك شوێنیش چەندین شوێن لە چوارچێوەی ماددەی 140 نەهاتۆتە ناو خەندەقەكە، بەڵام لاشم سەیر نییە كە بەسەر عێراقیشدا بیسەپێنن، چونكە كاتێ عێراقیان درووست كرد، لە نەخشەی سایكس پیكۆدا پرسیان پێ نەكردین، ئێستاش كە ئۆباما دەڵێت: ئێمە پێمانوایە سەد ساڵ لەمەوبەر ئەوەی لەسەر نەخشەی رۆهەڵاتی ناوەڕاست كراوە، سەركەوتوو نەبووە، ئەوا دیوی دووەمی ئەم قسە ئەوە دەگەیەنێت، كە دەبێ جارێكی دیكە ئەو سنوورانە دابڕێژرێتەوە، ئەمەش ئەگەرێكە، سەبارەت بە ریفراندۆمیش رای گەلە و وەردەگیرێت، بەڵام دەبێ خەڵك دڵنیا بكەینەوە كە ئەم قەیرانە تەمەنی چەندە و تا كوێ بڕدەكات، چۆن كێشەكان چارەسەر دەكەین، دەبێت دڵنیاییەك بدەین، ئەو كاتە ریفراندۆم لە هەموو ماڵێكدا ئامادەیە، خەڵك خواخوایەتی، بەڵام دەبێت ئومێدێكی راستەقینەی بدەیتێ، كە دوای ئەوەی بوویت بە دەوڵەت چی دەكەیت، شێوە و وێنەی ئەم دەوڵەتە چۆنە، قورسایی ئەو دەوڵەتە لای ئەمەریكا و ئەوروپا و دەوڵەتانی هاوپەیمان كە ئێستا لە ئاسمان و زەوی داكۆكیمان لێ دەكەن، لەگەڵ ئەو قەوارە سیاسییە تازە چۆن مامەڵە دەكەن، هەروەها دەبێت بزانین توركیا و ئێران هەڵوێستیان چۆنە كە دوو دەوڵەتی هاوسنووری ئێمەن. دوای ئەمانە ئایا لەسەر ئەرز ئابووریی ئەم وڵاتە چۆن بینا دەكرێت، ئەمە بابەتێكی زۆر گرنگ و زیندووە، چونكە تازە دەبێ حیسابی شتێك بكەین لە دایكبووانی 1992 عێراقیان نەدیوە، بەڵام لەدایكبووانی 1982 واتا دە ساڵ تەمەنی بووە، ئەویش هەر عێراقی نەدیوە، كەواتە لە 1982 بۆ 2016 خەڵكێكمان لە كوردستان پێگەیاندووە نازانێت عێراق چییە، كە نزیكەی 55-60%ی خەڵكی كوردستان دەكات، بارودۆخەكەش لەوەرچەرخانێكی خێرادایە، ئەمەریكا گوتی شەڕی داعش لە عێراق سێ ساڵ دەخایەنێت، بەڵام كەس نازانێ دوای داعش چی دەبێت، ئەوە عەرەبی سوننە لە هەولێر دوو كۆنگرەی گرێداوە، رەنگە كۆنگرەی سێیەم و چوارەمیش بگرێت، ئەمڕۆ باسی ئیقلیمی سوننە دەكەن، ئەمەش بە واتای دابەشبوونی عێراقە. بۆیە دەبێت بەهەموو شێوەیەك پێشبینی ئەو گۆڕانكارییانە بكەین و خۆمانی بۆ ئامادە بكەین.