بێگومان كوردستان مۆدێلێكە بۆ جیهانی عەرەبی
January 14, 2016
دیمانەی تایبەت
سین فۆڵی، پڕۆفیسۆری مێژووە لە زانكۆی «میدڵ تێنێسی ستەیت» و تایبەتمەندی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رەوتە ئایینی و سیاسییەكانە لە جیهانی ئیسلامی و نووسەری كتێبی «دەوڵەتە عەرەبییەكانی كەنداو، دوورتر لە نەوت و ئیسلام»ـە. لە دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسیارێكی ئاڕاستەكرد لە بارەی دوایین پەرەسەندنەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رۆڵی كورد لە شەڕی داعش و ئەگەری گۆڕانی سنوورەكان لەم ناوچەیەدا، ئەویش بەم شێوەیە هاتەئاخاوتن.سین فۆڵی پسپۆڕی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ گوڵان:بێگومان كوردستان مۆدێلێكە بۆ جیهانی عەرەبی
* لە ئێستادا پاشاگەردانی و ئاشووبێكی گەورە باڵی كێشاوە بەسەر ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و حاڵی حازر ئەوە بەدی دەكەین كە بارگرژی تائیفەگەری لە نێوان سعودیە و ئێراندا بەرەو هەڵكشان چووە، بەتایبەتی دوای لە سێدارەدانی نەمر ئەل نەمر لە نێو كۆمەڵە كەسێكی دیكە لەلایەن سعودییەوە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا تا چ راددەیەك ئەم دۆخە دەبێتە هۆی ئەوەی ناوچەكە بەرەو ناسەقامگیری و ئاژاوەی زیاتر سەربكێشێت؟
- پێموایە گرنگە ئەوەی روودەدات لە گۆشەنیگایەكی گونجاوەوە لێی بڕوانرێت. بەڵێ شێخ نەمر ئالنەمر شیعە بوو، هەروەها تەنگژە تائیفییەكانی ناو شانشینی سعودیە و هەروەها لەگەڵ ئێراندا راستیە، بەڵام ئامانجەكانی نەمر و حكومەتی ئێرانی لە یەك ناچن و تا رادەیەك هەموو ئەو خەڵكەی كە كوژران سوننی بوون (٤٣ لە ٤٧ كەس). هەندێك لە وانەی كوژران سەر بە قاعیدە بوون و تۆمەتبار بوون بە ئەنجامدانی كاری تیرۆریزم. لە ئەنجامدا سعودیە بە لەسێدارەدانەكان پەیامێكی نارد بۆ لایەنگەلی جیاواز لە ناوەوە و دەرەوە، ئێرانیش تەنیا لایەن نەبوو، مەرجیش نییە لایەنی سەرەكی بووبێت. پەلاماردانی پۆستە دیپلۆماسییەكانی سعودیە لە ئێران ئەم داینامیكەی گۆڕی، هەروەها ئەوەش هەمان گرنگی هەیە كە بزانین دابەشبوونە تائیفییەكان لە ناو سعودیە و ناوچەكەدا شتێكی تەنیا رەش و سپی نییە. ئەزموونی نەمر هەروەك شیعەكانی بەشەكانی پارێزگای رۆژهەڵات نییە، یان تەنانەت وەك شیعەكان لە نەجران كە سنووری لەگەڵ یەمەندا هەیە.
* بۆچوونێك هەیە پێیوایە هۆكاری پشێوییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە چیتر ئەمەریكا رۆڵی پێشەنگی نییە لە ناوچەكەدا، ئەمەش بۆشاییەكی درووست كردووە، بۆ ئەوەی وڵاتێكی وەك رووسیا رۆڵی سەرەكی ببینێت لەم ناوچەیەدا، پرسیارەكە ئەوەیە تا چ راددەیەك ئەم دۆخە سەردەكێشێت بۆ ململانێی زیاتری نێوان رووسیا و ئەمەریكا؟
- كەلێنی نێوان هێز و نفوزی ئەمریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ دەستڕۆیشتوویی رووسیا لەم ناوچەیەدا وەك كەلێنێكی گەورە دەمێنێتەوە. ویلایەتە یەكگرتووەكان هێشتا تەنیا هێزی كاریگەرە لەناوچەكەدا. هێزی چین-یش گەورەترە لە رووسیا لە ناوچەكەدا. سەبارەت بە پێوەندییەكانی نێوان رووسیا و ئەمریكاش، ئەم دوو لایەنە لە راستیدا زۆر نزیكن لە سیاسەتیاندا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەوەی كە زۆر كەس باوەڕیان وایە. بەشێوەیەكی بەرچاو، هەردوو لا بەباشی بە یەكەوە كاردەكەن لەسەر رێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و هەروەها لەسەر دەستپێشخەرییە نێودەوڵەتییەكانی ئاشتی لە سووریادا.
