پڕۆفیسۆر ویلیام كلارك، خاوەنی بڕوانامەی دكتۆرایە لە زانستی سیاسی لە زانكۆی ساوس كارۆلاینا و ئێستاش لە هەمان بواردا وانەبێژە لە زانكۆی لویزیانا، هەندێ لە بوارەكانی وانەبێژیشی بریتین لە سیاسەتی بەراوردكاری، سیاسەت و حكومەتی رووسی، رژێمە خۆسەپێنەكان. سەبارەت بە پرسی هاوسەنگڕاگرتنی سەقامگیری و ئازادی و مەسەلەی خراپ بەكارهێنانی دیموكراسی و بێتوانایی دەوڵەت لە بەرگرتن بە پشێوی، گوڵان دیدارێكی لەگەڵدا سازدكرد، ئەویش بەم شێوەیە تێڕوانینەكانی خۆی خستەڕوو.

پڕۆفیسۆر ویلیام كلارك پسپۆڕ لە سیاسەتی بەراوردكاری و حوكمڕانی بۆ گوڵان:لە سەروەختی بنیادنانی دەوڵەتدا سەركردایەتی سیاسی رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت


* بۆ ئەوەی دیموكراسی بەردەوام بێت، دەبێت هاوسەنگییەكی باش لە نێوان سەقامگیری و ئازادیدا هەبێت، بە مانایەكی دی یەكێك لە گرنگترین گرفتەكانی بەردەم دیموكراسی پاراستنی سەقامگیرییە لە كاتێكدا ئازادییە بنەڕەتییەكانیش دەبێت دابین بكات، بەڵام چی روودەدات كاتێك دیموكراسی كێشەی هەبوو لە رێگرتن لە پشێوی و درووستكردنی سەقامگیری؟
- درووستكردنی ئەو هاوسەنگییە هەم پێویستە و هەمیش قورسە، بەتایبەتی لە بارودۆخێكدا كە بەشێكی زۆری دانیشتووان دڵنیا نەكرابێتنەوە لە شەرعییەتی دەوڵەت و نەریتی دیموكراسی هێشتا دانەمەزرابێت. پێموایە پێویستە بە شێوەیەكی بنەڕەتی هەوڵەكان زیادبكرێن بۆ برەودان بەوەی پێی دەوترێت «بنیادنانی دەوڵەت»، واتە دامەزراندنی توانای دەوڵەت بۆ ئەوەی بەڕاستی حوكم بكات و ئاسایشی دانیشتووانەكەی و خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان دابین بكات، لەگەڵ كاركردن بۆ هێنانە ئارای شەرعییەت بۆ حكومەتەكە لە چاوی دانیشتووانەوە. قورسە كە ئازادی تاكەكەسی لە سیاقی پشێوی و بێدەوڵەتیدا پیادەبكرێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەمە، بنیادنانی دەوڵەت لە هەموو شتێك گرنگترە.
* هەروەك بزووتنەوەی دژە جیهانگیری و ئاراستەكانی دیكەی دژ بە یەكێتی ئەوروپا، نەتەوەپەرستی و چەند پارتێكی توندڕەوی راستڕەو دەركەوتوون كە دژی كۆچبەرانن، بەگشتی دژی نۆرمەكانی دیموكراسین، كەواتە ئەم گۆڕانكارییە نوێیانە چۆن دەبینی و تاچەند دەبنە هەڕەشە بۆ دیموكراسی؟
- دووبارە لێرەدا كێشەیەكی زۆر ئاڵۆزمان هەیە، كە ئاڕاستە دژ بەیەكەكانی جیهانگیری درووستی كردووە، لە لایەك ئاوێتەبوون نەمانی سنوورەكان و لەلایەكی ترەوە بیرۆكە تەقلیدییەكانی پەیوەست بە سەروەری دەوڵەت و مومارەسەكردنی مافی بڕیاردانی چارەنووسی نەتەوەیی و سیستەمی سیاسی نێودەوڵەتی كە دەوڵەتی نەتەوە تێیدا كاراكتەرێكی جەوهەرییە. بۆچوونیشمان لە بارەی ئەو هێزە كێبەركێكەرانە بە راددەیەكی گەورە دەوەستێتە سەر ئەوەی هەڵگری چ ئایدیۆلۆژیایەكن. بۆچوونی من ئەوەیە سەروەری و هاونیشتمانیبوون بەندن بە گرنگیی دەوڵەتانەوە، نەك بە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان. بەشێك لە سەروەری دەوڵەت پەیوەستە بە مافی كۆنتڕۆڵكردنی سنوورەكانەوە. بە دڵنیاییەوە زۆر لە ئاڕاستەكانی دژە كۆچبەران لە ئەوروپا و شوێنانی دی بانگەشەی دیدێكی شەڕانگێزی دەكەن كە زیان بە ئامانجەكانی دیموكراسی و گوتاری سیاسیی رێزدار و هاوسەنگی دەگەیەنێت، بەڵام ئەمە لەوانەیە نیشانەی ئەوە بێت كە نوخبە سیاسییەكان تا رادەیەك لە پێش دانیشتووانی گشتی ئەو وڵاتانەوە بن لە پاڵپشتیكردنی یەكانگیری و رووبەڕووبوونەوەی سەروەری دەوڵەتان. وەك دەوترێت، خۆی لەخۆیدا ماوەی راگوزەری خەڵك دەخاتە دۆخێكەوە ناتوانن هیچ بەدەست بێنن.