* ئێمە دەزانین كە سعودیە بڕیاری پچڕاندنی پێوەندییەكانی لەگەڵ ئێراندا داوە، ئەویش دوای ئەوەی هێرش كرایە سەر باڵوێزی وڵاتەكەی لە تاران و كۆنسوڵخانەكەی لە مەشهەد، دەمانەوێت ئەو پرسیارە بكەین، ئایا تا چ راددەیەك ئەگەری ئەوە هەیە كە بارگرژییەكان سەربكێشن بۆ هەڵگێرسانی شەڕ لە نێوان هەردوو وڵاتی ئێران و سعودیەدا؟
- پێموانییە جەنگ لەم ناكۆكییەوە سەرهەڵبدات، لە راستیدا ناكۆكییەكە تەنیا توندبوونەوەی پرۆسەی خراپبوونی پێوەندییەكانە لە نێوان هەردوولادا كە بۆ چەندین ساڵ بەردەوام دەبێت. ئەمە یەكەم جار نییە كە ئەم دوو دەوڵەتە پێوەندییە دیپلۆماسییەكانیان هەڵدەپەسێرن. بەگشتی ناكۆكییەكە هێور دەبێتەوە لەبەر ئەوەی ئێران پێویستی بەوە دەبێت بگات بە بازاڕەكانی كەنداو، ئەگەر ئابوورییەكەی بگەڕێنێتەوە بۆ شوێنی خۆی پاش ئەوەی ئابڵوقە ئابوورییەكان هەڵدەگیرێن. لەلای خۆیەوە ریاز-یش هەر لەمێژە ئەوەی دیاریكردووە كە بەردەوام دەبێت بە رێگەدان بە حاجییەكانی ئێران بچنە ناو شانشینەكەی و لەگەڵ گفتوگۆكانی ئاشتی نێودەوڵەتی كار دەكات لە سەر سووریا، كە پرۆسەیەكە بە روونی ئێرانیشی تێدایە و هەردوو لاش بەرژەوەندی زۆر تێكهەڵڕژاویان هەیە، بەتایبەتی لە سوریا و یەمەن و لوبنان و بازاڕی نەوتی جیهانی كە باس ناكرێن. باڵوێزی سعودیە لە نەتەوە یەكگرتووەكان -ئەلموعەلیمی- بەم دواییانە وتی كە سعودییەكان «دوژمنی لەدایكبووی سروشتی ئێران نین.»
* بەهۆی ئەو پێوەندییە گرژ و ئاڵۆزانەی لە نێوان سعودیە و ئێراندا درووست بوون، ئەوا شەڕی بەوەكالەتیشی لێ دروست دەبێت، دەمانەوێت بزانین ئایا ئیسرائیل ئەم دۆخە بەكار ناهێنێت بۆ دەستپێكردنی شەڕ لەگەڵ ئێراندا، بەتایبەتی ناسەقامگیرییەكان لە ئیسرائیلەوە نزیكن، وەك سووریا و حزبوڵا كە هەردوولایان هاوپەیمانی ئێرانن؟
- بەهاری عەرەبی و جەنگی ناوخۆیی لە سووریا و دەستێوەردانی رووسیا لە سووریا گۆڕەپانێكی ستراتیژی نوێ و ترسناك و ئاڵۆزی بە ئیسرائیل پێشكەش كردووە. هەندێك كات ئیسرائیل دەیتوانی سوود لە ئاشتی لە بەرزاییەكانی جۆلان وەربگرێت و لە حزبوڵڵا بدات لە ناو سووریادا. بەڵام پێموا نییە ئیسرائیل لەم كاتەدا شەڕ لەگەڵ ئێراندا بكات، بەتایبەتی لەبەر رۆشنایی رێككەوتنی ئەتۆمی ئێراندا. زۆر كاراكتەری نێودەوڵەتی گرنگ وەك پەكین و بەرلین و مۆسكۆ و لەندەن پاریس و واشینتۆن و ...تاد، دەیانەوێت ئەو رێككەوتنە ببینن سەربكەوێت لە جیاتی ئەوەی كە ئیسرائیل لە ئێران بدات.
* كۆبوونەوەی ئێران و سعودیە لەسەر مێزی گفتوگۆ بۆ چارەسەركردنی كێشەی سووریا دەستكەوتێك بوو بۆ ئەمەریكا، بەڵام ئێستا پێوەندییەكانی نێوان ئەم دوو وڵاتە پچڕاون. ئایا ئەگەری ئەوە نەهاتۆتە ئاراوە كە لە بری ئەوەی ئێران و سعودیە هەوڵەكانیان بخەنەگەڕ بۆ گەیشتن بە چارەسەرێك بۆ قەیرانی سووریا، ئەو وڵاتە بكەنە گۆڕەپانی ململانێیەكانی خۆیان؟
- سووریا تەنیا یەكێكە لەو ناوچە زۆرانەی ناكۆكی لە نێوان ئێران و سعودیەدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست درووست كردووە، من پێشبینی دەكەم كە گفتوگۆی نێودەوڵەتی بەردەوام دەبێت. هاوپەیمانە جیهانییەكانی هەم تاران و هەم ریاز هێندە لە پرۆسەكەوە تێوە گلاون كە تاران و ریاز ناتوانن لە یەكیان دووربخەنەوە. لوبنان و یەمەن ناوچەی تری ناكۆكین لە نێوان ریاز و تاراندا. بە شێوەیەكی بەرچاو ریاز و هاوپەیمانەكانی هێزی سەربازی گرنگیان لە یەمەندا بڵاوكردووەتەوە. هەروەها ئەوەی شایەنی باسە ئەوەیە كە لە سێدارەدانی ٤٧ كەسەكە هاوكات بوو، لەگەڵ شكستی ئاگربەستەكە لەیەمەندا. دەبێت بزانین كە لەسەدا بیستی دانیشتووانی سعودیە لە باشوور دەژین.
* ئەوە راستییەكی بەرچاوە كە كورد نەبۆتە بەشێك لە هاوكێشەی تائیفەگەری لە نێوان شیعە و سوننەدا، هەروەها رۆڵێكی كارا و كاریگەری هەبووە لە بەرپەرچدانەوەی تیرۆریستانی داعش، ئایا تا چەند كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی رێز لەم رۆڵەی كورد دەگرێت و بەرز دەینرخێنێت؟
- هێزە كوردییەكان رۆڵی سەرەكی دەگێڕن لەهەر كارێكی سەربازی نێودەوڵەتی لەدژی داعش. بەگشتی گومانی تێدا نییە كە كوردستان وەك مۆدێلێكی سیاسی وایە بۆ جیهانی عەرەبی جا ئەگەر ئەمە ببێتە پاڵپشتی بۆ هیوا نەتەوەییەكانی كورد لە ناو سووریادا ئەوا لە كۆتاییدا دەیبینین.
* ئایا پێشبینی ئەوە دەكەن لە ئەنجامی ئەم شەڕەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا درێژەی هەیە، گۆڕانكاری جیپۆلەتیكی و گۆڕان لە سنوری دەوڵەتاندا بێتەئاراوە و لە ئەنجامی ئەوەشدا دەوڵەتی كوردستان دروست بێت؟
- سنوورە نێودەوڵەتییەكان زۆر قورسە بگۆڕدرێن و من پێموایە كە پاش جەنگی یەكەمی جیهانی، سیستەمی سایكس پیكۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەردەمێنێتەوە، زۆر زیاتر لەوەی هەركەسێك پێشبینی دەكات. زۆر خەڵك لە سنوورەكانی ئێستادا خۆیان تێوەگلاندووە و وەك ئەوەی هەیە، ئەمەش بەتایبەتی حاڵەتی كوردستانە و ئەمە مەسەلەیەك بووە كە ئۆپۆزیسیۆنی سووریای لە ٢٠١١وە بە شێوەیەكی خراپ دابەشكردووە، بە پێچەوانەوە سەربەخۆیی زیاتری كورد لە داهاتوودا ئەگەری هەیە، بەتایبەتی لە سووریادا.