* دیاردەیەكی دیكە هەیە لەناو وڵاتانی دیموكراسیدا، ئەویش ئەوەیە ئازادی لەو وڵاتانەدا وەك ئازادی رادەربڕین و كۆبوونەوە سوودی لێوەرگیراوە، وەڵامی راست و گونجاو چییە و دەبێت چ رێكارگەلێك بگیرێتە بەر بۆ بەرگرتن لە خراپ بەكارهێنانی میكانیزمەكانی دیموكراسی؟
- لە هەموو حاڵەتێكدا وڵاتانی دیموكراسی خاوەنی ئەو دامەزراوە پاراستنە یاساییانەن كە رێگە دەدەن جیاوازی درووست بكرێت لە نێوان پیادەكردنی مافی قبووڵكراو و قبووڵنەكراو. ئازادی رادەربڕین و كۆبوونەوە دەبێت پارێزگاری لێبكرێت و بە دووربێت لە بانگەشەكانی توندوتیژی و تەنانەت ئەگەر ئەو رایە لەلایەن هەندێكەوە وەك تانە، یان شتی ناخۆش سەیر بكرێت. حكومەتە دیموكراسییەكان كەمتر لە دیكتاتۆرییەكان رێكخراون و زۆرجار كێبەڕكێی بە هاواری تێدایە. براوە و دۆڕاو هەموو رۆژێك درووست دەبێت و درووست دەبێتەوە. كلیلی بەڕێوەبردنی دیموكراسیی سەركەوتوو قبووڵكردنی ناكارایی، هەروەها قبوڵكردنی مشت و مڕە سیاسییە پڕ لە تەحەددی و ناسوودەكارەكانیشە، بەڵام بە مەرجێ ئەوەی ئەمڕۆ لە رووی سیاسییەوە دۆڕاوە، بتوانێت سبەینێ ببێتە براوەی سیاسی، واتە بە مەرجێ هەموو پارتەكان لەوە تێبگەن كە ئەنجامە سیاسییەكان كاتین و بەندن بە هەل و مەرجێكی دیاریكراوەوە، كە لەسەر بەرد هەڵنەكۆڵراون و نەگۆڕ نین.
* ئەوانەی كە رێگری و گرفت بۆ دیموكراسی درووست دەكەن، وەك ئیسلامی و پۆپۆلیستەكان هەمان رێگە بەكاردێنن، واتە سوود لە پڕوپاگەندەكان دەبینین و بە شێوەیەكی ئیستفیزازییانە میدیا بەكاردێنن، بۆیە لە جیاتی ئەوەی ببنە فاكتەری پاڵپشتی دیموكراسی، راگەیاندن دەگۆڕن بە هێزێك بۆ لاوازكردنی دیموكراسی، كەواتە لێكەوتەكانی ئەم گۆڕانە چین لە رۆڵ و فرمانی میدیادا؟
-ئازادی میدیا یەكێكە لە كۆڵەكەكانی بەڕێوەبردنی دیموكراسی و دەبێت بە هەر نرخێك بێت بپارێزرێت، تەنانەت ئەگەر یەكێك لەو زیانانە ئەو دەنگە نابەرپرسانە بن كە لە كۆمەڵگەی ئازاددا رێگەیان پێدەدرێت بۆ بڵاوكردنەوەی پڕوپاگەندە. تیۆری پشت كۆمەڵگە كراوەكان ئەوەیە كە لە بازاڕی كراوەی بیرۆكەكاندا بۆچوونەكان لە هەموو سووچێكی شەبەنگی سیاسییەوە رێگەی پێدراوە بڵاو ببێتەوە بە ئاشكرا و كێبەركێ بكات، بیروڕا میانڕەوەكانیش بە تێپەڕبوونی كات دەیبەنەوە. لاوازی بیرۆكە خراپەكان تەنیا لە رێی كێبەركێ لەگەڵ بیرۆكە باشترەكاندا دەردەكەوێت. زۆر خراپە پاڵپشتی سنوورداركردنی ئازادی هەندێ میدیای دیاریكراو بكرێت بۆ ئەوەی دیموكراسی بپارێزرێت. باشترە رێگە بدرێت بە شەڕی ئازادی بۆچوونەكان و لێگەڕێین بیروبۆچوونە عاقڵانەكان لەو بازاڕەدا پڕوپاگەندەكان ببەزێنێت. هەوڵدان بۆ سنوورداركردنی گفتوگۆكان هەرگیز شتێكی باش نییە.
* یەكێك لە گرفتەكان كە رووبەڕووی دیموكراسی دەبیتەوە، كەمبوونەوەی تاكگەراییە، لە بەرئەوەی هەڕەشەكان ئاراستەی سەرجەم كۆمەڵگە دەكرێن، پێتوا نییە ئەگەر تاكگەرایی چیتر نەبێتە بنەمای دیموكراسی، ئەوا هەر بوونی دیموكراسی لە مەترسیدایە؟
- بەگشتی هاوڕاتم، سەیركردنی كۆمەڵگە بەوەی لە گرووپەكان پێكهاتوون، بۆ نموونە وەك چین و توێژ و كاست و نەژاد و. تاد، لەجیاتی تاكەكان هەنگاوێكە بە رێگەیەكی هەڵەدا. خەڵكی پێویستە وەك تاك حوكمیان لەسەر بدرێت، نەك وەك ئەندامی ئەم یان ئەو گرووپ. ئەم كێشەیە دوو لێواری تیژی هەیە، خەڵك ئەوانی تر وەك ئەندامی ناسراوی دەرەوەی گرووپەكەیان دەبینن، هەروەها خۆشیان وەك ئەندامانی ناو گرووپەكەیان. ئەم رێگەیە ئەگەر توند و سەختیگرانە بگیرێتەبەر هاوسەنگی كۆمەڵایەتی كەم دەكاتەوە و هەروەها چارەسەرە بنیادنەرەكان بۆ كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەناودەبات.
* ئەگەر پشێوی لە وڵاتانی دیموكراسی و پێگەیشتوودا رووبدات، ئەوا دەرفەتەكانی چەسپاندنی دیموكراسی لەو وڵاتانەی كە تەواو لە پشێویدان چییە؟
- ئەمە پرسیارێكی رەشبینانەیە، بەڵام وردیشە. وەڵامێكی رەشبینانە لەوانەیە ئەوە بێت ئەو وڵاتانە چارەنووسیان شكستە، بەڵام دیموكراسی لە شوێن و كاتێكدا چەسپاوە كە پێشوازی لێكراو نەبووە، بۆ نموونە وەك ئەڵمانیا و یابان پاش جەنگی دووەمی جیهانی، یان هیندستان پاش سەربەخۆیی لە دەست بەریتانیا، هەروەها چەندین وڵاتانی پاش كۆمۆنیستی لە ئەوروپا سەركەوتووانە پاش رووخانی رژێمەكانیان دیموكراسییان چەسپاندووە. بە گەڕانەوە بۆ وەڵامەكەی پێشووم، دەتوانین بڵێین درووستكردنی دەوڵەت گرنگە بۆ پەرەدان بە توانای گشتی و شەرعییەتی سیستمەكە. لەم كات و شوێنانەدا سەركردایەتی سیاسی زۆر گرنگە.
* ئەگەر دەوڵەت نەتوانێت حوكمی یاسا بەرقەرار بكات و ناوچەكانی بپارێزێت و رێ لە پشێوی بگرێت، ئایا دەتوانین بڵێین ئەو دەوڵەتە نەك هەر دیموكراسی نییە، بەڵكو گەیشتووەتە كۆتایی و داڕووخان؟
- لە سەرەتای جەنگی یەكەمی جیهانیدا ٦٠ وڵات لە جیهاندا هەبوون، لە كاتێكدا ئێستا نزیكەی ٢٠٠ وڵات هەیە. دەوڵەتان دێن و دەڕۆن، هەروەها سەركەوتوو و شكستخواردوو دەبن و دەوڵەتانیش هەن دەردەكەون و هەشن لەناو دەچن (هەروەها هەندێك جار دەردەكەونەوە). ئەمە لە سرووشتی شتەكانە. ئەگەر چەمكی «دەوڵەت» پێشنیار بكەین، ئەوا بە دڵنیاییەوە ئەمانە لەخۆدەگرێت وەك دامەزراندنی نیزامی دیموكراسی و كۆنتڕۆڵكردنی سنوورەكانی و سیاسەتی ئاگایی كۆمەڵگەكەی و .. تاد. هەموو دەوڵەتانی جیهان لەمڕۆدا لەسەر شوێنێكی ئەم پێرستە دادەنرێن و ئەم پێوەرانەش دەگۆڕێن. هەندێك دەوڵەت دەوڵەتی شكستخواردوون لەبەرئەوەی وەك پرسیارەكەت ئاماژەی پێداوە، ناتوانن توانای دەوڵەت بۆ پیادەكردنی دەسەڵات بپارێزن. چاوخشاندنێكی خێرا بە مێژوودا ئەوەمان بۆ دەردەخات كە شكستی دەوڵەت شتێكی ئاساییە و لە هەموو شوێنێك لە سیستەمی نێودەوڵەتیدا روودەدات. بەم مانایە شتێكی ئاساییە و دەگمەن نییە. لە كۆتاییدا دەبێت بزانین دەوڵەتی مۆدێڕن لە رووی مێژوییەوە گەورەترین هەڕەشە بووە لە ئازادی تاك و هەروەها گەورەترین چارەسەری دامەزراوەیی بووە بۆ دەرخستنی كێشە كردارییە كۆمەڵییەكان. پێویستمان بە دەوڵەتە، بەڵام دەشبێت ئاگامان لە دەسەڵاتی دەوڵەت بێت، لێرەشەوەیە كە گرفتەكە خۆی حەشارداوە.
* هەندێك دەڵێن: مەترسی هەیە لیبڕاڵیزم ببێتە ئایدیۆلۆژیا، بە شێوەیەك كە نەتوانرێت پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و چاوی پێدابخشێندرێتەوە؟ ئایا لەگەڵ ئەمەدای؟ ئەی ئەگەر ئەمە ڕاست بێت پێتوانییە دەبێتە هۆی نوێبوونەوەی جەنگە ئایینییەكان؟
- لیبڕاڵیزم بۆ ماوەیەكی تەواو درێژ ئایدیۆلۆژیا بووە، لەوانەیە لەمڕۆدا پێگەیەكی وەستاوی هەبێت، بەڵام هەمیشە وا نییە. سێ دەیەی یەكەمی سەدەی بیستەم بەڵگەی ئەو راستییەن كە لیبڕاڵیزم بۆ ماوەیەكی درێژ بوونی نەبووە لای هەندێك –تەنانەت لە كۆمەڵگەیەكی «بەڕێزدا»—وەك كۆتایی رێگە سەیركراوە. پێموایە دەتوانین بانگەشەی ئەوە بكەین لە ئێستادا كە لیبڕاڵیزم چەمكێكی هاوچەرخە ئەویش بە هۆی هەندێك پرۆسەی كۆمەڵایەتی خراپ پێناسە كراوەیە، بۆیە لێرەشەوە دەتوانین بڵێین نەگۆڕ و حەتمی و باش دامەزراوە. بەڵام نیوەی وڵاتانی جیهان لەمڕۆدا نادیموكراسین. لەوانەیە لە راستیدا نوێبوونەوەی ناكۆكییە ئایینییەكان لە سیستەمی نیودەوڵەتیدا ببینین، بەڵام پێوەندیەكی روون نابینم لە نێوان ئەم پێكدادانی شارستانییانە و (بە زمانی هەنتینگتۆن) و لیبڕاڵیزمدا. لە كاتێكدا لیبڕاڵیزمی مۆدێڕن لەوانەیە پاڵپشتی دیدی عەلمانی لە سیاسەتدا بكات، ئەوا بێگومان رێگری لە پیادەكردنی ئازادانەی ئایین ناگرێت. ئەوەی كە دەیەوێت رێگری لێبكات، دۆگماتیزمە بە هەموو جۆرەكانیەوە، لەناویشیاندا دۆگماتیزمی ئایینی.